WYBRANE PROBLEMY BEZPIECZE STWA TEORIA. STRATEGIA. SYSTEM

Transkrypt

1 WYBRANE PROBLEMY BEZPIECZESTWA TEORIA. STRATEGIA. SYSTEM

2

3 Katedra Bezpieczestwa Narodowego Akademia Pomorska w Supsku WYBRANE PROBLEMY BEZPIECZESTWA TEORIA. STRATEGIA. SYSTEM Redakcja naukowa Andrzej Urbanek Supsk 2012

4 Recenzje: dr hab. Tadeusz KASPEREK pracownik naukowy Katedry Bezpieczestwa Narodowego Akademii Pomorskiej w Supsku Doc. PhDr. František ŠKVRNDA, CSc. Kierownik Katedry Midzynarodowych Stosunków Politycznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Bratysawie Redakcja jzykowa i korekta Grayna Szot Redakcja techniczna Tomasz Pczek Projekt okadki Andrzej Urbanek, Tomasz Pczek Copyright by Andrzej Urbanek adna cz tej publikacji nie moe by powielana w jakiejkolwiek formie za pomoc rodków elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych i innych bez uprzedniej pisemnej zgody waciciela praw autorskich. Ryciny na okadce pochodz z ogólnodostpnych zasobów Internetu. ISBN Wydawnictwo Spoeczno-Prawne Supsk, ul. Banacha 7/96 tel ; Nakad 100 egz. Drukarnia PPHU TOTEM s.c. M. Rejnowski, J. Zamiara ul. Jacewska 89, Inowrocaw

5 SPIS TRECI WSTP... 9 Rozdzia 1 Andrzej Urbanek Bezpieczestwo narodowe podstawowe kategorie terminologiczne i ich klasyfikacja Ewolucja i wspóczesne rozumienie terminu bezpieczestwo Pojcie bezpieczestwa narodowego i zwizanych z nim kategorii Kategorie (dziedziny) bezpieczestwa próba systematyzacji Securitologia nauka o bezpieczestwie czowieka i organizacji spoecznych Konkluzje i refleksje kocowe Rozdzia 2 Andrzej Urbanek System bezpieczestwa narodowego podstawy aksjologiczne i teleologiczne, uwarunkowania, struktura Aksjologiczne i teleologiczne podstawy bezpieczestwa narodowego Uwarunkowania bezpieczestwa narodowego Polski System bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej Konkluzje i refleksje kocowe Rozdzia 3 Andrzej Urbanek Wyzwania i zagroenia bezpieczestwa Pojcie i istota zagroe bezpieczestwa Klasyfikacja zagroe Wyzwania i zagroenia bezpieczestwa globalnego, europejskiego i narodowego Konkluzje i refleksje kocowe Rozdzia 4 Andrzej Urbanek Midzynarodowe rodowisko bezpieczestwa i jego wspóczesne uwarunkowania Nowy ad midzynarodowy rodowisko bezpieczestwa i jego uwarunkowania Instytucjonalny wymiar wspóczesnego rodowiska bezpieczestwa Konkluzje i refleksje kocowe Rozdzia 5 Stanisaw Zarobny Polityka i strategia bezpieczestwa pastwa na tle wspóczesnych wyzwa i zagroe

6 5.1. Wprowadzenie Pojcie strategii bezpieczestwa i jej ewolucja Nowa jako bezpieczestwa na progu XXI wieku Redefinicja strategii bezpieczestwa narodowego RP Konkluzje i refleksje kocowe Rozdzia 6 Lech Chojnowski Bezpieczestwo powszechne Wprowadzenie Sektor bezpieczestwa powszechnego Bezpieczestwo powszechne Bezpieczestwo powszechne a bezpieczestwo i porzdek Publiczny Zagroenia bezpieczestwa powszechnego System ochrony ludnoci Sytuacje kryzysowe, zarzdzanie kryzysowe i terminy powszechne Obrona cywilna System alarmowania i ostrzegania Konkluzje i refleksje kocowe Rozdzia 7 Remigiusz Winiewski Rudymenty systemu obronnego Rzeczypospolitej Polskiej Zaoenia wstpne Udzia Rzeczypospolitej Polskiej w budowaniu europejskiego systemu obronnego Podstawowe zaoenia strategii bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej Bezpieczestwo pastwa system obronnoci Rzeczypospolitej Polskiej Rozdzia 8 Stanisaw Kozdrowski Bezpieczestwo ekologiczne w wietle ogólnych uwarunkowa bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej Bezpieczestwo i jego istota Konstytucyjna ochrona bezpieczestwa Diagnoza stanu bezpieczestwa pastwa i jego gównych uwarunkowa zewntrznych rodowisko bezpieczestwa Zagroenia i wyzwania wewntrznego bezpieczestwa Polski w wietle Strategii Rozwoju Systemu Bezpieczestwa Narodowego RP Gówne elementy systemu bezpieczestwa narodowego Konkluzje i refleksje kocowe

7 Rozdzia 9 Grayna Kdzierska Przestpczo jako zagroenie bezpieczestwa narodowego Wprowadzenie Dziaalno przestpcza stanowica zagroenia dla bezpieczestwa narodowego Konkluzje i refleksje kocowe Rozdzia 10 Andrzej Peposki Wspóczesne wizje bezpieczestwa globalnego Wprowadzenie Wizje bezpieczestwa w okresie zimnej wojny Wizje bezpieczestwa w okresie pozimnowojennym Rozdzia 11 Jacek Dworzecki Wybrane elementy systemu bezpieczestwa wewntrznego Republiki Sowackiej zarys problematyki Wprowadzenie Organizacja i funkcjonowanie Zintegrowanego Systemu Ratownictwa na terenie Republiki Sowackiej Perspektywy rozwoju Zintegrowanego Systemu Ratownictwa Republiki Sowackiej. Zarys problematyki Rozdzia 12 Štefan Koan Zarys organizacji i funkcjonowania wybranych formacji mundurowych Republiki Sowackiej Stra owiecka i Stra Rybacka Wprowadzenie Stra owiecka Stra Rybacka Konkluzje i refleksje kocowe WYKAZ RYSUNKÓW. 277 WYKAZ TABEL 278 BIBLIOGRAFIA 279 NOTKI O AUTORACH

8

9 WSTP Bezpieczestwo naley do tych kategorii wspóczesnych poj, które przeywaj obecnie swoisty renesans. ywe zainteresowanie t problematyk wynika przede wszystkim z faktu, i nauki o bezpieczestwie uzyskay wreszcie status samodzielnej dyscypliny naukowej, zakwalifikowanej do dziedziny i obszaru nauk spoecznych. Podejmowane s przez to liczne, bardziej i mniej udane próby usystematyzowania wiedzy o bezpieczestwie, co jest niezmiernie wane z perspektywy budowania tosamoci, tej nowej dyscypliny nauki. Kadra Katedry Bezpieczestwa Narodowego Akademii Pomorskiej w Supsku oraz sympatyzujcy i wspópracujcy z ni przedstawiciele innych orodków akademickich, zarówno polskich, jak i sowackich, podjli si realizacji projektu, którego celem jest próba spojrzenia na problematyk bezpieczestwa narodowego w sposób kompleksowy, pozwalajcy ukierunkowa dalsze prace zwizane tworzeniem solidnych podstaw teoretycznych nauk o bezpieczestwie. Niniejsza ksika jest wynikiem pierwszych przemyle, docieka i naukowych dyskursów prowadzonych w ramach projektu, a jej problematyka skupia si wokó teorii, strategii i systemu bezpieczestwa narodowego. Struktur merytoryczno-logiczn ksiki tworzy dwanacie rozdziaów, przy czym pierwszych dziesi dotyczy problematyki bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, z kolei dwa ostatnie odnosz si do wybranych problemów bezpieczestwa narodowego Republiki Sowackiej. W rozdziale pierwszym dokonana zostaa próba analizy wszystkich podstawowych terminów zwizanych z bezpieczestwem narodowym, cznie z prób kompleksowej klasyfikacji poszczególnych rodzajów (dziedzin) bezpieczestwa. W drugim zasygnalizowano problemy systemu bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Autor rozdziau zwróci uwag na jego aksjologiczne i teleologiczne podstawy, wyjaniajc midzy innymi takie pojcia, jak naród, wartoci, interesy, potrzeby czy cele bezpieczestwa narodowego. Nastpnie scharakteryzowa wspóczesne uwarunkowania bezpieczestwa Polski oraz przybliy struktur systemu bezpieczestwa narodowego i wystpujcych w jego ramach podsystemów operacyjnych. W trzecim zaprezentowano zagadnienia ogólne zwizane z wyzwaniami i zagroeniami bezpieczestwa, cznie z systematyzacj terminów i wskazaniem problemów, które stanowi zagroenie dla bezpieczestwa globalnego, europejskiego i bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Czwarty rozdzia obejmuje problematyk bezpieczestwa midzynarodowego i jego uwarunkowa, z uwzgldnieniem jego wymiaru instytucjonalnego. W rozdziale pitym omówione zostay kluczowe zagadnienia ewaluacji polityki i strategii bezpieczestwa narodowego Polski, ze zwróceniem szczególnej uwagi na aktualne wyzwania i zagroenia, które deter- 9

10 minuj kierunki dokonujcych si w tym zakresie zmian. Autor rozdziau szóstego dokona przegldu i systematyzacji wiedzy z zakresu bezpieczestwa powszechnego, przedstawiajc je w aspekcie dokonywanych dzisiaj prób analizy bezpieczestwa narodowego. Kolejny rozdzia siódmy to próba zwrócenia uwagi na zagadnienia istotne z punktu widzenia systemu obronnego Rzeczypospolitej Polskiej. Autor przeanalizowa problem z perspektywy udziau Polski w budowaniu podstaw bezpieczestwa europejskiego, a take z punktu widzenia celów, jakie nakrelono w tym zakresie w dokumentach strategicznych. Ciekawy jest równie kolejny rozdzia ósmy, którego autor spojrza na ogólne problemy bezpieczestwa z uwzgldnieniem bezpieczestwa ekologicznego. Autorka rozdziau dziewitego omówia zagadnienia tych kategorii wspóczesnej przestpczoci, które maj wpyw na destabilizacj systemu bezpieczestwa narodowego. Wreszcie rozdzia dziesity stanowi swoiste podsumowanie tych zagadnie, które dotycz bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Jego autor przedstawi nam wizje bezpieczestwa globalnego na podstawie analiz prowadzonych przez ludzi z krgu nauki, ekspertów oraz futurologów uznanych w wiecie autorytetów. Rozdziay jedenasty i dwunasty powicone zostay wybranym problemom bezpieczestwa Republiki Sowackiej. W pierwszym z nich autor wskaza kierunki rozwoju sytemu bezpieczestwa wewntrznego na Sowacji, charakteryzujc szerzej Zintegrowany System Ratownictwa Republiki Sowackiej. Wreszcie w ostatnim rozdziale dwunastym jego autor opisa organizacj i funkcjonowanie wybranych formacji mundurowych Republiki Sowackiej, skupiajc si na Stray owieckiej i Stray Rybackiej. Jest to ciekawy materia do analiz porównawczych gównie z uwagi na fakt, e zarówno Polska, jak i Sowacja znajduj si na etapie dostosowywania swoich systemów bezpieczestwa do wymogów Unii Europejskiej. ywi gbok nadziej, e niniejsza ksika stanie si obiektem studiów i analiz ludzi wiata nauki zajmujcych si problematyk bezpieczestwa. Jest to równie ciekawa lektura dla studentów, która moe by wykorzystana przy realizacji wybranych przedmiotów na takich kierunkach studiów, jak bezpieczestwo narodowe oraz bezpieczestwo wewntrzne. Na koniec pragn podzikowa recenzentom niniejszej ksiki, dr. hab. Tadeuszowi Kasperkowi oraz prof. Františkowi Škrvndzie za cenne uwagi, które pozwoliy, aby niniejszej publikacji nada obecny ksztat. Supsk, r. dr Andrzej Urbanek 10

11 Andrzej Urbanek ROZDZIA 1. BEZPIECZESTWO NARODOWE PODSTAWOWE KATEGORIE TERMINOLOGICZNE I ICH SYSTEMATYZACJA 1.1. Ewolucja i wspóczesne rozumienie terminu bezpieczestwo Dynamiczny rozwój nauk o bezpieczestwie w okresie pozimnowojennym spowodowa, e bezpieczestwo doczekao si szeregu rónych definicji 1, nie mniej jednak nie wszystkie z nich nawizuj do obecnie uznawanego paradygmatu i niestety nie doczekalimy si jeszcze powszechnie uznanej i jednoznacznej interpretacji powyszego terminu, co z uwagi na transdyscyplinarno samego bezpieczestwa jest zabiegiem stosunkowo trudnym. Z etymologicznego punktu widzenia termin bezpieczestwo jest wyrazem pochodzcym od aciskiego rzeczownika securitas, bdcego z kolei poczeniem dwóch aciskich wyrazów sine oraz cura i w takiej te formie przetrwao w kilku europejskich jzykach, na przykad w angielskim security czy francuskim securité. Sine oznacza w jzyku polskim bez, z kolei cura zmartwienie, strach, obaw. Zatem w dosownym tumaczeniu bezpieczestwo to nic innego jak brak zmartwie, poczucia strachu czy obaw 2. To proste tumaczenie stao si podstaw do formuowania definicji sownikowych i encyklopedycznych, w których wskazuje si jego podmiotowy charakter i tumaczy jako stan czy te sytuacj, któr charakteryzuje brak zagro- e oraz poczucie pewnoci (brak lku) danego podmiotu co do jego przetrwania i zachowania przez niego podstawowych wartoci egzystencjalnych, takich jak cao, tosamo czy niezaleno 3. Takie podejcie do bezpieczestwa czyni ze najbardziej fundamentaln z potrzeb poszczególnych podmiotów bezpieczestwa (jednostek, zbiorowoci ludzkich, pastw), a denie do osignicia 1 Przegld definicji bezpieczestwa mona znale midzy innymi w: J. Staczyk, Wspóczesne pojmowanie bezpieczestwa, Warszawa 1996, J. F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczestwie czowieka i organizacji spoecznych, Kraków 2008, J. Czaputowicz, System czy niead? Bezpieczestwo europejskie u progu XXI wieku, Warszawa Takie tumaczenie mona najczciej znale w naszej rodzimej literaturze. Por.: K. Zaucki, Rodzaje bezpieczestwa. Unia Europejska a bezpieczestwo energetyczne, [w:] E. Treli-Mazur (red.), Problemy bezpieczestwa wspóczesnego wiata, Opole Por.: R. Ziba, Kategoria bezpieczestwa w nauce o stosunkach midzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliak, R. Ziba (red.), Bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe u schyku XX wieku, Warszawa 1997, A. D. Rotfeld, Europejski system bezpieczestwa in statu nuscendi, Warszawa 1990, J. Staczyk, Wspóczesne pojmowanie bezpieczestwa, wyd. cyt. 11

12 moliwie najwikszego poziomu bezpieczestwa gówny cel ich aktywnoci, co krótko podsumowa J. Staczyk stwierdzeniem, e ( ) bezpieczestwo jest naczeln potrzeb czowieka i grup, a jednoczenie najwaniejszym ich celem 4. Std te w analizach dotyczcych bezpieczestwa coraz czciej wskazuje si, e jest ono okrelonym stanem, ale te i procesem cigym, systematycznym dziaaniem podejmowanym przez podmiot na rzecz jego tworzenia i utrzymania. Jak twierdzi E. Nowak, ( ) bezpieczestwo jako najwysza warto i potrzeba jednostek, grup spoecznych, pastw i wspólnot wielopastwowych jest wytworem, swego rodzaju produktem wszystkich podmiotów bezpieczestwa, które musz by do tego przygotowane i zdolne 5. Aby zrozumie w peni wspóczesne znaczenie terminu bezpieczestwo, naley sign do jego genezy i przeledzi, w jakim kierunku przebiega- y i przebiegaj zreszt do dzisiaj zmiany jego paradygmatu 6. Jakkolwiek refleksja nad bezpieczestwem towarzyszy czowiekowi niemale od zarania dziejów, to pierwsze, wzgldnie spójne koncepcje bezpieczestwa wyksztaciy si w ramach nauk o bezpieczestwie dopiero w drugiej poowie XX wieku w okresie zimnej wojny 7. Podstaw ich teoretycznej konstrukcji by, uksztatowany w wyniku porzdku westfalskiego 8, sposób podejcia do polityki bezpieczestwa, której gównym przedmiotem ochrony stao si pastwo narodowe. W dwubiegunowym adzie politycznym okresu zimnowojennego, przy utrzymujcej si stale grobie konfliktu zbrojnego z uyciem broni masowej zagady midzy rywalizujcymi blokami, w podejciu do problematyki bezpieczestwa dominowa paradygmat realistyczny, wyrosy na postwestwalskiej wizji stosunków midzynarodowych. Konsekwencj tego byo pastwocentryczne podejcie do powyszego pojcia, a take przyjcie terminu bezpieczestwo narodowe jako podstawowej kategorii pojciowej na gruncie nauk o bezpieczestwie. W ujciu realistycznym, bezpieczestwo odnoszono prawie wycznie do sfery militarnej (polityczno-wojskowej), a zagroenie rozumiano 4 J. Staczyk, Wspóczesne pojmowanie bezpieczestwa, wyd. cyt., s. 8. Naley w tym miejscu podkreli, e w psychologicznych koncepcjach potrzeb bezpieczestwo zajmuje wan pozycj i nadaje si mu fundamentalne znaczenie dla czowieka (midzy innymi w teoriach A. Maslowa i C. Alderfera). 5 E. Nowak, Zarzdzanie kryzysowe w sytuacji zagroe niemilitarnych, Warszawa 2007, s. 11. Por.: A. Urbanek, Koncepcja human security a ksztatowanie rodowiska bezpieczestwa spoecznoci lokalnych, [w:] Zarzdzanie kryzysowe. Podstawowe problemy, G. Kdzierska, A. Peposki (red.), Biaystok Por.: M. Madej, Zagroenia asymetryczne pastw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007, s Koczcy wojn trzydziestoletni Pokój Westfalski (1648 r.) sta si podstaw uksztatowania nowego adu w stosunkach midzynarodowych, zwanego porzdkiem westfalskim. Zob.: M. Pietra, Bezpieczestwo pastwa w pónowestfalskim rodowisku midzynarodowym, [w:] Kryteria bezpieczestwa midzynarodowego pastwa, S. Dbski, B. Górka-Winter (red.), Warszawa 2003, s

13 przede wszystkim jako niebezpieczestwo agresji zbrojnej ze strony innych pastw, stanowicej najbardziej realne zagroenie dla przetrwania danego pastwa w jego dotychczasowym ksztacie 9. Ponadto realici zakadali, e pastwa mog uzyskiwa okrelony stan bezpieczestwa poprzez dziaania samodzielne, polegajce na rozwoju wasnej potgi militarnej i rozbudowie potencjau wojskowego 10. W póniejszym okresie zimnej wojny koncepcja ta ulega modyfikacji i w pracach neorealistów pojawio si twierdzenie, e podstawowym sposobem zwikszenia potgi jest agregacja si kilku pastw w drodze zawierania sojuszy militarnych 11, nie mniej jednak nie wpyno to w zasadniczy sposób na istot podejcia do problematyki bezpieczestwa, gównie w jego sferze teoretycznej. Powaniejsze zmiany w sposobie podejcia do bezpieczestwa w obrbie nauk o bezpieczestwie zaczy dokonywa si u schyku okresu zimnej wojny, a gównie w poowie lat 90. ubiegego wieku, co byo konsekwencj cakowitej zmiany ukadu si i rodowiska bezpieczestwa midzynarodowego. Naley jednake zauway, e nowe koncepcje i nowe podejcie do problematyki bezpieczestwa nie oznaczay cakowitego zerwania z realistycznym paradygmatem, który wyznacza i wyznacza zreszt do tej pory gówny kierunek mylenia i podejcia do problematyki bezpieczestwa, co byo szczególnie widoczne na pocztku lat 90. ubiegego wieku 12. Genezy nowojakociowego podejcia do bezpieczestwa, gdy proces ten traktowany jest w sposób kompleksowy, zarówno pod wzgldem podmiotowym, jak i przedmiotowym, naley doszukiwa si w dorobku tzw. szkoy kopenhaskiej, której gówn myl i zasadnicze idee kontynuuje obecnie angielska szkoa stosunków midzynarodowych. Naley jednake w tym miejscu zauway, e idea rozszerzenia przedmiotowego zakresu pojcia bezpieczestwa bya ju sygnalizowana w kocowym okresie zimnej wojny, czego przykadem moe by artyku Richarda Ullmana pt. Redefining Security, opublikowany w 1983 r. Ullman wysun w nim tez, e koncepcja bezpieczestwa ulega rozszerzeniu, poniewa obok zagroe militarnych istotnymi dla bezpieczestwa pastwa s take kataklizmy, takie jak epidemie czy katastrofy naturalne, a wic zagroenia, 9 Zob. M. Pietra, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczestwa in statu nuscendi, Sprawy Midzynarodowe 1997, nr Por.: B. Buzan, People, States and Fear: the National Security Problem in International Relations, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1991, s Zob.: S. P. Saajczyk, Wizje rzeczywistoci midzynarodowej, [w:] E. Holiak, R. Kuniar (red.), Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2001, E. Saraz, The New Demensions of Security, Foreign Policy Review 2003, t. 2, nr Zwolennikami tradycjonalistycznego nurtu security studies s midzy innymi Walt i Freedman. Por.: S. Walt, The Renaissance of Security Studies, [w:] International Studies Quarterly 1991, t. 35, nr 2, L. Freedman, International Security: Changing Targets, Foreign Policy 1998, nr

14 które w swej istocie nie maj nic wspólnego z agresj militarn 13. Z uwagi na midzynarodowe uwarunkowania, artyku Ullmana nie zosta potraktowany powanie, std dopiero w wyniku pierestrojki i upadku elaznej kurtyny zainteresowano si powaniej rozszerzeniem przedmiotowego i podmiotowego zakresu pojcia bezpieczestwo. Ju w 1989 r. ukaza si na amach Foreign Affairs kolejny artyku, w którym Jessica Matthews dokonaa próby zredefiniowania bezpieczestwa, zauwaajc, e wspóczesne pastwa oprócz zagroe militarnych powinny bra pod uwag inne czynniki mogce destrukcyjnie wpywa na bezpieczestwo narodowe, takie jak chociaby dziura ozonowa czy globalne ocieplenie 14. Wskazywanie na zagroenia ekologiczne jako gówny czynnik zagroe pozamilitarnych byo charakterystyczne dla wszelkich prób nowego podejcia do problematyki bezpieczestwa na pocztku lat 90. ubiegego wieku. Jednake dopiero Barry Buzan rozwin w peni pionierskie w tym wzgldzie podejcie, czyli sformuowa koncepcj bezpieczestwa uwzgldniajc jego aspekty militarne i pozamilitarne w poszerzonej strukturze, znanej dzisiaj jako szkoa kopenhaska. Termin szkoa kopenhaska wszed do powszechnego uycia w ramach nauk o bezpieczestwie w 1994 r., kiedy to zosta zaproponowany na spotkaniu Kopenhaskiej Grupy Bada nad Bezpieczestwem przez Billa Mc Sweene. W pracach powyszej grupy uczestniczy ze strony polskiej profesor Wojciech Kostecki, dziki czemu ju w poowie lat 90. dokonania szkoy kopenhaskiej zostay rozpowszechnione w rodowiskach akademickich w Polsce 15. Rozszerzona koncepcja bezpieczestwa skrystalizowaa si pod koniec lat 90. w klasycznym ju dzisiaj dziele uczonych skupionych wokó szkoy kopenhaskiej pt. Security. A New Framework for Analysis, w którym wyróniono pi podstawowych obszarów bezpieczestwa i odpowiadajcych im pi kategorii podstawowych zagroe, a mianowicie: bezpieczestwo militarne (zagro- enia zwizane z sektorem wojskowym i stosowanym przez niego przymusem siowym), bezpieczestwo polityczne (zagroenia zwizane z funkcjonowaniem wadzy i aparatu zarzdzania), bezpieczestwo ekonomiczne (zagroenia wynikajce ze zwizków midzy handlem, produkcj i sfer finansow), bezpieczestwo spoeczne (zagroenia wspólnej tosamoci) oraz bezpieczestwo ekolo- 13 Zob.: R. Ullman, Redefining Security, [w:] International Security vol. 8, nr 1, Summer J. Matthews, Redefining Security, Foreign Affairs, vol. 68, nr 2, 1989, s Zob.: W. Kostecki, Europe after the Cold War. The security complex theory, Warsaw 1996, K. P. Marczuk, Bezpieczestwo wewntrzne w poszerzonej agendzie studiów nad bezpieczestwem (szkoa kopenhaska i human security), [w:] Bezpieczestwo wewntrzne pastwa. Wybrane zagadnienia, S. Sulowski, M. Brzeziski (red.), Warszawa

15 giczne (zagroenia zwizane z degradacj ziemskiej biosfery w zwizku z dzia- alnoci czowieka) 16. Nie ulega wtpliwoci, e dokonania szkoy kopenhaskiej maj kluczowe znaczenie dla rozwoju nauk o bezpieczestwie. To na ich podstawie ju w poowie lat 90. sformuowano koncepcj human security, czyli bezpieczestwa jednostki, nadajc tym samym bezpieczestwu ludzki wymiar, a przede wszystkim zredefiniowano pojcie bezpieczestwa narodowego. Dzisiaj w sposobie ujcia i definiowania bezpieczestwa moemy wyróni cztery zasadnicze tendencje. Po pierwsze, poszerzy si zakres przedmiotowy bezpieczestwa, obejmujc zarówno istot, jak i tre powyszego procesu, a tym samym i zbiór wartoci chronionych w ramach bezpieczestwa oraz dziedziny ycia midzynarodowego i narodowego, w których mog rozwija si zagroenia dla tych wartoci 17. W zwizku z powyszym moemy dzisiaj wyrónia, oprócz tradycyjnego ekonomiczno-militarnego wymiaru bezpieczestwa, jego aspekty spoeczne, kulturowe, ekologiczne, technologiczne czy demograficzne 18. Po drugie, rozszerzeniu ulega zakres podmiotowy pojcia bezpieczestwo, gdzie wyranie odchodzi si od traktowania pastwa jako jedynego podmiotu bezpieczestwa, uznajc z jednej strony jako odrbne podmioty instytucje midzynarodowe, a z drugiej strony podmioty pozarzdowe funkcjonujce w ramach struktur narodowych, okrelone zbiorowoci ludzkie czy wreszcie pojedyncze jednostki. Po trzecie, widoczne staje si akcentowanie subiektywnego wymiaru bezpieczestwa oraz znaczenia jego percepcji u zainteresowanego podmiotu, co jest z kolei charakterystyczne dla wszystkich koncepcji wyrosych na gruncie postmodernistycznej wizji wiata i stosunków midzynarodowych 19. Wreszcie po czwarte, obserwuje si obecnie dalsz internacjonalizacj i uwspólnotowienie pojcia bezpieczestwo, wskazujc na cise zalenoci bezpieczestwa wszystkich uczestników stosunków midzynarodowych, a tym samym brak moliwoci samodzielnego osignicia przez podmiot zadowalajcego poziomu poczucia bezpieczestwa Zob.: B. Buzan, O. Wæver, J. de Wilde, Security. A New Framework for Analysis, Boulder London Zob.: M. Madej, Zagroenia asymetryczne pastw obszaru transatlantyckiego, wyd. cyt., s Por.: M. E. Brown, Security Problems and Security Policy in a Grave New World, [w:] tene (red.), Grave New World: Security Challenges in the 21 st Century, Georgetown University Press, Washington 2003, K. ukrowska, Kryteria bezpieczestwa ekologicznego, [w:] Kryteria bezpieczestwa midzynarodowego pastwa, S. Dbski, B. Górka-Winter (red.), wyd. cyt. 19 Zob.: J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczestwa midzynarodowego pastwa aspekty teoretyczne, [w:] Kryteria bezpieczestwa midzynarodowego pastwa, S. Dbski, B. Górka- Winter (red.), wyd. cyt. 20 Zob.: A. Dudek, T. o-nowak, Bezpieczestwo pastwa w rodowisku midzynarodowym, [w:] Kryteria bezpieczestwa midzynarodowego pastwa, S. Dbski, B. Górka-Winter (red.), wyd. cyt., M. Pietra, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczestwa in statu nuscendi, wyd. cyt. 15

16 Takie szerokie i kompleksowe ujcie problematyki bezpieczestwa okrelamy dzisiaj jako podejcie pozytywne, w odrónieniu od podejcia negatywnego charakterystycznego dla paradygmatu zimnowojennego. W podejciu negatywnym bezpieczestwo traktuje si jako brak zagroenia, gównym punktem zainteresowania czyni si w nim otoczenie podmiotu, a jego celem jest przede wszystkim ochrona przed zagroeniami. Ich usunicie zapewnia bezpieczestwo, wic jest zupenie wystarczajce dla wszelkich dziaa podejmowanych w tym wzgldzie przez podmiot. Z tego te wzgldu bezpieczestwo w ujciu negatywnym traktowane jest w sposób statyczny i ma gównie wymiar polityczno-militarny 21. W podejciu pozytywnym bezpieczestwo jest traktowane z kolei jako zdolno do ksztatowania optymalnych warunków rozwojowych, zapewniajcych realizacj szerokiego zakresu potrzeb spoecznych 22. Jak pisze M. Brzeziski, Podejcie pozytywne stanowi dla bezpieczestwa nowe otwarcie. Przeamuje wyznaczon zagroeniami granic istnienia i przetrwania. Zamiast wskiego i zamknitego ogldu proponuje spojrzenie szerokie, opierajce si na nastpujcym zaoeniu: ycie nie polega tylko na istnieniu, lecz przede wszystkim na rozwoju, oznaczajcym realizacj okrelonych celów, nadajcym yciu warto, uzasadniajcym potrzeb istnienia 23. Jest to zatem dynamiczna koncepcja bezpieczestwa, akcentujca moliwoci wpywu przez podmiot na otoczenie i wasny rozwój. Pozytywne podejcie do bezpieczestwa jest charakterystyczne dla definicji formuowanych obecnie na potrzeby nauk o bezpieczestwie w Polsce. Traktowane jest ono jako potrzeba podmiotowa, czyli moe dotyczy wielu podmiotów, od jednostek poprzez mae grupy spoeczne do wikszych zbiorowoci ludzkich, jak równie reprezentujcych je instytucji (pastwa, instytucji midzynarodowych). Jest potrzeb o charakterze egzystencjalnym, czyli zwizan cile z istnieniem danego podmiotu. Jest ono konstruktem zoonym i obejmuje szereg potrzeb szczegóowych, takich jak chociaby trwanie, cao, tosamo, niezaleno, spokój, pewno bycia i rozwoju 24. Poprzez zmiany w sposobie epistemologicznego, metodologicznego i praktycznego podejcia do problematyki bezpieczestwa przedstawiane jest 21 Zob.: M. Cielarczyk, R. Kuriata, Kryzysy i sposoby radzenia sobie z nimi, ód 2005, M. Brzeziski, Kategoria bezpieczestwa, [w:] Bezpieczestwo wewntrzne pastwa. Wybrane zagadnienia, S. Sulowski, M. Brzeziski (red.), wyd. cyt. 22 Por.: J. Staczyk, Wspóczesne pojmowanie bezpieczestwa, wyd. cyt., M. Cielarczyk, R. Kuriata, Kryzysy i sposoby radzenia sobie z nimi, wyd. cyt., M. Brzeziski, Kategoria bezpieczestwa, [w:] Bezpieczestwo wewntrzne pastwa. Wybrane zagadnienia, S. Sulowski, M. Brzeziski (red.), wyd. cyt. 23 M. Brzeziski, Kategoria bezpieczestwa, [w:] Bezpieczestwo wewntrzne pastwa. Wybrane zagadnienia, S. Sulowski, M. Brzeziski (red.), wyd. cyt., s Por.: R. Ziba, Pojcie i istota bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych, Sprawy Midzynarodowe 1989, nr 10, s. 49, R. Ziba (red.), Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008, s

17 ono dzisiaj wieloaspektowo. Jak wspomniano ju powyej, w rozwaaniach nad bezpieczestwem nawizuje si dzisiaj do jego pozytywnego (budowanie pewnoci istnienia, zdolno do ksztatowania optymalnych warunków rozwoju) i negatywnego (brak zagroe) aspektu. Ponadto uwzgldniajc fakt, i zagroenia mog pochodzi zarówno z otoczenia zewntrznego, jak i z wewntrznej sfery podmiotu, wskazuje si dzisiaj na zewntrzny i wewntrzny aspekt bezpieczestwa 25. We wspóczesnych analizach nad powyszym procesem wskazuje si równie na jego obiektywny i subiektywny aspekt. Przez aspekt obiektywny rozumie si najczciej fakt rzeczywistego wystpowania lub braku czynników stanowicych potencjalne i realne zagroenie dla okrelonego podmiotu, z kolei aspekt subiektywny odnosi si do sfery wiadomoci jednostkowej i zbiorowej tego podmiotu oraz sposobu percepcji i oceny przez niego zjawisk mogcych stanowi dla niego zagroenie 26. Nie sposób pomin te jego aspektu statycznego i dynamicznego. Bezpieczestwo w ujciu statycznym oznacza sytuacj, stan, w jakim znajduje si podmiot, z kolei w dynamicznym sekwencj zmieniajcych si stanów bezpieczestwa powsta w wyniku dziaania si niezalenych od podmiotu lub jego wasnych stara zmierzajcych do wyeliminowania zagroe oraz budowania poczucia pewnoci zaspokojenia wasnych potrzeb i osignicia wasnych celów. To za oznacza, e bezpieczestwo jest zmienne w czasie, stopniowalne (moliwe jest osiganie rónych stanów bezpieczestwa) oraz relatywne (zalene od ukadu si midzy podmiotami i zachodzcych w ramach samego podmiotu procesów) 27. Wreszcie bezpieczestwu przypisuje si aspekt podmiotowy i przedmiotowy. We wspóczesnych analizach rozrónia si bowiem podmiot i obiekt bezpieczestwa. Terminem obiekt bezpieczestwa okrela si z reguy jednostk lub zbiorowo, o której bezpieczestwo chodzi, która nie podejmuje samodzielnych dziaa na rzecz swojego bezpieczestwa w odrónieniu od podmiotu, który traktowany jest jako jednostka lub zbiorowo bezporednio dziaajca na rzecz swojego bezpieczestwa w okrelonym rodowisku 28. Taki wieloaspektowy i wielowymiarowy sposób postrzegania i analizy bezpieczestwa (rysunek 1) nie uawia sformuowania prostej, uniwersalnej i powszechnie akceptowalnej definicji. W polskiej literaturze warto jednak zwróci uwag na dwie definicje majce istotny wpyw na teori i praktyk bez- 25 Zob.: M. Madej, Zagroenia asymetryczne pastw obszaru transatlantyckiego, wyd. cyt., s Por.: D. B. Bobrow, E. Haliak, R. Ziba (red.), Bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe u schyku XX wieku, wyd. cyt., M. Madej, Zagroenia asymetryczne pastw obszaru transatlantyckiego, wyd. cyt. 27 Zob.: R. Ziba, Kategoria bezpieczestwa w nauce o stosunkach midzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliak, R. Ziba (red.), Bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe u schyku XX wieku, wyd. cyt., s. 7, M. Madej, Zagroenia asymetryczne pastw obszaru transatlantyckiego, wyd. cyt., s M. Madej, Zagroenia asymetryczne pastw obszaru transatlantyckiego, wyd. cyt., s

18 pieczestwa. Autorem pierwszej z nich jest R. Ziba. Wedug niego bezpieczestwo w znaczeniu ogólnym mona okreli jako pewien stan, czyli ( ) pewno istnienia i przetrwania, posiadania oraz funkcjonowania i rozwoju podmiotu. Pewno ta jest wynikiem nie tylko braku zagroe (ich niewystpowania lub wyeliminowania), ale take powstaje wskutek kreatywnej dziaalnoci danego podmiotu i jest zmienna w czasie, czyli ma natur procesu spoecznego 29. Rysunek 1. Wieloaspektowo i zasadnicze cechy bezpieczestwa ródo: opracowanie wasne. Drug, niezmiernie wan, szczególnie dla praktyki polityki bezpieczestwa definicj sformuowa S. Koziej. Jego zdaniem, gdy mówimy o bezpieczestwie danego podmiotu w sensie praktycznym, traktujemy go jako proces, czyli ( ) t dziedzin jego aktywnoci, która zmierza do zapewnienia moliwoci przetrwania, rozwoju i swobody realizacji wasnych interesów w konkretnych warunkach, poprzez wykorzystywanie okolicznoci sprzyjajcych (szans), podejmowanie wyzwa, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziaanie (zapobieganie i przeciwstawianie si) wszelkiego rodzaju zagroeniom dla podmiotu i jego interesów 30. Podmiotem bezpieczestwa mog by, w rozumieniu twórcy definicji, wszystkie podmioty majce wasne interesy i wyraajce ambicje realizacji tych interesów R. Ziba, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczestwa midzynarodowego, [w:] R. Ziba (red.), Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008, s S. Koziej, Midzy piekem a rajem. Szare bezpieczestwo na progu XXI wieku, Toru 2006, s Interesy danego podmiotu rozumiane s w tym wypadku jako wyraz jego tosamoci, wyznawanych wartoci, historycznego dorobku i tradycji, biecych potrzeb, de i aspiracji przyszociowych podmiotu. Std te zdaniem S. Kozieja moemy mówi o dwóch kategoriach 18

19 1.2. Pojcie bezpieczestwa narodowego i zwizanych z nim kategorii Postpujcy proces globalizacji spowodowa, e obserwujemy dzisiaj zjawisko coraz wikszych zalenoci na arenie midzynarodowej. Zalenoci te, pocztkowo obejmujce sfer militarno-wojskow, rozszerzyy si na sfer ekonomiczno-gospodarcz i spoeczno-kulturow, przez co trudno dzisiaj mówi o bezpieczestwie narodowym bez uwzgldnienia istoty i uwarunkowa bezpieczestwa midzynarodowego i odwrotnie. Nie sposób te mówi dzisiaj o bezpieczestwie narodowym, nie odwoujc si do jego aspektów zewntrznych i wewntrznych, czyli do bezpieczestwa zewntrznego i wewntrznego, które równie ulegy w ostatnim okresie daleko idcej ewolucji. Tak wic bezpieczestwo narodowe jest cile zwizane z bezpieczestwem midzynarodowym w skali zarówno globalnej, jak i regionalnej, a take z bezpieczestwem wewntrznym i zewntrznym, co ilustruje rysunek 2. Rysunek 2. Bezpieczestwo narodowe i zwizane z nim kategorie ródo: opracowanie wasne. Tradycyjnie pojcie bezpieczestwa narodowego byo utosamiane przede wszystkim z pastwem jako jedynym gwarantem bezpieczestwa swoich obywateli oraz si militarno-wojskow zdoln do przeciwstawienia si wszelkim zagroeniom, które w okresie zimnej wojny sprowadzano do zagroe militarnych. Jednake w rzeczywistoci bezpieczestwo narodowe podlegao od- interesów: interesach ywotnych (dotyczcych istnienia podmiotu, przetrwania w okrelonych warunkach) oraz drugorzdnych (zwizanych z jakoci owego istnienia, trwania), tame, s. 7,

20 dziaywaniu szeregu innych czynników, takich jak sprawy spoeczne, ekologia, demografia, o których zaczto mówi oficjalnie dopiero po upadku elaznej kurtyny. W ostatnich latach zyska na znaczeniu równie ludzki wymiar bezpieczestwa i przyjcie zaoenia, e to wanie czowiek i zbiorowoci ludzkie staj si gównym podmiotem bezpieczestwa, std te definiujc pojcie bezpieczestwa narodowego, zwraca si dzisiaj uwag na szerokie spektrum zagro- e, na konieczno zapewnienia przez pastwo warunków niezbdnych do egzystencji narodu, przetrwania jego tosamoci, wartoci narodowych, obrony interesów narodowych czy wreszcie zagwarantowania podstaw ustrojowych decydujcych o jego autonomii i sposobie funkcjonowania w rodowisku midzynarodowym. Podobnie jak w przypadku bezpieczestwa w znaczeniu ogólnym, bezpieczestwo narodowe doczekao si wielu definicji, czasami wrcz o odmiennym znaczeniu. Problem ten wida wyranie na podanych poniej przykadach, zaczerpnitych ze Sownika terminów z zakresu bezpieczestwa narodowego 32 : 1. Bezpieczestwo narodowe to stan równowagi midzy zagroeniem wywoanym moliwoci zaistnienia konfliktu a potencjaem obronnym Bezpieczestwo narodowe jest nie tylko ochron narodu i terytorium przed fizyczn napaci, lecz równie ochron za pomoc rónych rodków ywotnych interesów ekonomicznych i politycznych, których utrata zagroziaby ywotnoci i podstawowym wartociom pastwa Bezpieczestwo narodowe to stan wiadomoci spoecznej, w którym istniejcy poziom zagroe, dziki posiadanym zdolnociom obronnym, nie budzi obaw, lku o zachowanie (osignicie) uznanych wartoci Bezpieczestwo narodowe to stan spoeczestwa okrelony stosunkiem potencjau obronnego, jakim on dysponuje, do skali zagroe Bezpieczestwo narodowe to stan uzyskany w wyniku zorganizowanej obrony i ochrony przed zagroeniami zewntrznymi i wewntrznymi, okrelony stosunkiem potencjau obronnego do skali zagroe 37. Ta wielo definicji nie uatwia dzisiaj swobodnego poruszania si w obrbie zagadnie zwizanych z bezpieczestwem, ale stanowi podstaw i punkt wyjcia do jego dalszej analizy i poszukiwania wspóczesnego paradygmatu bezpieczestwa. 32 Sownik terminów z zakresu bezpieczestwa narodowego, Warszawa Autorzy Sownika przywouj tu definicj z wydawnictwa: W. Stankiewicz, Bezpieczestwo narodowe a walki niezbrojne. Studium, Warszawa 1991, s Autorzy Sownika przywouj tu definicj M. T. Taylora z pracy zbiorowej pod red. jej autora pt. American National Security: Policy and Process, Boltimore 1981, s. VII. 35 Autorzy Sownika przywouj tu definicj z wydawnictwa: C. Rutkowski, Bezpieczestwo i obronno: strategie koncepcje doktryny, Warszawa 1995, s Autorzy Sownika przywouj tu definicj z wydawnictwa: Sownik podstawowych terminów dotyczcych bezpieczestwa pastwa, Warszawa 1994, s Definicja autorów Sownika. Sownik terminów z zakresu bezpieczestwa narodowego, wyd. cyt., s

21 W tym miejscu naley zauway, e w naszej rodzimej literaturze bezpieczestwo narodowe jest utosamiane czsto z pojciem bezpieczestwa pastwa. Zdaniem autorów Sownika terminów z zakresu bezpieczestwa narodowego szanse wyeliminowania jednego z tych terminów s znikome, gdy s one zakorzenione w naszej terminologii i powszechnie stosowane, nawet w nazwach polskich instytucji (Biuro Bezpieczestwa Narodowego) czy te struktur pastwa (System Obrony Pastwa) 38. Zdaniem niektórych autorów, stosowanie terminu bezpieczestwo pastwa jest poprawne w przypadku pastw o ustroju demokratycznym. W okresie zimnej wojny bezpieczestwo pastwa byo bowiem zdominowane przez czynniki zewntrzne, przez co cay jego potencja ukierunkowany by na zapewnienie ochrony fizycznego trwania, integralnoci terytorialnej i trwaoci instytucji pastwa przed wrogiem zewntrznym, a jego wyznacznikiem bya zdolno do ochrony przed agresj zbrojn. Takie podejcie charakteryzuje ustroje totalitarne, w których wadza niekoniecznie zajmuje si sprawami wewntrznymi, w tym dbaniem o interesy i potrzeby spoeczne. Z kolei w pastwach demokratycznych u steru wadzy znajduj si organy wybrane w drodze powszechnych wyborów, penic suebn rol wobec swoich wyborców. W pastwach demokratycznych du rol odgrywaj przez to wartoci bliskie czowiekowi, takie jak chociaby pokój, sprawiedliwo, dobrobyt, równowaga ekologiczna. Std te bezpieczestwo wewntrzne jest dla nich wartoci równie istotn jak zapewnienie odpowiedniej pozycji i warunków bezpieczestwa na arenie midzynarodowej. W tym kontekcie zrównanie bezpieczestwa pastwa z bezpieczestwem narodowym jest poprawne terminologicznie 39. W polskiej literaturze powiconej zagadnieniom bezpieczestwa na uwag zasuguje próba kompleksowego ujcia bezpieczestwa narodowego w duchu pozimnowojennego paradygmatu zaproponowana przez W. Kitlera. Jego zdaniem bezpieczestwo narodowe ( ) stanowi warto nadrzdn po- ród innych celów narodowych 40, dotyczy wartoci narodowych mierzonych w trzech podstawowych kategoriach: 1. Interesów yciowych (kluczowych), czyli wartoci decydujcych o trwa- oci pastwa, jego tosamoci, integralnoci, dobrobycie narodowym. 2. Interesów wanych, czyli wartoci nie majcych bezporedniego wpywu na losy pastwa i narodu jako caoci, zmiennych pod wzgldem historycznym, sytuacyjnym, przedmiotowym i podmiotowym, ale których realizacja wpywa na osiganie celów narodowych. 38 Tame, s Por.: E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii bezpieczestwa narodowego, Warszawa 2011, s W. Kitler, Obrona narodowa III RP. Pojcie. Organizacja. System, Zeszyty Naukowe AON, Warszawa 2002, s

22 3. Interesów innych (drugorzdnych), czyli wartoci nie majcych wikszego wpywu na bezpieczestwo pastwa 41. Rysunek 3 Kluczowe podmioty bezpieczestwa narodowego i ich wzajemne powizania ródo: W. Kitler, Bezpieczestwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011, s. 28. Ponadto zdaniem W. Kitlera, bezpieczestwo narodowe okrela poziom swobody w osiganiu celów (interesów) i jako proces obejmuje midzy innymi róne zabiegi w obszarze stosunków midzynarodowych i wewntrznych oraz przedsiwzicia o charakterze obronnym i ochronnym, które maj na celu stworzenie korzystnych warunków funkcjonowania pastwa zarówno na arenie midzynarodowej, jak i wewntrznej oraz przeciwstawienie si wszelkiego rodzaju zagroeniom 42. Jego zdaniem moemy wyróni dzisiaj dwa podmioty kluczowe dla bezpieczestwa narodowego: pastwo i jednostk (grup spoeczn), cile ze sob powizane poprzez czsto wspózalene wartoci, co ilustruje rysunek Zob.: W. Kitler, Istota bezpieczestwa narodowego, [w:] Edukacja obronna spoeczestwa, B. Winiewski, W. Fehler (red. nauk.), Biaystok 2006, s. 18. Powysze rozrónienie znalazo swoje odzwierciedlenie w polskiej strategii bezpieczestwa narodowego, gdzie wyróniono trzy grupy interesów narodowych: ywotne, wane, inne istotne, por.: Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s Por.: W. Kitler, Istota bezpieczestwa narodowego, wyd. cyt., s. 18, W. Kitler, Bezpieczestwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011, s

23 Zatem w tym ujciu bezpieczestwo narodowe jest nadrzdne w stosunku do bezpieczestwa pastwa, bowiem, zdaniem W. Kitlera, rozszerza tradycyjne rozumienie bezpieczestwa zwizane dotychczas gównie z wypenianiem przez pastwo jego podstawowych funkcji w tym zakresie 43. Reasumujc dotychczasowe rozwaania na temat pojcia bezpieczestwa narodowego, mona przyj za W. Kitlerem, e bezpieczestwo narodowe to nie tylko najwaniejsza warto, ale równie potrzeba narodowa i priorytetowy cel dziaalnoci pastwa, jednostek i grup spoecznych. To take ( ) proces obejmujcy rónorodne rodki, gwarantujcy trway, wolny od zakóce byt i rozwój pastwa, w tym ochron i obron pastwa jako instytucji spoecznej oraz ochron jednostek i caego spoeczestwa, ich dóbr i rodowiska naturalnego przed zagroeniami, które w znaczcy sposób ograniczaj jego funkcjonowanie i godz w dobra podlegajce szczególnej ochronie. 44 Jak zasygnalizowano na wstpie, bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe s ze sob cise powizane i wzajemnie si warunkuj. W naukach o stosunkach midzynarodowych obydwie definicje rozrónia si prosto, traktujc bezpieczestwo narodowe jako kategori jednostkow odnoszc si do pojedynczych pastw oraz ich spoeczestw i narodów, z kolei bezpieczestwo midzynarodowe jako kategori odnoszc si do zbiorowoci okrelonych pastw, jak równie caego systemu midzynarodowego 45. Jak twierdzi R. Ziba, termin ( ) bezpieczestwo midzynarodowe wyraa szersz tre ni bezpieczestwo narodowe, gdy suy do okrelania nie tylko zewntrznych aspektów bezpieczestwa pojedynczych pastw, ale przede wszystkim do opisywania pewnoci przetrwania i funkcjonowania systemu midzynarodowego 46 coraz cilej ze sob powizanego w wyniku procesów globalizacyjnych. Jak twierdzi z kolei J. Kukuka, ( ) bezpieczestwo midzynarodowe ma by nie tylko sum bezpieczestw narodowych, lecz zawiera w swojej istocie tzw. wzmocnienie zbiorowe, które podnosi ma jako bezpieczestwa narodowego kadego uczestnika stosunków midzynarodowych 47. Bezpieczestwo midzynarodowe jest definiowane w rónych aspektach. W aspekcie przedmiotowym obejmuje, zdaniem D. Fischera, ( ) zespó uwarunkowa, w których pastwa nie czuj si zagroone atakiem militarnym oraz presj polityczn lub gospodarcz, majc moliwo swobodnej realizacji wasnego rozwoju i postpu 48. W ujciu funkcjonalnym moe by postrzegane 43 Por.: tame, s W. Kitler, Bezpieczestwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, wyd. cyt., s Por.: R. Ziba (red.), Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, wyd. cyt., s Tame, s J. Kukuka, Bezpieczestwo a wspópraca europejska: wspózaleno i sprzecznoci interesów, Sprawy Midzynarodowe 1982, nr 7, s D. Fischer, Non-military aspects of security, New York 1993, s. 10. Podaj za: Sownik terminów z zakresu bezpieczestwa narodowego, wyd. cyt., s

24 jako okrelony w danym czasie stan stosunków midzynarodowych lub te jako proces o charakterze spoecznym w skali midzynarodowej, o zmiennej intensywnoci i dynamice, które s z kolei wyznaczane przez wspózalenoci, zgodnoci i sprzecznoci interesów pastw i systemów midzynarodowych 49. Próby kompleksowego ujcia terminu bezpieczestwo midzynarodowe dokonali autorzy Sownika terminów z zakresu bezpieczestwa narodowego, którzy przez pojcie to rozumiej ( ) brak obiektywnie istniejcych zagroe i subiektywnych obaw oraz zgodne denie i dziaanie spoecznoci midzynarodowej na rzecz ochrony okrelonych wartoci pastwowych i pozapastwowych (spoecznych) za pomoc norm, instytucji i instrumentów zapewniajcych pokojowe rozstrzygnicie sporów oraz tworzenie gospodarczych, spoecznych, ekologicznych i innych przesanek, dynamicznej stabilnoci i eliminowania zagroe 50. Analizujc rozwaania teoretyczne na temat bezpieczestwa midzynarodowego, nie sposób jest pomin koncepcji R. Ziby, który podsumowujc przedmiotowy sposób ujcia tego terminu, zaznacza, e jest ono nie tylko ( ) sum bezpieczestwa poszczególnych pastw, lecz czym wicej o jego istocie stanowi zespó warunków, norm i mechanizmów midzynarodowych oraz oddziaywa, które zapewniaj kademu pastwu danego systemu midzynarodowego czy regionu mniejsz lub wiksz pewno niezagroonego istnienia, przetrwania i swobód rozwojowych. ( ) Obejmuje nie tylko lub nie przede wszystkim wartoci egzystencjalne pojedynczych pastw, ale równie wartoci wspólne dla danego systemu, takie jak: stabilno, pokój, równowaga, wspópraca itp. 51. Z analizy znaczenia terminu bezpieczestwo oraz znaczenia poj bezpieczestwo narodowe i bezpieczestwo midzynarodowe wida wyranie, e maj na nie wpyw zarówno czynniki zewntrzne, jak i wewntrzne. Std te do szczegóowej analizy bezpieczestwa narodowego wane jest rozrónienie terminów bezpieczestwa wewntrznego i bezpieczestwa zewntrznego 52. W najprostszym rozumieniu, zaproponowanym przez E. Nowaka, bezpieczestwo zewntrzne naley rozumie jako ( ) stan i proces równowagi midzy zagroeniami wywoanymi czynnikami zewntrznymi, takimi jak: uycie si zbrojnych przez pastwa ocienne, terroryzm midzynarodowy, proliferacja broni masowego raenia, reimy autorytarne, niekontrolowane migracje, przestpczo midzynarodowa itp., a potencjaem obronnym pastwa, z kolei bezpieczestwo wewntrzne to ( ) stan i proces równowagi wywoany czynnika- 49 Por.: R. Ziba (red.), Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, wyd. cyt., s Sownik terminów z zakresu bezpieczestwa narodowego, wyd. cyt., s Por.: R. Ziba (red.), Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, wyd. cyt., s Por.: A. Urbanek, Siy Zbrojne w systemie bezpieczestwa wewntrznego w kontekcie pozimnowojennego paradygmatu bezpieczestwa, [w:] Refleksje nad bezpieczestwem, S. Kozdrowski, A. Urbanek (red.), Kraków Supsk

25 mi wewntrznymi, takimi jak: klska ywioowa, niepokoje spoeczne, przestpczo zorganizowana i pospolita, terroryzm, degradacja rodowiska naturalnego, narkomania, korupcja itp., a zdolnociami pastwa do ochrony jego wartoci wewntrznych (ekonomicznych, spoecznych, ekologicznych, demograficznych, politycznych) 53. Analizujc znaczenie powyszych terminów, W. Kitler zwróci uwag na pewne zwizane z nimi prawidowoci wynikajce zarówno z teorii, jak i praktyki bezpieczestwa. Jego zdaniem mona przyj, e: bezpieczestwo zewntrzne i wewntrzne to dwa aspekty bezpieczestwa pastwa (w tym równie bezpieczestwa narodowego), które mimo odrbnoci s ze sob czsto powizane; rónice midzy nimi wynikaj z podmiotowego charakteru ich czynników sprawczych, a take kontekstu ujcia: zewntrznego i wewntrznego; s one efektem rónych relacji zachodzcych midzy pastwem a odpowiednio podmiotami zewntrznymi (bezpieczestwo zewntrzne) i wewntrznymi (bezpieczestwo wewntrzne); bezpieczestwo zewntrzne i wewntrzne to take przejaw funkcji pastwa, majcych charakter zewntrzny bd wewntrzny; wszystkie rodzaje bezpieczestwa postrzegane w ukadzie przedmiotowym stanowi lub mog stanowi rodzaj bezpieczestwa zewntrznego (lub/i) wewntrznego 54. W rozwaaniach teoretycznych terminy te rozpatrywane s czsto jako odrbne obszary problemowe, ale wspóczesna praktyka pokazuje, e w dobie globalizacji i transnarodowego charakteru wielu zagroe zwizki midzy nimi s coraz cilejsze i wystpuje coraz wicej zagadnie i obszarów wspólnych dla obydwu kategorii. W naukach o bezpieczestwie termin bezpieczestwo zewntrzne nie jest jednak powszechnie stosowany, jakkolwiek znajduje swoje odzwierciedlenie zarówno w Konstytucji RP, jak i w dokumentach strategicznych, w tym w naszej narodowej strategii bezpieczestwa z 2007 r. Natomiast termin bezpieczestwo wewntrzne po atakach terrorystycznych na World Trade Centre z dnia 11 wrze- nia 2001 r. przeywa dzisiaj swoisty renesans, std te naley mu powici nieco wicej uwagi. Bezpieczestwo wewntrzne nie jest jednak terminem atwym do zdefiniowania, ze wzgldu na wieloletnie przesunicie ciaru bezpieczestwa pastwa na jego aspekty polityczno-militarne. Do chwili obecnej polityka bezpie- 53 Zob.: E. Nowak (red.), Zarzdzanie kryzysowe w sytuacji klski ywioowej, Zeszyt Problemowy 2006, nr 1 (45), Warszawa 2006, s. 12, E. Nowak, Zarzdzanie kryzysowe w sytuacji zagroe niemilitarnych, wyd. cyt., s. 13, E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii bezpieczestwa narodowego, wyd. cyt., s Por.: W. Kitler, Bezpieczestwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, wyd. cyt., s

26 czestwa wewntrznego skupiaa si na zwalczaniu zagroe i dbaniu o porzdek publiczny. Dopiero w zglobalizowanym wiecie zostaa rozszerzona o dzia- ania prewencyjne, z powodu zmiany charakteru wspóczesnych zagroe. Globalizacja jest bowiem ródem wyodrbniania si nowych jakociowo zagroe. Przyczynia si do destabilizacji politycznej na wiecie, prowokowania wszelkiego rodzaju przejawów fundamentalizmu, jak równie moe sprzyja niekontrolowanym procesom transnarodowym o charakterze patologicznym, takim jak terroryzm, zorganizowana przestpczo, niekontrolowane migracje ludnoci. Na globalnej arenie midzynarodowej pojawiaj si nowi aktorzy, jak chociaby korporacje ponadnarodowe i organizacje pozarzdowe, które wywieraj wpyw na polityk bezpieczestwa szeregu pastw na wiecie, czsto kierujc si wasnym interesem. Nowe technologie informacyjno-komunikacyjne rozpowszechniane w dobie globalizacji nios ze sob nowe jakociowo zagroenia, do których zaliczy mona cyberterroryzm czy hackerstwo. Globalizacja przyczynia si ponadto do tworzenia w wielu regionach wiata duych kontrastów spoeczno-ekonomicznych, a globalizacja rynków finansowych sprzyja rozwojowi przestpczoci zorganizowanej o midzynarodowym zasigu. Globalizacja powoduje, e zanika granica pomidzy zagroeniami zewntrznymi a wewntrznymi pastwa, a zagroenia asymetryczne zyskuj charakter transnarodowy. W tym miejscu moemy powiedzie za K. Jaspersem, e szeroko rozumiana modernizacja technologiczna wyznacza globalny charakter wspóczesnej epoki, co w konsekwencji oznacza, e nie istnieje ju adne zewntrz, bowiem wszystko stao si wewntrzne 55. Aby zwalcza tego typu zagroenia, niezbdnym staje si poszukiwanie nowych uregulowa prawnych i instytucjonalnych, a take zaangaowanie w system bezpieczestwa wewntrznego wszystkich podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczestwo narodowe. Z tych te wzgldów bezpieczestwo wewntrzne nie moe by definiowane w wskim prawno-policyjnym sensie, lecz musi obejmowa dziaania prewencyjne w znaczeniu szerszym, wykraczajcym poza dziaanie organów policyjnych czy te sub specjalnych 56, a take zaangaowanie szerokiego spektrum mechanizmów i instytucji, które mog przyczyni si do przeciwdziaania wszelkiego rodzaju zagroeniom. W znaczeniu ogólnym tradycyjnym bezpieczestwo wewntrzne bywa rozumiane jako okrelony stan struktur spoecznych, politycznych i ekonomicznych zaspokajajcy aspiracje pastwa i jego obywateli 57 lub te jako pozytywny i podany stan wewntrz pastwa, gwarantujcy jego istnienie i prawidowy 55 Por.: K. Jaspers, O ródle i celu historii, Kty 2006, s Zob.: S. Sulowski, O nowym paradygmacie bezpieczestwa w erze globalizacji, [w:] Bezpieczestwo wewntrzne pastwa. Wybrane zagadnienia, wyd. cyt., s Por.: W. Fehler, O pojciu bezpieczestwa pastwa, [w:] Bezpieczestwo pastw i narodów w procesie integracji europejskiej, W. miaek, J. Tymanowski (red.), Toru 2002, s , W. Fehler, Bezpieczestwo wewntrzne próba ujcia modelowego, Myl Wojskowa 1997, nr 6, s. 2223, M. Brzeziski, Rodzaje bezpieczestwa pastwa, [w:] Bezpieczestwo wewntrzne pastwa. Wybrane zagadnienia, wyd. cyt., s