Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji gospodarstw domowych

Transkrypt

1 697 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2005 Katedra Badań Konsumpcji Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji gospodarstw domowych 1. Wprowadzenie Konsumpcję gospodarstw domowych różnicuje szereg czynników, jednym z nich jest przynależność do określonej grupy społeczno-zawodowej. Przez grupę społeczno-zawodową należy rozumieć zbiór ludzi składający się z przedstawicieli tego samego zawodu lub też przedstawicieli podobnych specjalności w ramach zawodu 1. Inaczej, grupę społeczno-zawodową stanowią osoby o tych samych lub podobnych zawodach, a przede wszystkim tych samych lub podobnych źródłach dochodu 2. Celem niniejszego artykułu jest pokazanie związku pomiędzy przynależnością gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej a poziomem i strukturą jego konsumpcji. Przedmiotem rozważań będzie analiza zróżnicowania konsumpcji gospodarstw domowych w zakresie: dochodów, wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne, w tym o charakterze żywnościowym, poziomu spożycia tych ostatnich, a także wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku. Sformułowana w tytule hipoteza badawcza o zróżnicowaniu konsumpcji w gospodarstwach domowych o różnym statusie społeczno-zawodowym zweryfikowana zostanie na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, prowadzonych systematycznie przez GUS. 1 Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1992, s Por. K. Przybyłowski, S.W. Hartley, R.A. Kerin, W. Rudelius, Marketing, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s. 132.

2 6 2. Wyodrębnienie grup gospodarstw domowych Każde gospodarstwo domowe w Polsce przynależy do jednej z sześciu, wyodrębnionych przez GUS, grup społeczno-zawodowych. Zróżnicowane społeczno- -ekonomicznie grupy ustalono na postawie kryterium wyłącznego lub głównego (przeważającego) źródła utrzymania. Z tego punktu widzenia rozróżnia się 3 : 1) gospodarstwa, których przeważającym źródłem utrzymania jest dochód z pracy najemnej, 2) gospodarstwa użytkujących gospodarstwo rolne, których wyłącznym lub głównym źródłem utrzymania jest łączny dochód z pracy najemnej i użytkowanego przez siebie gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, 3) gospodarstwa rolników, których głównym źródłem utrzymania jest dochód z użytkowanego przez siebie gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, 4) gospodarstwa osób pracujących na własny, których przeważającym źródłem utrzymania jest dochód z pracy na własny, tj. z prowadzenia działalności gospodarczej poza użytkowanym gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie, z wykonywania wolnego zawodu (np. twórcy, adwokaci), 5) gospodarstwa emerytów i rencistów, których wyłącznym lub głównym źródłem utrzymania jest emerytura bądź renta, 6) gospodarstwa osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, których głównym źródłem utrzymania jest źródło niezarobkowe inne niż emerytura lub renta. Wyodrębnienie wyżej wymienionych grup gospodarstw domowych stanowi przesłankę do sformułowania tezy o nierównościach w zakresie możliwości ekonomicznych tych gospodarstw, a tym samym o nierównościach w zakresie poziomu zaspokajania ich potrzeb. 3. Dochody rozporządzalne gospodarstw domowych Źródło dochodów z reguły wyznacza ich wysokość (tabela 1), określając tym samym rozmiary i strukturę konsumpcji gospodarstw domowych. I tak np. gospodarstwa pracujące na własny, których głównym źródłem utrzymania jest dochód z pracy na własny, osiągają zdecydowanie większe możliwości ekonomiczne niż np. gospodarstwa, dla których głównym źródłem utrzymania są dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych, tj. gospodarstwa emerytów i rencistów. Dochody tych ostatnich w 2001 r. były w przeliczeniu na 1 gospodarstwo 4 niemal 2-krotnie niższe niż dochody gospodarstw pracujących na własny rachu- 3 Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s Analiza danych w przeliczeniu na 1 osobę nie jest w pełni dokładna, zwłaszcza w odniesieniu do gospodarstw emerytów i rencistów. Wysoki poziom dochodów per capita w tej grupie gospodarstw wynika z faktu, iż są to gospodarstwa relatywnie najmniejsze, a zgodnie z przyjętymi w badaniach budżetów założeniami metodologicznymi wskaźniki przeliczane są na 1 osobę. O ile skład osobowy gospodarstw emerytów i rencistów stanowi około 2 osoby, o tyle w innych grupach społeczno-ekonomicznych przeciętna liczba osób w gospodarstwie wynosi od 3,5 do 4,6 osoby. Tak więc, po zastosowaniu

3 Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji... 7 Tabela 1. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych w 2001 r. (w zł) Wydatki Dochód rozporządzalny na 1 gospodarstwo domowe Dochód rozporządzalny Dochód z pracy najemnej Dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie Dochód z pracy na własny Dochód ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych w tym emerytury i renty Dochód ze świadczeń pomocy społecznej na stanowiskach 1963,96 528,92 417,22 2,52 5,75 38,96 29,26 33, ,58 921,50 756,86 1,52 21,68 63,68 51,39 24,05 Gospodarstwa domowe robotniczych nierobotniczych użytkujących gospodarstwa rolne 2302,45 509,73 306,49 71,77 5,10 76,52 62,93 25,49 rolników 2072,01 497,54 0,04 365,97 6,69 91,55 84,48 18,76 emerytów i rencistów 1501,30 673,89 59,14 7,78 8,19 538,56 489,04 26,77 pracujące na własny 2966,50 808,22 105,61 2,35 611,76 37,37 28,66 19,10 Źródło: Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s nek. Niekorzystną sytuację finansową, którą legitymują się gospodarstwa emerytów i rencistów, obserwuje się również w gospodarstwach zatrudnionych na stanowiskach robotniczych. Ich dochody w 2001 r. w przeliczeniu na 1 gospodarstwo stanowiły blisko połowę dochodów zarówno gospodarstw osób pracujących na własny, jak i gospodarstw zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych. Czynnikiem sprawczym tego typu nierówności są cechy, jakimi legitymuj się członkowie wyżej wymienionych grup gospodarstw, tj. cechy demograficzne, społeczne i inne. I tak np. rozpatrując sytuację dochodową gospodarstw zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, o wysokości ich dochodów decydują w pierwszej kolejności cechy społeczne, w tym poziom wykształcenia; cechy demograficzne odgrywają rolę wtórną. Teza ta wyraża się w stwierdzeniu, że o ile liczebność gospodarstw robotniczych w 2001 r. była podobna do liczebności gospodarstw znajdujących się w najlepszej sytuacji dochodowej, o tyle poziom wykształcenia członków tych gospodarstw różnił się istotnie od poziomu wykształcenia członków gospodarstw najbogatszych. W tych ostatnich doprzeliczeń na całe gospodarstwo domowe, dochód rozporządzalny emerytów i rencistów ustępuje miejsca niemal wszystkim typom gospodarstw domowych.

4 8 minują osoby z wykształceniem wyższym i średnim (w 2001 r. stanowili oni 74,8% wszystkich umysłowych, a 54,3% całej badanej zbiorowości pracujących na własny ), podczas gdy w gospodarstwach robotniczych osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym ukończonym (w 2001 r. reprezentowali oni 72,1% wszystkich robotników). Istotnie od wcześniej zaprezentowanych różnią się dochody gospodarstw powiązanych z rolnictwem, wśród których lepsze wskaźniki odnotowuje się w gospodarstwach ludności dwuzawodowej. Głównym źródłem ich utrzymania są dochody z pracy najemnej i dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie. Należy jednak zauważyć rysującą się w tej grupie gospodarstw transformację ważności niektórych źródeł ich przychodów. Jedne ze źródeł dochodów pierwotnych, tj. dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, pomału ustępują miejsca dochodom ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych do tej pory pełniących rolę wtórną. Te pierwsze w 2001 r. stanowiły 14,0% całego dochodu rozporządzalnego gospodarstw użytkujących gospodarstwo rolne, podczas gdy dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych już 15,0%. Potwierdza to deklarowane niezadowolenie z warunków życia ludności rolniczej, która rezygnuje z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie na rzecz świadczeń społecznych. 4. Konsumpcja żywności Przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej determinuje konsumpcję tego gospodarstwa, w tym również w sferze żywieniowej. Im członkowie gospodarstwa domowego wykonują cięższą pracę fizyczną, tym większe jest ich zapotrzebowanie na niezbędne składniki energetyczne. Ma to swój wyraz w fizjologicznych normach żywienia i wyżywienia 5, opracowanych dla różnych grup ludności w zależności m.in. od uciążliwości wykonywanej pracy. I tak zapotrzebowanie ilościowe organizmu na odpowiednie składniki odżywcze, i związana z tym wartość racji pokarmowej, jest odmienne dla osób wykonujących ciężką pracę fizyczną (do której to grupy zalicza się członków gospodarstw rolników, użytkujących gospodarstwo rolne i na stanowiskach robotniczych), umiarkowanie ciężką pracę fizyczną (którą z reguły wykonują członkowie gospodarstw umysłowych oraz członkowie gospodarstw pracujących na własny ), a jeszcze inne dla osób starszych (do której to grupy zalicza się członków gospodarstw emerytów i rencistów) 6. 5 Normy żywienia są to wielkości określające ilość energii i składników odżywczych, które organizm zdrowego człowieka zależnie od wieku, aktywności fizycznej i warunków bytowania powinien otrzymywać codziennie. Normy wyżywienia z kolei są to zestawy poszczególnych artykułów żywnościowych na jedną osobę na jeden dzień, które pokrywają normy na energię i składniki odżywcze dla poszczególnych grup ludności. Por. Z. Niedziałek, W. Sekuła, K. Figurska, M. Morawska, Spożycie i wydatki na żywność w gospodarstwach pracowniczych w świetle norm żywienia i wyżywienia, Wiadomości Statystyczne 1992, nr 12, s Por. A. Niemczyk, Żywność w strukturze spożycia gospodarstw domowych, Polityka Społeczna 2000, nr 8, s

5 Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji... 9 Niska wartość energetyczna i odżywcza spożywanej żywności w gospodarstwach charakteryzujących się najwyższymi dochodami (tabela 2) wynika z ich stosunkowo niskiego poziomu spożycia tego typu produktów, zwłaszcza o charakterze podstawowym (tabela 3). Taki model diety jest rezultatem większej podatności członków tych gospodarstw na racjonalizację żywienia. Wyraża się ona z jednej strony niższym spożyciem tłuszczów i węglowodanów, a z drugiej wyższym spożyciem produktów jakościowo lepszych, jak: ryby i ich przetwory, owoce, sery, a także wody mineralne i soki. Tabela 2. Przeciętne dzienne spożycie w przeliczeniu na wartość energetyczną i składniki odżywcze na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych według grup społeczno- -ekonomicznych w 2001 r. Wydatki Wartość energetyczna (kj) Wartość energetyczna (kcal) Składniki odżywcze (g): Białko zwierzęce Białko roślinne Tłuszcze Węglowodany na stanowiskach Gospodarstwa domowe robotniczych nierobotniczych użytkujących gospodarstwa rolne rolników emerytów i rencistów pracujące na własny Źródło: Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s Z kolei najwyższy poziom konsumpcji niemal wszystkich artykułów żywnościowych (tabela 3), co ujawniło się najwyższymi, na tle pozostałych grup gospodarstw, wskaźnikami zapotrzebowania energetycznego w niezbędne składniki odżywcze (tabela 2), legitymowały się gospodarstwa emerytów i rencistów, a ponadto gospodarstwa ludności rolniczej. O ile najwyższa przeciętna kaloryczność żywienia w gospodarstwach emeryckich wynika z faktu, że gospodarstwa te składają się z reguły z osób o zwyczajach żywieniowych przeniesionych z okresu aktywności zawodowej 7, o tyle wysoka kaloryczność żywienia ludności wiejskiej wynika przede wszystkim z ich codziennej, ciężkiej, pracy fizycznej. Pewne znaczenie ma tu także zapewne aspekt kulturowy, głównie zaś przekonanie, że kto ciężko pracuje, powinien dobrze się odżywiać, a dobrze oznacza zazwyczaj dużo i tłusto 8. 7 C. Bywalec, Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa polskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999, s Ibidem, s

6 10 Tabela 3. Zróżnicowanie przeciętnego miesięcznego poziomu spożycia niektórych artykułów żywnościowych na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2001 r. (gospodarstwa domowe ogółem = 100) Artykuły żywnościowe Pieczywo i przetwory zbożowe (kg) Ziemniaki (kg) Warzywa (kg) Owoce i ich przetwory Mięso i jego przetwory (kg) Ryby i ich przetwory (kg) Mleko i napoje mleczne (l) Sery (kg) Śmietana i śmietanka (l) Jaja (szt.) Wody mineralne (l) Soki (l) na stanowiskach 90,90 88,05 79,62 80,63 89,42 83,33 74,42 78,57 75,55 85,19 71,31 83,54 81,03 69,12 88,33 109,80 89,42 102,38 80,59 120,23 82,22 89,85 179,50 198,73 Gospodarstwa domowe robotniczych nierobotniczych użytkujących gospodarstwa rolne 109,21 115,70 109,07 97,05 100,92 78,57 116,57 92,85 113,33 106,89 46,72 50,63 rolników 117,65 128,32 119,62 104,16 123,19 92,85 146,20 98,80 140,00 122,71 42,62 31,64 emerytów i rencistów 118,42 127,65 125,70 118,38 116,88 128,57 127,51 115,47 126,66 119,20 110,65 77,21 pracujące na własny 84,32 72,75 88,80 101,71 92,39 102,38 87,70 104,76 84,44 88,23 134,42 169,62 Źródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2002, GUS, Warszawa 2002, s Zaspokojenie potrzeb żywnościowych może odbywać się w różnoraki sposób: od zjedzenia przysłowiowej kromki chleba do spożycia wystawnego posiłku w restauracji. Obserwuje się ścisłą zależność pomiędzy sposobem zaspokojenia tego rodzaju potrzeb a przynależnością do danej grupy społeczno-zawodowej. Teza ta wyraża się w stwierdzeniu, że im wyższe dochody, tym większe wydatki na żywienie w placówkach gastronomicznych, które w materiale empirycznym niniejszego artykułu, wchodzą w skład wydatków na restauracje i hotele (tabela 4). Gospodarstwa znajdujące się w najlepszej sytuacji dochodowej w 2001 r. wydatkowały na ten cel od 2,5- do 12-krotnie więcej, niż czyniły to gospodarstwa pozostające w najgorszej sytuacji dochodowej. 5. Wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi nieżywnościowe Przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej określa również konsumpcję w zakresie zaspokojenia potrzeb nieżywnościowych (tabela 4, rys. 1).

7 Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji Tabela 4. Przeciętne miesięczne wydatki na niektóre dobra i usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w 2001 r. (w zł) Wydatki Dochód rozporządzalny Wydatki ogółem Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Mieszkanie w tym wyposażenie Nośniki energii Higiena osobista Ochrona zdrowia Kultura, edukacja i rekreacja Transport i łączność Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na dobra i usługi na stanowiskach 528,92 490,08 162,13 19,37 26,34 69,47 23,57 50,55 12,98 15,33 38,41 59,91 6,79 28,80 921,50 842,61 203,54 21,73 53,36 122,60 45,30 70,67 27,03 30,71 96,60 131,06 17,16 68,15 Gospodarstwa domowe robotniczych nierobotniczych użytkujących gospodarstwa rolne 509,73 478,72 173,77 15,01 28,36 46,26 22,53 42,56 10,03 16,87 30,70 75,16 3,13 36,87 rolników 497,54 458,60 189,98 14,60 25,00 40,08 19,78 39,36 8,65 16,70 24,61 68,98 1,37 29,27 emerytów i rencistów 673,89 663,09 217,07 17,76 25,64 94,28 31,23 86,06 13,56 48,73 36,18 63,24 5,59 54,98 pracujące na własny 808,22 762,15 197,36 21,23 48,69 93,54 38,59 65,19 23,10 23,43 78,76 132,49 17,14 61,22 Źródło: Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s Jedną z grup tego rodzaju potrzeb, na którą gospodarstwa wydatkują określoną sumę pieniędzy, są potrzeby odzieżowe. Traktując o wydatkach na ten cel, zauważa się wyraźne ich zróżnicowanie w poszczególnych grupach gospodarstw. To właśnie charakter wykonywanej pracy decyduje o zużyciu tego typu dóbr, a tym samym o zapotrzebowaniu na nie. Znacznie większe wydatki na tego rodzaju dobra i usługi odnotować należy w gospodarstwach zamożnych, tj. w gospodarstwach zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych i w gospodarstwach osób pracujących na własny. Ta korelacja wynika z charakteru pracy członków tych gospodarstw, który wykazuje ścisłą współzależność z wykonywanym przez nich zawodem. Wśród nich dominują: menedżerowie, kadra kierownicza, nauczyciele akademiccy i inni. Traktując z kolei o wydatkach na odzież i obuwie w pozostałych grupach gospodarstw, to są one o blisko połowę mniejsze niż w gospodarstwach najzamożniejszych.

8 % na stanowiskach robotniczych na stanowiskach nierobotniczych użytkujących gospodarstwa rolne rolników emerytów i rencistów pracujących na własny żywność i napoje bezalkoholowe odzież i obuwie nośniki energii ochrona zdrowia transport i łączność pozostałe wydatki napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe mieszkanie higiena osobista kultura, oświata, rekreacja restauracje i hotele Rys. 1. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na dobra i usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2001 r. Źródło: opracowanie własne. Charakter wykonywanej pracy określa także poziom i strukturę wydatków na transport i łączność. Ich rozmiary warunkowane są głównie aktywnością zawodową członków tych jednostek. Im bardziej aktywne zawodowo gospodarstwo, tym większe wydatki na transport i łączność. Prawidłowość ta potwierdza się w gospodarstwach pracujących na własny, a także w gospodarstwach, dla których głównym źródłem utrzymania jest praca najemna. Budzi wątpliwość wysoki w tym względzie wskaźnik w gospodarstwach emerytów i rencistów, co nie potwierdzałoby przytoczonej wcześniej tezy. Jednak gdy owe wydatki zostaną wyrażone w przeliczeniu na 1 gospodarstwo, zauważa się, że są one najniższe na tle pozostałych grup (3,3-krotnie niższe w porównaniu z gospodarstwami pracującymi na własny, 2-krotnie niższe w porównaniu z gospodarstwami rolników, a 1,5-krotnie niższe w porównaniu z gospodarstwami zatrudnionych na stanowiskach robotniczych).

9 Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji Przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej określa także poziom i strukturę wydatków w zakresie kultury, oświaty, sportu i turystyki, a także higieny i ochrony zdrowia. Z rodzajem i charakterem wykonywanej pracy wiążą się wydatki na kulturę, edukację i rekreację. Są one najwyższe w grupie umysłowych reprezentowanych przez członków gospodarstw pracujących na własny oraz gospodarstw zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, stosunkowo wysokie w grupie osób biernych zawodowo stanowiących członków gospodarstw emerytów i rencistów, a najniższe w grupie robotników i rolników. W przypadku tych ostatnich można domniemywać, iż powodem takiego stanu rzeczy jest przepracowanie i brak wolnego czasu osób stanowiących gospodarstwa użytkujących gospodarstwo rolne i rolników, co wynika z ciągłej konkurencji między czasem przeznaczonym na wykonanie określonych prac w gospodarstwie domowych a czasem przeznaczonym na prowadzenie gospodarstwa rolnego. Relację między przynależnością gospodarstwa do danej grupy społeczno-ekonomicznej a jego konsumpcją w zakresie higieny i ochrony zdrowia można wyrazić w stwierdzeniu, że członkowie wszystkich gospodarstw dążą do zaspokojenia tej grupy potrzeb ponosząc przy tym wydatki różnej wysokości na: usługi medyczne, środki farmaceutyczne i środki higieny osobistej; jednak najwyższe kwoty zwłaszcza na usługi medyczne i środki farmaceutyczne odnotowuje się w gospodarstwach emerytów i rencistów. Taki stan rzeczy podyktowany jest cechami demograficznymi członków tych gospodarstw wiekowo najstarszych na tle pozostałych. 6. Wyposażenie w dobra trwałego użytku Analizując dane zestawione w tabeli 4 zauważa się, że przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej warunkuje także poziom wydatków na urządzenie i utrzymanie mieszkania, które w największym stopniu obciążają budżety gospodarstw legitymujących się najwyższymi dochodami. O ile wydatki na utrzymanie mieszkania należą do wydatków o charakterze sztywnym, tj. takich, na wielkość których członkowie gospodarstw nie mają bezpośredniego wpływu, o tyle wysokość wydatków na urządzenie mieszkania może być przez nich kontrolowana. Wielkość wydatków na ten cel określa stan wyposażenia tych jednostek w przedmioty trwałego użytkowania służące zagospodarowaniu ich czasu wolnego. Obserwuje się więc, że większe sumy pieniężne na urządzenie swych mieszkań wydatkują pracownicy umysłowi, a także osoby pracujące na własny. Członkowie obu typów gospodarstw wykazują zdecydowanie większą, niż to czynią inni, dążność do indywidualnego rozwoju, w czym pomocne staje się również posiadanie odpowiednio urządzonego mieszkania. Jest to nieodzowny warunek zaspokajania szeregu potrzeb od najbardziej podstawowych poczynając, a kończąc na potrzebach wyższego rzędu, w zakresie kultury, nauki, informacji, rozrywki, wypoczynku itp.

10 14 Tak więc przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno- -zawodowej określa stan ich wyposażenia w niezbędne dobra trwałego użytku, co uwarunkowane jest potrzebami gospodarstwa, indywidualnymi zainteresowaniami jego członków oraz ich możliwościami finansowymi. Tabela 5. Zróżnicowanie wyposażenia gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwałego użytku w 2001 r. w % (gospodarstwa domowe ogółem =100) Wyszczególnienie Pralka i wirówka elektryczna Automat pralniczy Chłodziarka Zamrażarka Odkurzacz elektryczny Maszyna do szycia na stanowiskach 85,53 108,94 100,20 167,97 102,58 92,09 41,89 126,42 100,81 91,07 105,28 99,77 Gospodarstwa domowe robotniczych nierobotniczych użytkujących gospodarstwa rolne Artykuły gospodarstwa domowego 158,35 89,83 100,71 185,03 100,60 125,28 rolników 183,04 75,74 100,20 202,88 97,52 123,25 emerytów i rencistów 119,20 85,77 99,69 80,83 96,44 101,12 pracujące na własny 59,60 124,52 100,51 125,45 103,44 97,74 Sprzęt informacyjno-rozrywkowy Odbiornik telewizyjny z ekranem do odbioru czarno-białego Odbiornik telewizyjny z ekranem do odbioru kolorowego Magnetowid Kamera wideo Komputer osobisty 67,44 101,86 123,57 83,33 86,41 65,11 102,17 140,88 228,57 248,36 100,00 101,86 108,47 50,00 85,32 165,11 99,17 88,76 38,09 47,82 132,55 97,82 62,61 33,33 29,89 60,46 101,76 141,25 361,90 239,67 Indywidualne środki transportu Rower (bez dziecięcego) Motocykl, skuter, motorower Samochód osobowy 108,48 94,59 102,52 99,18 64,86 138,73 143,71 367,56 155,78 145,51 245,94 155,36 80,09 70,27 57,05 112,39 102,70 172,21 Źródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2002, GUS, Warszawa 2002, s Na podstawie badań budżetów rodzinnych stwierdzić można, że w 2001 r. gospodarstwami relatywnie najlepiej wyposażonymi w dobra trwałego użytkowania (tabela 5) były gospodarstwa osób pracujących na własny i gospodarstwa

11 Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych. Jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt, że gospodarstwa te należały do grupy gospodarstw najzamożniejszych 9, a dobra trwałego użytku są z reguły dobrami o względnie wysokiej cenie jednostkowej. W obu grupach gospodarstw w porównaniu z pozostałymi gospodarstwami w 2001 r. widoczne były dysproporcje w ich wyposażeniu zwłaszcza w: kamery wideo (blisko 11-krotne zróżnicowanie), komputery (do 8-krotnego zróżnicowania), samochody osobowe (3-krotne zróżnicowanie), magnetowidy (do 2,5-krotnego zróżnicowania) i automaty pralnicze (niemal 2-krotne zróżnicowanie). Znaczne dysproporcje odnosiły się więc do dóbr luksusowych. Jednocześnie w 2001 r. istniał jeszcze wysoki odsetek gospodarstw wyposażonych dość licznie w przestarzałe sprzęty i urządzenia, jak: pralki i wirówki elektryczne, maszyny do szycia, telewizor z ekranem do odbioru czarno-białego. Dotyczyło to głównie gospodarstw powiązanych z rolnictwem, gdzie poziom ich wyposażenia w tego rodzaju sprzęty i urządzenia był wyższy niż w całej badanej zbiorowości gospodarstw domowych (tabela 5). 7. Zakończenie Wydaje się, że przytoczone dane pozwalają uznać sformułowaną w tytule artykułu hipotezę za prawdziwą przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej określa rozmiary jego konsumpcji. Wskazują na to następujące przesłanki: poziom zaspokajania potrzeb gospodarstw domowych (wyrażony wielkością wydatków na dobra i usługi) warunkowany jest wielkością osiąganych przez nie dochodów, o rozmiarach dochodów gospodarstw domowych decydują cechy społeczne tych jednostek, jak np. poziom wykształcenia, charakter wykonywanej pracy itp., gospodarstwa osiągające, na tle pozostałych, dużo wyższe dochody, wykazują się dużo większymi potrzebami, gospodarstwa o najwyższych dochodach w znacznie lepszym stopniu zaspokajają swoje potrzeby, co tłumaczą najwyższe, w porównaniu z pozostałymi gospodarstwami, wskaźniki poziomu wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne oraz wyposażenia tych jednostek w dobra trwałego użytkowania. Literatura Bywalec C., Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa polskiego, AE w Krakowie, Kraków Por. L. Piskiewicz, Zmiany wyposażenia i wydatków gospodarstw domowych na elektroniczny sprzęt powszechnego użytku, Wiadomości Statystyczne 1998, nr 4 5, s. 53.

12 16 Encyklopedia popularna PWN, Warszawa Niedziałek Z., Skuła W., Figurska K., Morawska M., Spożycie i wydatki na żywność w gospodarstwach pracowniczych w świetle norm żywienia i wyżywienia, Wiadomości Statystyczne 1992, nr 12. Niemczyk A., Żywność w strukturze spożycia gospodarstw domowych, Polityka Społeczna 2000, nr 8. Piskiewicz L., Zmiany wyposażenia i wydatków gospodarstw domowych na elektroniczny sprzęt powszechnego użytku, Wiadomości Statystyczne 1998, nr 4 5. Przybyłowski K., Hartley S.W., Kerin R.A., Rudelius W., Marketing, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa Socio-occupational Differentiation of Household Consumption Each household in Poland belongs to a given socio-occupational group, which gives rise to certain implications that also appear in the consumption sphere. The existence of a relationship between the group a household belongs to and the level and structure of its consumption is conditioned by the different manner of generating income by members of those households and the different character of their jobs. The purpose of this article is to present how consumption models determined by household membership of a given socio-occupational group have developed. To analyse the problem, the author uses the results of research on household budgets regularly conducted by the Central Statistical Office. The analysis covers consumption patterns in terms of: food consumption levels, level of expenditure on consumption goods and services, and ownership of essential durable goods.