Andrzej MARGASIŃSKI Rodzina alkoholowa z uzależnionym w leczeniu Warszawa 2010

Transkrypt

1 Andrzej MARGASIŃSKI Rodzina alkoholowa z uzależnionym w leczeniu Warszawa 2010

2

3 SPIS TREŚCI WSTĘP ETIOLOGIA I FAZY UZALEŻNIENIA ALKOHOLOWEGO Alkoholizm jako choroba w modelu Jellinka Współczesne typologie i diagnostyka Przegląd wybranych koncepcji etiologicznych Integrujący model uzależnienia Mellibrudy ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE TEORII SYSTEMÓW Zasada całości Sprzężenia zwrotne, homeostaza, ekwifinalizm Granice, podsystemy, przymierza, koalicje, triangulacje Organizacja, morfostaza, morfogeneza RODZINY ALKOHOLOWE W MODELU STEINGLASSA Homeostaza rodziny Głębokie struktury regulacyjne Temperament rodziny Tożsamość rodziny Obserwowalne zachowania regulacyjne Rutynowe czynności rodziny Rytuały rodzinne Krótkoterminowe rozwiązywanie problemów Rodziny alkoholowe na tle rodzin normatywnych Faza wczesna: ustanawianie granic i kształtowanie tożsamości Rodziny normatywne Rodziny z problemem alkoholowym Faza środkowa: zaangażowanie i stabilność Rodziny normatywne... 62

4 Rodziny z problemem alkoholowym Faza późna: wyjaśnienie i dziedzictwo Rozwój rodziny normatywnej Rodziny z problemem alkoholowym MODELE RÓL RODZINNYCH Model ról rodzinnych Wegscheider-Cruse Koncepcja jednostki i rodziny Reguły rodzinne Rodziny alkoholowe Role psychologiczne jako forma adaptacji do życia w rodzinie alkoholowej Wspólnik Bohater Kozioł ofiarny Zagubione dziecko Maskotka Role dziecięce w ujęciu Claudii Black System alkoholowy u Ursuli Lambrou Zaprzeczanie Brak zaufania Zamrożone uczucia Brak poczucia własnej wartości WSPÓŁUZALEŻNIENIE Współuzależnienie a klasyfikacje ICD-10 i DSM-IV Przegląd stanowisk wywodzących się z doświadczeń terapeutycznych Model psychopatologiczny współuzależnienie jako choroba Model zaburzeń osobowościowych Model adaptacyjny współuzależnienie jako reakcja na stres Krytyka i ograniczenia opisów teoretycznych Krytyka z powodu nieprecyzyjności pojęcia Krytyka z pozycji feministycznych Krytyka z pozycji porównań międzykulturowych

5 5.4. Wyniki badań empirycznych Współuzależnienie w kontekście teorii systemów rodzinnych Bowena Kierunki dalszych poszukiwań DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW Narodziny i rozwój koncepcji Krytyka koncepcji efekt Barnuma? DDA w badaniach empirycznych Ograniczenia badań i kierunki dalszych poszukiwań SPECYFIKA LECZNICTWA ODWYKOWEGO Droga do trzeźwości w samopomocowym ruchu Anonimowych Alkoholików Model Minnesota Integracyjna terapia uzależnień Mellibrudy METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH Problemy badawcze i hipotezy Opis zastosowanych metod i narzędzi badawczych Skale Oceny Spójności i Elastyczności FACES IV D.H. Olsona Model Kołowy jako podstawa teoretyczna narzędzi badawczych rys historyczny Założenia teoretyczne aktualnej wersji Modelu Charakterystyka kwestionariusza FACES IV Skala Komunikacji Rodzinnej Skala Zadowolenia z Życia Rodzinnego Rysunek Rodziny Schematyczny Rysunek Rodziny Kwestionariusz Problematyki Rodzinnej Sposób przeprowadzenia badań WYNIKI BADAŃ Charakterystyka badanych rodzin Badane rodziny alkoholowe przed rozpoczęciem leczenia w świetle zmiennych Modelu Kołowego i FACES IV

6 9.3. Charakterystyka badanych rodzin alkoholowych po rozpoczęciu leczenia przez uzależnionego w świetle zmiennych Modelu Kołowego i FACES IV Rezultaty metod projekcyjnych Wyniki Rysunku Rodziny Obraz rodziny u dorosłych Obraz rodziny u dzieci Wyniki Schematycznego Rysunku Rodziny Relacje mąż żona Relacje rodzice dzieci PODSUMOWANIE CHARAKTERYSTYKA RODZIN ALKOHOLOWYCH PRZED I PO ROZPOCZĘCIU LECZENIA Główne cechy uzależnionych ojców Charakterystyka żon Sytuacja dzieci w badanych rodzinach Poziomy spójności badanych rodzin Poziomy elastyczności badanych rodzin Jakość komunikacji i zadowolenia z życia rodzinnego w badanych systemach WNIOSKI SPIS LITERATURY ANEKS Załącznik 1. Kwestionariusz FACES IV D.H. Olsona Załącznik 2. Konstrukcja skal kwestionariusza FACES IV/SOR Załącznik 3. Instrukcja do Schematycznego Rysunku Rodziny Załącznik 4. Kwestionariusz Problematyki Rodzinnej Załącznik 5. Tygodniowy rozkład zajęć w WOTUW Stanomino Załącznik 6. Podstawowe założenia programu terapii w OTU Stare Juchy INDEKS NAZWISK SUMMARY...

7 Streszczenie W pracy podjęto teoretyczne i empiryczne analizy rodzin alkoholowych w oparciu o teorię systemową. W części teoretycznej czytelnikowi polskiemu został szerzej przybliżony model rodziny alkoholowej Petera Steinglassa i współ. Kontrowersje definicyjne i wynikające z licznych badań empirycznych towarzyszą popularnym w ramach alkoholowego ruchu samopomocowego zjawiskom tzw. syndromu wspołuzależnienia (codependency syndrome) i tzw. syndromu dorosłych dzieci alkoholików (DDA) (ACOA syndrome). Rozdziały poświęcone tym zagadnieniom zawierają przegląd piśmiennictwa pokazujący dlaczego zjawiska te nie mogą znaleźć się w oficjalnych klasyfikacjach ICD-10 i DSM-IV jako samoistne jednostki nozologiczne. Wieloznaczność ujęć definicyjnych, niejednoznaczne i nieostre kryteria diagnostyczne, różnice kulturowe, zróżnicowane wyniki badań empirycznych to podstawowe przeszkody na tej drodze. Na poziomie diagnozy problemowej zachowania współuzależnieniowe czy role psychologiczne jawią się jako część mechanizmów homeostatycznych służących utrzymywaniu równowagi w układach rodzinnych, ujęcie systemowe (m.in. w teorii Bowena) umożliwia analizę i korektę tych zachowań w terapii. Badaniom poddano 124 rodziny alkoholowe i 150 rodzin z grupy kontrolnej. Obydwie grupy badano dwukrotnie. W przypadku rodzin alkoholowych pomiar pierwszy odbywał się w ciągu 1-2 tygodnia pobytu na oddziale odwykowym, pomiar powtórny miał miejsce pod koniec terapii, po ok. 2-3 miesiącach. Z podobnym odstępem 2-3 miesięcy zbadano grupę kontrolną. Część empiryczna jest osadzona na nowej wersji Modelu Kołowego (Circumplex Model) Davida H.Olsona i polskiej adaptacji kwestionariusza FACES IV (Family Adaptability and Cohesion Scales) dokonanej przez autora za zgodą D.H.Olsona. Ponadto zastosowano metody projekcyjne: Rysunek Rodziny i Schematyczny Rysunek Rodziny w opr. M.Braun- Gałkowskiej oraz Kwestionariusz Problematyki Rodzinnej własnej konstrukcji służący zebraniu podstawowych danych socjologicznych. Podstawowa hipoteza postawiona w pracy zakładała, iż w wyniku podjęcia terapii przez uzależnionego ojca dochodzi do zmian w całym systemie rodzinnym. W ramach szczegółowych hipotez badano poziomy zmiennych takich jak: zrównoważona spójność, zrównoważona elastyczność, splątanie, niezwiązanie, sztywność, chaotyczność, poziom zadowolenia z życia rodzinnego, jakość efektywnej komunikacji, obraz siebie, wzajemną waloryzację i dewaloryzację, emocjonalność, jakość relacji w badanych systemach. Zaprezentowane w rozdziale 10 wyniki w pełni potwierdziły przyjęte hipotezy. Badanie przeprowadzone na początku leczenia odwykowego uzależnionego wykazało zasadniczo duże, statystycznie istotne różnice pomiędzy badanymi grupami rodzin. Zmiany te okazały się zaskakująco duże u wszystkich badanych, pomimo, iż w rodzinach alkoholowych tylko uzależniony ojciec uczestniczył w leczeniu. Wyjątkiem okazało się pogorszenie wskaźników komunikacji ojciec dzieci w 2 pomiarze. Pogorszenie relacji ojciec-dzieci po przebytym leczeniu potwierdza systemowy charakter zależności w rodzinach, niestety nie objętych ukierunkowanymi oddziaływaniami terapeutycznymi. Wyniki tej pracy jednoznacznie pokazują, że konsekwencje podjętego jednostkowego leczenia przenoszą się na cały system rodzinny. Pomimo, iż tylko jedna osoba uzależniony ojciec był objęty psychoterapią, zmiany obejmują cały system rodzinny. Opieką terapeutyczną objęty był tylko uzależniony pacjent, zmiany zaszły w całej rodzinie, ale można

8 powiedzieć, że wywołał je sam system, a nie bezpośrednia praca terapeutyczna, nie odbywała się terapia małżeńska czy rodzinna. Nie istnieje wiele badań, które empirycznie potwierdzałyby tą tezę, skądinąd jedną z podstawowych dla teorii systemowej. Można w tym upatrywać istotnej wartości zrealizowanego projektu. Trzeba pamiętać, że uzależnienie alkoholowe jest chorobą nawrotów. Jaka będzie trwałość zaobserwowanych zmian, to pytanie otwarte. W tym kontekście wskazana byłaby realizacja podobnych badań w dłuższej perspektywie czasowej 1-2 lat, co mogłoby być przedmiotem nowego projektu badawczego.