IlANDDOUND AT Tl III. UNIYIUSITY OF TORONTO PRtSS

Transkrypt

1

2 IlANDDOUND AT Tl III UNIYIUSITY OF TORONTO PRtSS

3

4 Digitized by the Internet Archive in 2010 with funding from University of Toronto

5 ^ li2> ADAM SZELGOWSKI ROZKAD RZESZY I POLSKA ZA PANOWANIA WADYSAWA IV. KRAKÓW AKADEMIA UMIEJTNOCI NAKADEM FUNDUSZU WYDAWNICZEGO IM. WIKTORA OSAWSKIEOO 1907.

6 v\^ FEB !? 4- Z drukarni Uniw. Jagiell. w Krakowie pod zarzdem J. Filipowskiego.

7 TRE: Wstp 1 I.»E1 capitano general«armady hiszpaskiej... 3 II. Plany hiszpaskie na Batyku 11 III. Impreza zundzka 20 IV. Królewicz Wadysaw a Wallenstein 29 V. Zblienie do rónowierców 41 VI. Pacyfikacya Rzeszy 48 VII. Walka ze Szwecy a sprawy wschodnie 58 VIII. Pomoc Hiszpanii 65 IX. Maestwo kalwiskie 71 X. Polityka wojenna Habsburgów 77 XI. O tytu króla szwedzkiego 86 XII. Projekty angielskie 95 XIII. Interwencya na rzecz lska 104 XIV. *Coniunctio armorum«112 XV. Porednictwo Francyi 120 XVI. Pokój wieczysty czy zawieszenie broni? 127 XVII. Zmiana aliansów 139 XVIII. Traktat sztumdorfski 148 XIX. Projekt sojuszu francusko-polskiego 158 XX. Midzy Habsburgami a Francy 167 XXL X. Waleryan Magni 169 XXII. Porednictwo Wadysawa IV w Rzeszy 176 XXIII. Maestwo austryackie 198 XXIV. Unia dynastyczna habsbursko-wazowska 207 XXV. Epilog walki dyplomatycznej 217 Zakoczenie 226 Dodatki: A. Kronika Piaseckiego, jako ródo bezporednie B. Dokument unii dynastycznej z r C. Dokument Wadysawa IV z 16 marca Str.

8

9 Przedmowa. W historyografii naszej ustalio si mniemanie, e ju poczynajc od XVI w. caa polityka mocarstwowa Rzpltej bya zwrócona ku wschodowi, jeli nie miaa by tam skierowan. Sprawy wschodnie moskiewska a przedewszystkiem turecka oto zadanie, które miaa do rozwizania Rzplta. Wbrew jednak tym mniemaniom, kolej dziejów pchaa Rzplt w wir wypadków na pónocy ku Inflantom, póniej Prusom w walki ze Szwecy, które trwaj poprzez cay wiek XVII, a które si cz zarówno z wojnami moskiewskiemi, jak i tureckiemi. I nie tyle wschód, skostniay i obumary, ile pónocne pastwo Szw^cya, a po czci zachód od wmieszania si Szwecyi w sprawy Rzeszy wpywa stanowczo na rozwój dziejów Rzpltej. Tutaj nagromadziy si kwestye, jak na pocztku XVI w. pruska, na pocztku XVII w. lska, które domagay si rozwizania. Std wreszcie u schyku tego okresu czasu wysza nowa potga królów pruskich która w cigu niespena jednego wieku zdoaa zada cios stanowczy istnieniu Rzpltej. W jakiem pooeniu znalaza si Rzplta w chwili, gdy jej ssiad najbliszy na zachodzie, Rzesza niemiecka, rozpadaa si pod wpywem antagonizmów religijnych, stanowych, ksico-terytoryalnych i mocarstwowo-dynastycznych? Rola Rzpltej w tych zamieszkach ssiedzkich ju z tego tytuu nie bya obojtn,

10 VI A. SZELAGOWSKI e, wedug danych niemal statystj^cznych, gówny rywal Polski a wróg dziedziczny panujcego domu Wazów Gustaw Adolf móg przedsibra podbój caych prawie Niemiec za te rodki, których mu dostarczy handel Rzpltej (ca morskie, pobierane w czasie 6-letniego zawieszenia broni). Ale i na zachodzie stanowisko Rzpltej nie byo obojtne lub lekcewaone. Widzimy to zarówno z ukadów pokojowych, jak i z akcyi wojennej. Wprawdzie, od mierci Gustawa Adolfa, Francya stopniowo poczyna wypiera Szwecy z dotychczasowej roli obrocy swobód i religii ewangelickiej, pomimo to bez udziau Szwecyi wojna 30 letnia nawet w jej ostatnim okresie pod przewodnictwem Francyi bya nie do pomylenia, a udzia ten zalea od dalszego pokoju czy te prowadzenia wojny z Rzplt. Na tem wic pytaniu zawiso wszystko, co miao jakkolwiek styczno ze sprawami Rzeszy. A zakres tych spraw siga bardzo daleko i szeroko. Czy Habsburgowie utrzymaj nadal swój wpyw przewany w Europie, czy Francya utrzyma si przy posiadaniu Alzacyi, a po czci Lotaryngii, czy ksita Rzeszy zdobd samodzielno wobec cesarza, czy Habsburgowie hiszpascy uporaj si ze swj^mi zbuntowanymi stanami, i kto wreszcie pozyska panowanie na pónocy. Mona powiedzie, e w tej jednej krótkiej chwili Rzplta w osobie króla Wadysawa IV trzymaa w rkach losy rodkowej Europy co najmniej Rzeszy. Gra hyls. wielka. Nic wic dziwnego, e stawki byy due. Na balans midzynarodowy europejski rzucano armie i pienidze, prowincye i sojusze dostaa si te tam i korona. Czy Wadysaw IV móg woy na sw gow koron cesarsk a przynajmniej odzyska lsk pytanie, które mogoby si sta probierzem zdolnoci króla gdyby poza nim nie staa Rzplta, a wic przez

11 FR/iEDMOWA VII to stajo si zagadnieniem siy i si)rawnoci mocarstwowej caego narodu. Ani udzia czynny Rzpltej w wypad]<:acli Rzeszy, ani rola bierna na zacliodzie tyll^o porednictwo w sprawacli Rzeszy i to nie w imieniu Rzpltej, ale samego króla oto rezultat polityki króla Wadysawa IV, pomimo a raczej skutkiem biernoci spoeczestwa. W kadym razie nie polityka abdykacyjna na zachodzie, jakbymy si spodziewali, i jak utaro si mniemanie o stanowisku Polski wobec wojny trzydziestoletniej. Jest to ostatni lad wielkiej akcyi dyplomatycznej Polski na zachodzie chwila, bardzo zbliona do analogicznej za panowania Zygmunta Starego. I tu, i tam chodzi o uspokojenie ciany zachodniej; i tu i tam ma si na widoku rozwizanie sprawy wschodniej; i tu; i tam jako rezultat sojusz z Habsburgami. Co wicej, analogia dochodzi do tego, e jak w r podobnie i w r powstaj analogiczne sojusze dynastyczne. Jak Jagiellonowie przenosz swe prawa dziedziczne do Czech i Wgier, podobnie Wazowie polscy do korony szwedzkiej na zaprzyjaniony i spokrewniony dom habsburski. Tylko e wynik tych aktów by róny Ta zadziwiajca kolej i ale te przestrze czasu pomidzy jednym a drugim dla Habsburgów bya tak wielka, jak pomidzy wschodem soca a zachodem. jednostajno zdarze nakazuje szuka jednych i tych samych przyczyn. A przyczyny te le w jednostajnem podou historycznem Polski i Rzeszy, w podobnym kierunku rozszerzania si geograficznego na wschód ku pówj^spowi Bakaskiemu i morzu Czarnemu oraz na pónoc w kierunku morza Niemieckiego i Batyckiego, we wspólnych wrogach Turcyi i Szwecyi, a nie najmniej i w analogicznej budowie redniowiecznej zarówno Rzpltej szlacheckiej, jak i Rzeszy narodu niemieckiego. Wszystkie te przyczyny obejmuj zagadnienie dzie-

12 VIII A. SZELGOWSKI jów geograficznych, których nie ma, a które powinny by stworzone. Zwi one dzieje narodu z krajem, który zamieszkiwa, podobnie jak wspóczesna antropologia wie kwesty ras z ich osiedleniem. Wtedy dopiero dzieje polityczne, napozór mudne i jaowe, nabior swego wyrazu, zwi si z dziejami umysowoci i cywilizacyi i nauka historyi zbliy si do swego pierwotnego róda, jakiem i dla czowieka bya i jest zawsze przyroda. Do pracy niniejszej spoytkowaem materya surowy, zebrany przez wielu poprzedników. Akademia Umiejtnoci wielkim nakadem zgromadzia odpisy aktów nuncyatury do panowania Wadysawa IV, które s przechowane w t. zw. Tekach Rzymskich.. p. Lukas w swoich odpisach z archiwów paryskich (Biblioteki Narodowej i Ministerstwa spraw zagranicznych) w szerszej mierze poczyna ju uwzgldnia okres Wadysawa IV. Odpisy te znajduj si w Zakadzie nar. im. Ossoliskich. Gdy mowa o ródach do panowania Wadysawa IV, cinie si przedewszystkiem na myl»pamitnik«albrechta Radziwia w rkopisach zarówno Muzeum ks. Czartoryskich, jak i Zakadu Ossoliskich. Zreszt czerpaem i w jednym i w drugim z tych zbiorów w materyaach wspóczesnych, które w toku pracy cytuj. W rónych czasach i dla rónych celów pracujc w archiwach obcych, robiem wasne notaty, które posuyy mi w czci do opracowania niniejszej kwestyi, a to zarówno w Archiwum dworu i pastwa w Wiedniu, oraz w t. zw. Archiwum domowem w dziale»polonica«, w Archiwum tajnem królewskiem w Berlinie, gównie dzia»schwedisch-polnische Kriegsverhandlungen^, oraz w niektórych zbiorach aciskich i francu-

13 PRZEDMOWA IX skich Biblioteki Narodowej w Paryu i Archiwów narodowych. Gówny jednak bodziec do poruszenia niniejszej kwestyi day mi poszukiwania w Kiólewskiem Archiwum Simancas, gdzie te znalaz si odpis unii dynastycznej pomidzy Wazami a Habsburgami z r Najmniej znane i dostpne, rzuca ono wiato na rol Hiszpanii w sprawach pónocnych. Z tego te wzgldu pooyem nacisk na udzia Wadysawa, jeszcze jako królewicza, w polityce habsburskiej. Plany morskie Habsburgów byy przedmiotem szczegóowych opracowa w literaturze niemieckiej (Mare, Gindely). Historycy jednak niemieccy opierali si przewanie na ródach wasnych i dlatego zarówno zidentyfikowali polityk HabsV)urgów austryackich z Habsburgami hiszpaskimi, jak i zlekcewayli udzia w tej ostatniej a nieraz i inicyatyw Wazów polskich. Niestety, poza temi pojedynczemi kwestyami, nowsza literatura historyczna zagranic jest niezmiernie uboga. U nas, prócz prof. Czerniaka i X. Kalinki (pseudonim Kamieski), jeden prof. Kubala szerzej obejmuje powysze zagadnienia w swym»jerzym Ossoliskim «, a chocia wypadao mi w toku pracy niejednokrotnie rozej si z nim w swoich zapatrywaniach, to jednak wolaem, idc za jego zdaniem, unikn wywodów. niepotrzebnych dysput i Mog tylko powtórzy sowa, które zamieci na swem pomnikowem dziele:» Zamiast dorywczych sdów o naszej przeszoci, fakta nieustannie gromadzi i dopenia naley, pamitajc, e prawda nie jest wytworem geniuszu, przeczucia, dowcipu ani pracy pojedynczego czowieka ale jest córk czasu«.

14

15 Wstp. W pierwszej poowie XVII w. na Zachodzie polityka pastw zewntrzna jeszcze bya dynastyczna. Poniewa Rzplta od wymarcia Jagiellonów nie tylko zdoaa ustali zasad elekcyi, ale zazdronie strzega jej pozorów, zerwaa nawet z takimi przeytkami w tytule królewskim, jak nazwa»dziedzic pastwa polskiego«, przeto wypadaoby sdzi, e i system jej polityki zagranicznej odbiega bdzie od systemu dynastycznego na Zachodzie. Jak pod wieloma jednak innymi wzgldami, tak i tutaj bya rónica w systemach polityki mocarstwowej pomidzy Rzeczpospolit a pastwami zachodniemi tylko fikcy. I podobnie jak nazwa pastwa»rzeczpospolita«, albo tytuy posów»trybunowie ludu«nie odpowiaday waciwemu monarchicznemu charakterowi pastwa, tak samo zasada elekcyjna nie bya zdolna wyrugowa z polityki zagranicznej króla idei tego, z czem bya zwizana gówna jego troska i co byo dla niego gównym wyrazem interesów korony pojcia dynastyi. Z t ogóln zasad liczymy si przy rozwaaniu polityki Jagiellonów, a musimy take z ni si rachowa w okresie t. zw. królów elekcyjnych, a niemniej i za panowania Wazów. O charakterze polityki zagranicznej pierwszego z nich, króla Zygmunta III, bya mowa na innem miejscu ^ Po jego mierci przysza 1 A. Szelgowski: Sprawa pónocna w XVI i XVII st. A. Szelgowski. 1

16 z A. SZELGOWSKl kolej na spadkobierc idei wazowskiej, króla Wady- Naley jednak przytem nadmieni, i wcze^ sawa IV. niej jeszcze, bo przed wstpieniem na tron, zabiegi dynastyczne oraz tradycye polityki wazowskiej owijaj si okoo osoby przyszej gowy rodu i domniemanego nastpcy tronu w Polsce królewicza Wadysawa.

17 I.,,EI capitano genera" armady hiszpaskiej. Od wj^prawy chocimskiej zaczyna si ten drugi okres ycia królewicza Wadysawa, w którym miejsce dotycliczasowej olniewajcej l^aryery modzieca z koron carsk, majaczcz mu nad gow gdzie we mgle bizantyskiej Moskwy, albo z mieczem rycerza chrzecijaskiego, bronicego cywilizacyi krzya od pohaców, zastpuje szara i bezbarwna nic ywota domowego. To ostatnie dziesiciolecie panowania Zygmunta III. Bya w tem jaka zagadka osobista psychologiczna starego króla, który jak nie dopuci najstarszego z synów do korony Rurykowej, tak w najciszych nawet chwilach walki swej o koron szwedzk trzyma na uboczu osob królewicza. Moe bya w tem ambicya wadzy, czy tylko oszczdzanie si przyszego spadkobiercy. Jakkolwiekbd jeeli modziecem bdc Wadysaw nie odpowiada za niepowodzenie planów, dla których urzeczywistnienia by raczej narzdziem, jak celem, tak teraz w wieku dojrzaym najstarszy z królewiczów uwaa swoj przymusow bezczynno w polityce za krzywd osobist. Na tem tle zrozumia}^ jest pewien rodzaj frondy, któr prowadzi, porozumiewajc si na wasn rk z róno wiercami, jak Krzysztofem Radziwiem, lub opo- 1*

18 A. SZELAGOWSKI nentami królewskimi, jak Jerzym Zbaraskim^. Fronda ta nie wypywaa z przolcona l^rólewicza, tyllvo bya wypadkow stosunku jego do ojca. Wida to std, e j^jc dobrze z róno wiercami i pertraktujc ze stronnictwem antyhabsburskim, równoczenie Wadysaw zabiega o wzgldy i zaufanie filara domu habsburskiego, króla hiszpaskiego Filipa IV, przytem z prawie analogicznych pobudek, ofiarujc mu swe usugi 2. To jest najlepszym dowodem, e jedynym na razie bodcem Wadysawa bya jego ch wzicia udziau czynnego w polityce. Z której strony Wadysaw otrzyiiia poparcie, z t stron pójdzie dalej, zawsze z tem zastrzeeniem, e jako polityk szuka zwizków i sojuszów nie w celu poddania si w charakterze biernego narzdzia, ale zuytkowania ich dla swoich celów i planów. Mogy si te zabiegi Wadysawa powie lub nie powie, lecz tem samem z osob najstarszego królewicza przybywa w ostatniem dziesicioleciu panowania starszego Wazy jeden jeszcze czynnik w polityce królewskiej, na zbadaniu którego musi nam zalee. Chwila wmieszania si królewicza Wadysawa do polityki zagranicznej schodzi si z przeomow chwil na Zachodzie. Zerwanie Angiii z Hiszpani po wstpieniu na tron Karola I stworzyo now koalicy antyhabsbursk, w której na pierwszy plan wysuny si mocarstwa morskie, jak Niderlandy, Dania i Anglia. Wmieszanie si tych potg w spór dotychczasowy Habsburgów ze stanami w Rzeszy, obok dawnej rywalizacyi Habsburgów hiszpaskich ze Stanami Niderlandzkimi, postawiy przed oczyma pierwszej katolickiej potgi dynastycznej Europy ten sam problemat rozwoju si morskich i opanowanie rodków komunikacyi handlowej na morzu, który i dla Rzpltej stawa si z kadym * Szelg o wski: O ujcie Wisy str » List Wadysawa do Filipa IV z d. 13 lipca 162G r.

19 KI. ('ArH'\NO OKNEUAL dni(*ni widocziiiejszym w miar postc^^pii walki / wspózawodniczk na pónocy, Szwecy. Std ws[)ólne celo polityczne Polski i Habsburgów, gównie Hiszpanii, w opanowaniu Batyku, std szukanie zblienia i porozumienia si na tym punkcie i wymiana poselstw. Moment za panowania Filipa IV zuj)enie analogiczny do tych, które spowodowa}^ Filipa II do akcyi na morzu i szukania sojuszy i poparcia dla swych planów morskich bd u Stefana Batorego, bd u Zygmunta III. Trzeba tylko zauway, e i Rzplta w podobnych warunkach, czy przycinita potrzeb walki z Turcy, czy te ze Szwecy ofiarowywaa swój sojusz Habsburgom. Nietrudno jest wykaza, e prawie w tym samym okresie czasu z obydwóch stron: pol^lciej i hiszpaskiej, wychodz zabiegi identyczne. Tak w r Zygmunt III przedstawia Filipowi IV korzyci poparcia go i wspomoenia dla odzyskania królestwa Szwecyi potn armad na morzu ze wzgldu na interesa hiszpaskie we Woszech i Niderlandach, tudzie ze w^zgldu na przyja Gustawa Adolfa z Hollandy i Dani (poselstwo ks. Adama Makowskiego) ', jak znowu pierwszy minister króla hiszpaskiego, hr. 01ivarez, odkrywca myl opanowania Batyku dla Habsburgów ambasadorowi cesarskiemu w Madrycie hr. Jerzemu Ludwikowi Schwarzenbergowi w czasie wizyty pocztek arcyksicia Karola w Hiszpanii (koniec 1624 i 1625 r.l Podobnie ma si rzecz z planem zaatakowania Danii i zajcie Zundu, przedstawionym markizowi Aytonie, ambasadorowi hiszpaskiemu w Wiedniu ze strony 1 Arch. Simancas. Alemania. Consejos originales leg El consejo de estado z 26 kwietnia Proba króla»de soccorrerlo y ayudarlo a la dha reciiperacion de su reyno de Suecia y aunue parece, que el mejor socoro fuere eon una buena Armada por el mar, considerando las dificultades del apresto y la necessitad de le brevedad, se contenta eon que VM. lo socorra eon alguna buena suma de dinero y brevemente«.

20 A. SZELAGOWSKI marszaka w. kor. ^Mikoaja Wolskiego (z kocem 1625 lub pocztkiem 1626 r.). Analogiczny projekt ze strony Hiszpanii przedstawiony by kongresowi brukselskiemu (1626 maj padziernik) w par miesicy potem. To nasuwa przypuszczenie, e jeli nowa idea opa- dawna tra- nowania Batyku przez Hiszpani miaa z <^ycyq w dyplomacyi hiszpaskiej i na tym punkcie poczyni ju by nawet pewne kroki przez na- Filip II wizanie stosunków z miastami hanzeatyckiemi (ukad z 7 listopada 1607 r.); 01ivareza byo w znacznej to podjcie dalszych planów przez mierze w zwizku z propozycyami akcyi morskiej na Batyku ze strony króla Zygmunta III. Jako nie mona zaprzeczy, e ju pierwsza proba o pomoc Zygmunta III spotyka si z uznaniem i poparciem na radzie stanu (el consejo de estado). Wprawdzie chwila polityczna wskazywaa raczej na niebezpieczestwo w gbi Rzeszy z powodu zatrudnie, wynikajcych z przeniesienia palatynatu na ksicia bawarskiego, ale ta sprawa batycka w oczach ministrów hiszpaskich zajmowaa pierwsze miejsce po niej. Król polski prosi wprawdzie o pomoc w armacie morskiej, ale zadowolniby si na razie wydatn pomoc pienin, gdy sprawa bya naglca, a wystawienie armady zbyt przewleke. I na tym punkcie zdanie markiza de Montesclavos, który wniós projekt subsydyów w kwocie dukatów, przewayo ^ co dowodzi, ^ Rezolucya wasnorcznie napisana przez Filipa IV:»sera bien socorerlo (t. j. króla polskiego) eon docientos mil ducados en Italia eon commodidad, y assi lo e mandado«. To nie przeszkadza temu, i suma ta jeszcze po latach trzech nie bya wypacona, jak dowodzi tego memorya agenta kr(51a polskiego w Madrycie Franciszka Guzmana do króla Filipa IV, przedstawiony na radzie stanu 24 padziernika 1626 r. i w tym wypadku Filip IV rozkaz potwierdzi, aby póniej znów nie by wykonany. Arch. Sim. Cons. orig. leg Suma ta odtd stale figuruje w pretensyach finansowych

21 EL OAPITANO ORNKHAL e dyplomacya hiszpaska traktowaa spraw walki o Batyk, jako jcnlno z najbliszych zada polityki dynastycznej habsbnrskiej, dlatego tak szybko ])otem wystpuje z wasnemi propozycyanii wobec dworu cesarskiego Ṙzd hiszpaski by ju wtedy zdecydowany wysa w tej sprawie hr. Solre do Polski, któremu mieli by dodani do pomocy Gabryel de Roy dla negocyacyi w Niemczech z miastami hanzeatyckiemi i br. d'auchi dla ukadów z Gdaskiem i królem polskim ^ Ponowne propozycye ze strony Zygmunta III pod adresem Habsburgów do podjcia planów morskich na Batyku przypadaj ju na wybuch wojny duskiej. Misy królewsk tym razem wypenia Mikoaj Wolski, w. marszaek kor., który bawic w Wiedniu, prowadzi jednoczenie ukady z ambasadorem hiszpaskim, markizem Ayton ~. Tym razem ju i plan wyprawy mordworu polskiego wobec króla hiszpaskiego, midzy innemi jest to, jak si zdaje, ta sama suma, przyrzeczona póniej przez br. d'auchy królowi polskiemu na budow okrtów. Jak wiadomo zreszt, absolutyzm Filipów hiszpaskich nie by w stanie nigdy pokona trudnoci finansowych, i rozkaz królewski wj-^paty jakiej sumy nie oznacza, e suma ta bya wypacona. Na tym punkcie jedyne wskazówki pewne mog by dostarczone przez rachunki ^zarzdów skarbowych odpowiednich prowincyi, którym suma przyznana zostaa polecona do wypaty. Wy wspomniany Franciszek Guzman by w tyme roku 1623 uwierzytelniony przez Zygmunta III w charakterze agenta królewskiego. Zj''gmunt w poleceniu swojem wyraa yczenie zacienienia stosunków z dworem hiszpaskim, a w wyborze kierowa si temi wzgldami, e ów Guzman, jako flamandczyk, jest poddanym hiszpaskim i e przez trzy lata spenia jego misy. Arch. Sim. Cons. orig. leg z d. 13 padziernika 1623 r. el consejo de estado. 1 Filip do Izabelli 5 stycznia 1626 r. Fors ten: Akty i pisma t. I str Memorya, przedoony przez Wolskiego Ay tonie, przesany do Madrytu wraz z listem tego ostatniego 14 stycznia Arch. Simancas. Alemania. Cartas leg niema charakteru ofi-

22 8 A. SZELGOWSKl skiej, zajcie Zundu, jest przystosowany do sytuacyi midzynarodowej walki z Dani oraz domniemane zyski z wyprawy ju s równomiernie podzielone. Zygmunt III t drog przyszedby do posiadania Szwecyi, Filip za IV, z aj wszy porty norweskie, oraz gówn drog handlow, t. j. cienin zundzk, zgniótby swoich przeciwników Holendrów, a nawet uczyni zalenymi od siebie Angli oraz miasta hanzeatyckie. Trzeba byo tylko, aby równoczenie, gdy Zygmunt zaatakuje Szwecy od strony Inflant, wojska cesarskie wkroczyy do Danii. Król polski da w charakterze zasiku na t wypraw kwoty Plan ten talarów. zyskuje nie tylko poparcie markiza Aytony w Wiedniu, ale i cakowite uznanie w Madrycie ze strony Filipa IV, który obiecuje przysa swego posa do Polski, oraz przyj Zygmuntowi III z wydatn pomoc w tej sprawie ^ Zanim Zygmunt III zwróci si z t propozycy do Hiszpanii, misya hr. Solre bya ju zdecydowana. Przybycie jego do Polski dopiero w poowie 1626 r. tumaczy si tem, e pose hiszpaski wstpowa wprzód na dwór infantki belgijskiej. W odpowiedzi na propozycy króla polskiego Filip IV rozkaza infantce Izabelli przyrzec pomoc Zygmuntowi III w wyprawie na Szwecy, a hr. Solre porozumie si w tej sprawie z dworem cesarskimi Ale i pobyt w Warszawie hr. Solre stwierdza dostatecznie, e dwór polski, to znaczy król Zygmunt III, nie mia wcale zamiaru zaprzga si bezwarunkowo cyalnego. Wolski mówi, e daoby si nakoni króla polskiego do zerwania z Dani, przyszedszy mu z wydatn pomoc. Pertraktacye byy wic natury dopiero wywiadowczej, pomimo to inicyatywy samego Zygmunta III. niezawodnie z ^ Arcti. Simancas. Secr. de estado leg Cons. orig. Markiz de Aytona 28 lutego 1628 r. * Filip IV do Izabelli 5 marca 1626 r. For sten t. I str. 246 n.

23 KL CAIITANO (JKNKHAI. 9 do rydwanu i)olit3'ki habsburskiej. I*rzc('iwnie, goosownoc'' obietnic i brak gwarancyi co do i)osików his/.paiiskicli powstrzymuje go od stanowczych zobowiza co do dywersyi morskiej i)rzecivvko Szwecyi na racluinek Habsburgów, a to nawet wbrew poparciu, jakie planom Habsburgów, uycza nuncyusz, który si nawet dziwi obojtnoci i niezdecydowaniu króla (»fredezza et irresolutione«) K Jeeli kto nie przyjmowa obietnic hiszpaskich zimno i obojtnie na dworze warszawskim., to by nim z pewnoci królewicz Wadysaw. Wanie bowiem z czasów pobytu hr. Solre w Warszawie datuje si wy wzmiankowany list jego do króla Filipa IV, w którym wyraajc swój gorcy afekt dla niego i dla caego ich wspólnego domu (»tuta la nostra casa«) owiadcza sw wielk ch suenia na poj^tek rodziny. List ten tumaczy nam, dlaczego w niespena rok póniej na czele instrukcyi dla Gabryela de Roy'a, któremu powierzj^ król hiszpaski wystawienie wasrej floty na Batyku, spotykamy postanowienie, e jako wódz»el capitano general«owej armady bdzie sta królewicz polski Wadysawo Zwizek midzy temi faktami jest tak jasny, e musimy go przyj, chobymy na razie pozostawiali nierozstrzygnitemi pytania, czy to stanowisko swe naczelne, jako wodza przyszej floty hiszpaskiej na Batyku, Wadysaw zawdzicza inicyatywie planów morskich Habsburgów dworu polskiego, czy te zamiarom Habsburgów zespolenia cilejszego ze sw akcy króla polskiego O 1 Depesze Lancellotiego do kard. Barberiniego z Warszawy 22 czerwca, 4 i 19 lipca 1626 r. Teki Rzym. nr Arcli. de Simancas. Cartas leg Instrukcya z dnia 23 kwietnia 1627 r. zatytuowana:»loque Vos Gabriel de Roy aveyr de hazer en la jornada, que por mi mandado hazeir a las villas Anseaticas«. ^ Caa akcya w r Habsburgów hiszpaskich na Ba-

24 10 A. SZELGOWSKI tyku przedstawiona jest jednostronnie ze stanowiska róde austryackich przez Mare'a i Gindely'ego. U Forstena duo szczegóów nowych, ale szkielet i o wypadków ta sama. Pierwszy kusz si o przedstawienie jej na podstawie róde hiszpaskici w dziale Secr. del Estado. Alemania consultas i protokoy t. zw.» junta del mar Baltico«.

25 II. Plany hiszpaskie na Batyku. Ile razy mówi si o planach morskich Habsburgów na pónocy, zawsze identyfikuje si zamiary Habsburgów hiszpaskich z austryackimi. A tymczasem Hiszpania miaa swoje wasne interesy, które obchodziy wprawdzie Habsburgów niemieckich, ale leay dla nich na dalszym planie. Tak gównym wrogiem Hiszpanii na pónocy byy Stany Generalne niderlandzkie, wobec których cesarz i liga katolicka zachowywali dotd stanowisko neutralne, majc gownie do czynienia z protestantami Rzeszy. O ten szkopu utkna i konferencya brukselska, chocia obydwie strony, t. j. cesarz i król hiszpaski, zgadzali si na wcignicie Hanzy do walki z mocarstwami morskiemi i na opanowanie Batyku, gównej arteryi handlu. Caa wic rozbieno interesów obojga domów, z których kady walczy ze zbuntowanymi poddanymi, polegaa na tem, i aden nie chcia rozszerzy terenu swej walki: cesarz obejmujc ni Hollandy, Hiszpania okrgi Rzeszy. Gówna zgodno natomiast za ksit i polegaa na ustaleniu jednego i tego samego rodka zakoczenia walki opanowania Batyku i wydarcie z rk przeciwników handlu na pónocy. Std te gdy chodzi o pozyskanie do sojuszu tak znacznej potgi handlowej, jak byy miasta hanzeatyckie, dyplomacya

26 «12 A. SZELGOWSK] cesarska (hr. Ludwik Schwarzenberg) pracuje nad tern zgodnie z wysannikiem i agentem hiszpaskim (Gabryelem de Roy'em). Ale gdy idzie o rzucenie podwalin dla przyszej akcyi na pónocy budow floty i oponowanie portów oraz wybrzey interesa Hiszpanii oraz interes Rzeszy zaczynaj si z sob rozchodzi. Jak si przedstawia pierwotnie plan akcyi Habsburgów hiszpaskich na morzu po rozbiciu kongresu brukselskiego, o tem mówi nam tekst instrukcyi Filipa IV dla Gabryela de Roy'a. To, co o tem wiemy dzisiaj na podstawie róde niemieckich (Gindely, Mares i inni), jest niczem wicej, jak przystosowaniem tego planu hiszpaskiego do sytuacyi w Rzeszy i ustpstwem na rzecz polityki cesarskiej ^. Pierwszy punkt tej instrukcyi mówi, e»dla niektórych wzgldów, dotyczcych dobra publicznego (»por algunas consideraciones, que miran al bien publico«) postanowi król hiszpaski utavorzyc armad z 24 okrtów na morzu Batyckiem, gównie w celu szkodzenia Holendrom i innym swoim wrogom (»principalmente a hazer a olandeses y otros enemigos mios ) i e na czele tej armady stanie królewicz polski, rozumie si Wadysaw (»de la qual armada ha de ser capitan genera el principe de Poloni a «). W tym celu posya de Roy'a do miast hanzeatyckich. Do Polski za pojedzie br. d'auchy, aby zda o tem spraw królowi i królewiczowi, który te zawiezie markizowi Ay tonie w Wiedniu kredytyw na dukatów na koszta tego przedsiwzicia. Dalej, punkt 12ty cilej okrela zakres wadzy gównego wodza tej armady. Jest on do ograniczony,» Wy wzmiankowana instrukcya dla Gabryela de Roy, datowana z Aranjuezu 23 kwietnia 1627 r., podpisana przez Filipa IV (*yo el rey ') i markiza Juan de Yillela. Na boku de Roy wasnorcznie wniós zmiany, jakie zaszy w instrukcyi. Ten dokument jest odpisctn wasnorcicznym Roy'a. Ai'('li. Simancas, Cartas leg

27 1'LANY mszl-askik NA HA.lYKI' 13 przynajninioj })oliioniocniotwa j(*^o nie wycliodzi^ i)oza to, co byo gównym crlc^ni (iworu hiszpaskie<^o, t. j. budow(^ ilot}^ i ciganie Holendrów \ De Koy mia sobie polecone porozumiewa si z królewiczem za porednictwem br. (^Auch3^ Oto jest forma pierwotna owej akcyi morskiej Habsburgów hiszpaskich na Batyku w trzeciem dziesicioleciu XVII w. Dowodj^ przytoczone dostatecznie stwierdzaj tak inicyatyw i wspóudzia w tych planach dworu polskiego (Zygmunta III i królewicza Wadysawa), jak i niezaleno tego planu od polityki cesarskiej. Pozostawao teraz pytanie, czy ta akcya wazowsko-iiszpaska da si sama utrzyma na Batyku, czy te bdzie si musiaa oprze na sojusznikach. Wchodzi tu w gr cesarz, a gównie Wallenstein. Plan hiszpaski z chwil wyjazdu de Roy'a do miast hanzeatyckich, a d'auchi'ego do Polski, uleg raptem przeksztaceniu. Naprzód zaniechano myli postawienia na czele tej floty królewicza Wadysawa»per razones fondadas«, jak o tem zawiadomi d'auchy Ayton listem z Warszawy (2 sierpnia 1627 r.) i w porozumieniu z cesarzem postanowiono, e powysza armada zostanie utworzona w charakterze armady cesarskiej (»a tituio de Ar mas imperiales«) i e milicya teje armady bdzie pacona przez cesarza 2. Cóby to znaczyo? Czy dwór warszawski odrzuca *»Esta Armada ha de estar a orden del principe de Polonia, como capitan genera delia ; sinue para esto sea menester tituio particular, ni para cumpir sus ordenes, en uanto a los effectos, que ha de hazer a Armada a los avisos, que ha de tener en tiera procurando siempre en hazer dano a los Rebeldes«. 2 Dopisek de Roy'a do punktu pierwszego instrukcyi:»esta disposition se mudo por aver avisado el Baron de Auchi... que per razones fondadas convenia suspender el declaracion auel adincipe por genera dela armada*.

28 14 A. SZELAPtOWSKI propozycy mianowania Wadysawa naczelnym wodzem floty, czy te bya w tern robota dworu cesarskiego, który pragn widzie t flot obrócon na wasny uytek. Za pierwszym przemawiaby ten wzgld, e d'auchy donosi o tem Aytonie, a nie na odwrót Zmiana wic wyszaby z Warszaw^y, nie z Wiednia. Byaby w tem polityka Zygmunta III, moe obawiajcego si naraa syna na niech wrogo patrzcych w Polsce na wszelkie praktyki dworu z Habsburgami,, który zawsze a moe ambicya wadzy u starego króla, trzyma zdaa osob najstarszego syna od czynnego udziau w polityce. W kadym razie nie zrzeczenie si Zygmunta III akcyi na morzu. Plan d'auchy'ego uzyska napewno aprobat Zygmunta. Za dowód tego suy,, e owa flota, budowana przez de Roy'a, miaa ju w padzierniku (termin bezzasadnie krótki) poczy si z flot polsk królewsk. Zygmunt oddawa nawet do jej rozporzdzenia porty swe Gdask i Puck. Czyby waha si angaowa tylko osoby królewicza? Ale i drugie przypuszczenie, e zmiana naczelnego dowództwa bya dzieem wpywów wiedeskich, ma te swoje uzasadnienie gównie w tem, e cesarz podejmowa si paci milicy tej armady. Wzgld ten musia rozstrzyga i na dworze warszawskim, gdy bez posików wojskowych, a gównie pieninych, nikt nie kusiby si w Polsce o wypraw na Szwecy. Zmiana ta dowództwa i charakteru armady zmienia te plany morskie Hiszpanii, gdy poddaa ich wpywom polityki cesarskiej, za któr stoi zawsze w tych czasach Wallenstein. Naprzód de Poy za rad ks. Frydiandu otrzyma polecenie, aby unika rozgosu, i flota owa pónocna buduje si z zasików (»del concurso«) króla hiszpaskiego (koniec padziernika 1627 r.). Póniej de Roy zosta poddany rozkazom ks. Frydiandu, któremu dwór królewski powierzy kierunek i dowództwo nad armad (»la disposicion y mando de

29 PI.ANY HISZPASKIK NA RA.TYKU 15 la armada*). Z cliwila za, kiedy Hanza owiadczya sig przeciwko zbrojeniu okrc^^tów w swoicli j)ortacli (pocztek marca), de Roy otrzyma! rozkaz, ju od Wallensteina, aby nie sprawia trudnoci miastom hanzeatyckim i nie sprzeciwia si icli zarzdzeniom (»no embargar la contradicion de las ciudades«). Oczywista rzecz, e z chwil, kiedy kierownictwo floty i zamierzonej akcyi na morzu przeszo z rk Hiszpanów do rk cesarza, a bezporednio Wallensteina, polityka Zygmunta III wicej musiaa si liczy z planami cesarskimi, anieli hiszpaskimi. Akcya br. d'auchy, która w której poowie r bya tak przychylnie przyjta na dworze warszawskim, zacza napotyka na pewne trudnoci. D'Auchy, po przybyciu do Polski, zaj si pilnie rozwijaniem projektów morskich, przedstawionych na pimie przez Mikoaja Wolskiego markizowi Aytonie. Gowna ich tre polegaa na imprezie zundzkiej, która w równej mierze otwieraaby widoki Filipowi IV i Zygmuntowi III do pokonania nieprzyjació pierwszemu Hollandyi, a drugiemu Szwecyi. Ta impreza zundzka jest te wtkiem obietnic posa hiszpaskiego w Warszawie i. Dla niej zbudowa Zygmunt ca swoj flot (dziesi okrtów, z tych 4 gdaszczan, przerobione ze statków handlowych, reszta dla celów wojennych specyalnie zbudowane, dwa najwiksze po 300 ton) I Dla wspódziaania z t flot prosi Zygmunt III infantk Izabell (przez St. Makowskiego) o przysanie 12 okr- 1»No tengo para que representar ahi la importancia de la empresa del Zonte, conue se aseguraria todo lo deste septentrion, y las cossas deste Rey se mejorarian aca eon sus vasselos...«. Z depeszy szyfrowanej br. d'auchy do Filipa IV z Torunia 17 sierpnia 1627 r. Arch. Sim. leg ^ Depesza szyfrowana d'auchy do Filipa IV z Gdaska 3 wrzenia 1627 r. Arch. Sim. leg

30 16 A. SZKLGOWSKl tów na morze Batyckie ^ Dla tej imprezy d'aiichy mia zabezpieczy pomoc lvróla liiszpaiisl<:iego i cesarza. Pytanie byo, w jal^iej formie i Iciedy pomoc ta moe by olcazan. Olirty królewskie w jesieni r czekay tylko na prowizy, aby wyruszy na morze z portu Gdaska. Gabryel de Roy, i<:tóry bawi tame w czasie obecnoci króla i królewicza, zosta wysany z listami od Zygmunta III do Wallensteina. Chodzio tylko o to, aby przygotowania ze strony polskiej spotkay si z podobn gotowoci w miastach hanzeatyckich: Lubece i Hamburgu. Wtedy nadarzyaby si okazya do spróbowania czy to ataku na Zund, czjr to na Elfsburg w Szwecyi. Infantka belgijska równie bya uprzedzona, a to w tym celu, aby wysaa na pomoc zwizkowym flot flandryjsk, stacyonujc w Dunkierce I Tak przedstawia swe zabiegi d'auchy dworowi hiszpaskiemu, ale widocznie Zygmunt by lepiej poinformowany o stanie zbroje i planach wojennych strony cesarskiej, gdy od wysania okrtów si wymówi, odkadajc t spraw do wiosny. Wymówk, zdaje si, by gównie brak pienidzy, poniewa d'auchy, wybierajc si wraz z Icrólem z Gdaska na sejm do Warszawy, zamierza podda myl Wadysawowi, aby swoim wpywem uzyska na sejmie pomoc od Rzpltej na uzbrojenie i zaopatrzenie floty. Bd co bd, chocia Zygmunt ociga si, tego ocigania leaa nie po stronie jego, wina ale po stronie 1 Izabella do Filipa IV 22 kwietnia 1627 r. For sten 1. 1 str Por. list Zygmunta III do Infantki 21 stycznia. Kamieski str. 83. ^ Depesza szyfrowana br. d'auchy do Filipa IV z Gdaska 15 padziernika 1627 r. Arch. Sim. leg Por. moj prac» Ujcie Wisy «str depesz szyfr. d'auchy'ego do Filipa IV z Gdaska 28 padziernika 1627 r. Arch. Sim. leg D'Auchy oczywista ukrywa zawód, jakiego dozna ze strony Zygmunta III.

31 PI-ANY HISZPASKIK NA BA.TYKU 17 przeciwnej cecarskic^j. Przy])atrzmy si, jakie byy rodki do walki na morzu Habsburgów i jakie byy plany akcyi Wallensteina. Wedug wiadectwa de Roy'a zakupiono i uzbrojono dla celów wojennych od poowy 1627 r. do koca marca i-oku nastpnego 6 okrtów, które stacyonoway u wybrzey Pomorza i Meklemburga. Jednoczenie budowano jeszcze 10 okrtów pojemnoci od 300 do 600 ton, z przeznaczeniem 4 na Batyk, a 6 na morze pónocne K Po zaatwieniu misyi swej w Gdasku Gabryel do Roy uda si wprost do gównej kwatery Wallensteina, majc sobie powierzone, jak wiemy, take sprawy króla polskiego. Zasta Wallensteina, po zajciu Wismaru i Rostoka, w najwietniejszym humorze, penego róowych nadziei dalszych zdobyczy na wybrzeach pomorskich a po Prusy wcznie ^. Takie odniós sam wraenie, a potwierdzeniem tego przejcia si Wallensteina akcy morsk jest list tego do markiza Aytony, w którym o misyi de Roy'a i hr. Schwarzenberga mówi z najwikszym entuzyazmem, jako o sprawie wielkiej doniosoci dla chrzecijastwa, jeliby si udao zawiza stosunki bezporednie morzem midzy Hiszpani a cesarstwem ^. Równoczenie Wallenstein owiadcza si w zasadzie za imprez zundzk, obiecujc, i po zajciu portów Meklemburga, jakote Holsztynu, Szlezwiku i Jutlandyi przysposobi flot odpowiedni * Instrukcja dla de Roy'a z 23 kwietnia 1627 r. wy cyto- wasnorcznemi jego uzupenieniami. 2 List Gabryela de Roy'a bez adresu, przesany w kopii razem wana wraz z z depesz Aytony do dworu hiszpaskiego z Pragi 20 listopada 1627 r. Arch. Sim. Allemania Consultas. leg Adresatem, wnosi z tego trzeba, bj^ markiz Aytona. 3 List ks. Frydlandu z Elmshornu 2 listopada 1627 r., bez adresata, przesany wraz z depesz do dworu Aytony, w którym naley si domyla samego odbiorcy listu. A. Szelgowski. 2

32 18 A. SZK AGOWSKI do tego, aby zaszachowa króla duskiego na wyspach ^ Ale ju niebawem, bo w pierwszej poowie r. 1628, w zachowaniu si Wallensteina wobec projektów morskich wystpuje zmiana tak dosadna, e krzyuje on plany dotychczasowe wszystkich sojuszników, i to zarówno Habsburgów hiszpaskich, jak i Wazów polskich, a to króla Zygmunta III i królewicza Wadysawa. Przy spotkaniu si Gabryela de Roya z ks. Frydlandu w Prenzlau ten ostatni postawi za warunek wyprawy na Zund nie 24, ale 50 okrtów uzbrojonych i wyekwipowanych, do podziau na morzach Batyckiem i Pónocnem. Po wielkich targach Wallenstein zgodzi si zredukowa t liczb do 40^. Ukad ten w Prenzlau stawia now zapor projektom hiszpaskim na Batyku, przede wszy stkiem finansow. Z dotychczas asygnowanej sumy na koszta budowy floty dukatów czwarta cz posza na kupno 6 okrtów, reszta na amunicy i wyekwipowanie 12 nowo postawionych na warsztacie. Dla wypenienia caego programu, naszkicowanego przez ks. Frydlandu, potrzeba byoby wyoy na koszta floty miesicznie po do koca kwietnia r. 1629, obejmujc w tem artylery i zaog, czyli mniej wicej dwa razy tyle, co ju byo wydane 2. Dwór madrycki ju dla tego samego nie móg ratyfikowa tego ukadu ^ Na juncie, która si stale zbieraa dla sprawy batyckiej (»le junta del mar Baltico«) przewayo zdanie, e ^ Z listu Gabryela de Roy'a do Filipa IV,»puntos de lo, que contenen cartas de Gabriel de Roy : una para S. M. y las dos para el Sr. Conde Duue de San Lucar todas«z d. 17 lipca 1628 r. Arch. Sim. Cons. orig. leg Z listu Gabryela de Roya do ks. San Lucar j. w. 3 Don Fernando Giron powiada :»el tratado hecho entre Roy y Friedland lo parece flaco«.

33 IM-ANY IIIS/1'ASKIK NA BATYKU 19 potwierdzenie te^o ukadu naley czyni zawisem od zerwania cesarza z llouandya^, na kady s})<)s()l) Gabryel de Roy i)owinien budowa dalej okrty i uzbraja je na wypadek, jaki si nadarzy \ ^ Zdanie hr. 01ivareza i markiza de Montesclavos, z którem zgodnie rezolucya król. Arch. Sini. Junta del mar baltico z 16 wrzenia Cous. orig. leg *

34 III. Impreza zundzka. Z dwóch sojuszników Hiszpanii w polityce pónocnej, jakimi byli dwór wiedeski i dwór warszawski, teraz wymyka si jej pierwszy cesarz, a raczej jego generalissimus, Wailenstein. Przez to samo drugi nabiera znaczenia. Przez cay czas pobytu d'auchy'ego w Warszawie byo cige porozumiewanie si midzy nim a królem w sprawie owej imprezy zundzkiej. Zygmunt III wci ponawia proby u infantki Izabelli o przysanie floty dunkierskiej na wody Batyckie i o wyldowanie wojsk na wybrzeach Zundu^ Flota królewska miaa wielokrotnie wyznaczony termin do wypynicia na morze w celu poczenia si z flot habsbursk. Ale dla bezskutecznoci swych zabiegów u infantki Izabelli Zygmunt III zwleka. Br. d'auchy uskara si na brak decyzyi (»poco resolucion«) u króla, który y^^ystawia na szwank wasne interesy. Natomiast d'auchy by bardzo zadowolony ze stanowczoci syna królewicza Wadysawa, który podjby si wyprawy zundzkiej iiawet na wasn rk w imieniu cesarza, byle mu ks. * Zygmunt do Izabelli 7 kwietnia i 10 sierpnia 1G28 r. Forsten t. I str. 282.

35 r, IMPKRZA ZUNDZKA 21 Frydlandii dostarczy oniorzy i ])Oi)nr jc^o akcy morsk od strony ldu *. I w istocie w niiarc jak Wallenstein si wycofywa, na dworze madryckim wysuwaa si znowu na pierwszy plan kwestya, czy nie powierzy kierownictwo caej akcyi królowi })olskiemu, a na czele floty czy nie postawi królewicza Wadysawa. Z propozycy t wystpuje br. d'auchy, którego Wadysaw teraz stale uywa za wyraziciela swych pomysów u dworu madryckiego. Takim by plan, przedstawiony w maju przez d'auchy'ego w Madrycie, owoc zabiegów osobistych królewicza Wadysawa, który podejmowa si akcyi morskiej na wasn rk na rachunek swój wasny i swego domu nawet w razie, jeeli Rzplta zawrze pokój albo zawieszenie broni ze Szwecy. Ale plan ten spotka si na juncie batyckiej z zupenym potpieniem, a to dla nastpujcych powodów: niezbdnym by udzia w wyprawie floty dunkierskiej, a tej nie wolno byo naraa na niewtpliwie zgubny wynik walki z poczonemi siami Dani i Hollandyi, powtóre danie wikszych zasików pieninych. Dyplomacya hiszpaska uwaaa sum dukatów, przeznaczon na budow floty, za wystarczajc dla wyrwania portów pomorskich i pruskich z rk Szwecyi, oraz dla uatwienia handlowych stosunków miast hanzeatyckich z Hiszpani. Po trzecie przyznanie dowództwa i tytuu generaa królewiczowi stanowioby ujm i powód urazy dla Wallenstein a. Dyplomacya hiszpaska czynia wic zalen kad akcy na Batyku od udziau w niej cesarza, wszelk inn uwaaa za zbyt kruch i dlatego królowi polskiemu daa odpowied tylko w formie przy- * Depesza szyfr. br. d'auchy z Warszawy 26 kwietnia Arci. Sim. Cons. orig. leg

36 22 A. SZELAGOWSKI chyln, w gruncie za rzeczy odmown, zgadzajc si na poparcie imprezy, ale proszc o wskazanie rodków, a zwaszcza wymienienia portów obszernych i bezpiecznych, gdzieby si wielkie okrty hiszpaskie, oczywista z Dunkierki, mogy schroni ^ Jednak gdy przysza wiadomo o ukadzie de Eoy'a z ks. Frydlandu w Prenzlau, wobec dyplomacyi hiszpaskiej stan znowu ten sam dylemat, czj^ zrezygnowa z szerszej akcyi na pónocy na podstawie sojuszu z cesarzem, czy te ograniczy si do wszej przy pomocy króla polskiego wyprawy na Szwecy. Byo zdanie na juncie, e Gabryel de Roy, uzbroiwszy 12 galjonów, mógby w poczeniu z armad polsk uczyni wiele szkody Szwedom i Holendrom, e królewicza Wadysawa monaby zobowiza obietnic poparcia go flot w razie potrzeby i e na ten cel monaby wj^asygnowa jeszcze dukatów Roy 'owi (Juan de Yillela), ale przewayo zdanie hr. 01ivareza, e nieprawdopodobnem jest, aby król polski w stronach tak odlegych (»en parte tan romoto«) móg podejmowa si sprawy tak wanej w interesie korony hiszpaskiej (»puede obrar en fabor desta corona cossa, que ymporta«). Zaleao wielce na przyjani jego, gdy trzyma on w szachu tylu nieprzyjació Habsburgów, jak Moskw, Turków, Dani, Szwecy. Ale gdy chodzio o akcy na morzu batj^ckiem, to ta naleaa gównie do zwycizcy króla duskiego, Wallensteina ^ Nawet królewicz Wadysaw musia si niebawem przekona, i dalsze powodzenie jego planów zawiso od wspóudziau i pomocy w nich dworu cesarskiego i w tym kierunku rozwin swoje zabiegi. Jako niebawem, bo w kocu tego samego roku, ^ La junta, que trata las matorias del mar baltico 24 maja 1628 r. Cons. orig. leg ' La junta del mar baltico z 16 wrzenia 1628 r.

37 IMPKICZA ZITNI»7KA 23 królewicz Wadysaw wyst(^'])iije z nowomi )roj)ozycyami. Tym razem akcya przeciwko Szwecyi miaa poczy wspólne siy Rzpltej, cesarza, króla hisz])askief^o i ligi katolickiej. Kady z trzech sprzymierzeców mia wystawi armi z 5000 i)ieclioty i tysica koni. Królewicz mia nadziej, e sejm upowani go do najmu 8 9 tys. ludzi na odzie króla, który te pokryje wydatki nadzwyczajne na amunicy lub tym podobne. Król wic sam stanie na czele tego przedsiwzicia. Z wiosn, pisa Wadysaw do hr. 01ivareza, sprawa ta tak pomylna dla chrzecijastwa moe ju przyj do skutku. da tylko na ten cel zasiku od szkudów miesicznie ^ Na prob Wadysawa br. d'auchy uda si do Wiednia, aebj^ projekt ów popiera. Ze strony hiszpaslciej nic nie miano przeciwko niemu do nadmienienia. Owszem wszelki atak przeciwko Szwecyi uwaany by przez Hiszpani jako znakomita dy wersy a w wojnie z Hollandy, która niewtpliwie swemu sojusznikowi pospieszy z pomoc (hr. 01ivarez). Zgodzono si nawet na zasiek szkudów i polecono plan ten popiera markizowi Aytonie w Wiedniu 2. Zdaje si, e w zwizku z tymi planami akcyi morskiej królewicza Wadysawa stoi take projekt maestwa jego z jedn z córek cesarza. W\vpyn bowiem na widowni w tym samj-m czasie. Prob o rk jednej z arcyksiniczek dla najstarszego syna zaniosa wprzód królowa Konstancya do cesarza. Cesarz zasiga porady o to dworu madryackiego. Równoczenie Zygmunt bada poufnie senatorów, czy nie ^ Depesza br. d'auchy z 6 listopada i list Wadysawa z 9 listopada 1628 r. Punkta do zaopiniowania na juncie batyckiej 19 lutego 1629 r. Cons. orig. leg La junta, que se haze en el aposento del Conde Duue en las materias del mar baltico 19 lutego 1629 r.

38 24 A. SZEr>GOWSKI wypadaobj^ wnie kwestyi oprawy dla przyszej maonki królewicza na najbliszym sejmie ^ Ani w jednym, ani w drugim kierunku sprawa, zdaje si, nie posza gadko. Na dworze madryckim Filip IV poleci odpowied zakomunikowa ustnie swej siostrze, która wanie miaa zoy w Wiedniu wizyt '^. Co do Polski, to trudnoci maestwa habsburskiego wobec wrogiej mu opinii szlachty byy tak widoczne, e nawet najzagorzalsi stronnicy nie uwaali tej sprawy za bdc na czasie. polityki królewskiej Projekt utkn i d'auchy zauway»tibieza«wadysawa do oenku z arcyksiniczk, oraz skonno do Maryi, ks. sabaudzkiej. Ale sentymenty nie tyle wchodziy tutaj w gr, ile zapewnienie sobie pomocy cesarza, co jedynie mia na wzgldzie Wadysaw. Misy t na dworze wiedeskim wypeni skrupulatnie br. d'auchy. Zasta cesarza bardzo chtnego (>bien dispuesto«) dla owej wyprawy do Szwecyi. Cesarz zgadza si nawet dostarczy ludzi na ten cel, nie podejmowa si tylko paci na ich utrzymanie. Druga trudno, jeszcze wiksza, jak rozumiano w Wiedniu, polegaa na braku floty. Ta, któr budowa de Roy, wraz z 10 lub 12 okrtami polskimi, bya niewystarczajca. Trzeba byo stanowczo dla wikszego bezpieczestwa szuka zabezpieczenia we flocie dunkierskiej. Obydwa punkty byy nie do przyjcia ze strony dworu hiszpaskiego. Jeli cesarz daje ludzi, to powi- * Bibl. Jagiell. Rkp. nr. 7 str List okólny króla do senatorów Rzpltej w sprawie tego maestwa z d. 18 listopada 1628 r. i odpowiedzi niektórych z poród nich, mianowicie prymasa Jana Wyka, biskupów krakowskiego, Marcina Szyszkowskiego, kujawskiego Andrzeja Lipskiego i pockiego Stanisawa ubieskiego r. 2 Arch. Simancas. El consejo de estado z dnia 28 listopada

39 IMPRKZA ZUNDZKA 25 nien ich paci, tak rozumowano w Madrycie, ('o zai^ do floty dindcierskioj, ta musi zostawa dla ochrony wybrzey Flandryi \ Mimo wic polecenia A y tony, aby da pewne zadosyuczynienic królewiczowi - i ten nowy projekt upad, l^orednio i po czci upadek jego })ocign nawet zaniechanie caej akcyi dalszej morskiej Habsburgów na pónocy, a to ze wzgldu ju nie tylko na ale poniekd na Ju po zjedzie w Prenzlau ks. bierno ze strony dw^oru cesarskiego, przeszkody jej stawiane przez Wallensteina. Friedlandu obiecywa, e jak tylko zmusi do posuszestwa miasta mniejsze, zwróci si przeciw Holendrom. Utrzymywa nawet, e zgodnie z tem da rozkaz Mansfeldowi, aby chwj^ta okrty holenderskie 2. Rzeczywisto jednak przynosia rozczarowanie na punkcie owej akcj^i morskiej Wallensteina. Tak naprzykad uwolni on jeden okrt duski i jedn pink holendersk, schwytane przez okrty Gabryela de Boy 'a, co najwaniejsze za, zabroni armadzie de Roy'a urzdza wyprawy na morze. Z listu hr. Sforza do dworu hiszpaskiego wida byo, i Wallenstein tumaczy to zarzdzenie obaw, aby miasta hanzeatyckie nie ucieky si pod protektorat Gustawa Adolfa I Sytuacj^a na pónocy wyjania si ju do tyla, e z rozstrzygniciem sprawy akcyi morskiej przeciwko Szwecyi nie mona ju bj^o duej zwleka. Dymisya hr. Schwarzenberga na danie ks. Frydlandu i rozbicie si ostateczne ukadów^ z Hanz (we w^rzeniu * Le junta, que trata de las materias del mar baltico z d. 5 maja 1629 r. Cons. orig. leg. 2S29. Zacznik depesza d'auchiego z d. 16 lutego z pobytu w Wiedniu. 2 >para que los nabios de Olandeses fuesen de buena pressa«. La junta del mar Baltico z d. 16 wrzenia 1628 r. j. w. 3»La junta, que trata de las materias del mar Baltico«z d. 5 maja 1629 r. Arch. Sim. Cons. orig. leg

40 26 A. SZELAGOWSKI 1628 r.) niweczyy resztki nadziei Habsburgów hiszpaskich. Wprawdzie ks. Frydlandu obiecywa, e skoro stan na jego usugi owe 25 (czy 24) okrtów de Koy'a i podniesie si z czasem icli liczb do 50 (waciwie 40, jak chcia uldad w Prenzlau), to zerwie stosunki z Hollandy. Ale na taki wysiek finansowy sam król hiszpaski nie móg si zdoby. Pozostawaoby jeszcze wyjcie w postaci poczenia armady batyckiej de Roy'a z flot hiszpask i flandryjsk (z Dunkierki), o co prosi Gabryel de Roy, zapewne w bliskiem porozumieniu z Zygmuntem III, który zdecydowa si dostarczy nareszcie swoich okrtów. Ale Hiszpania tak ju bya uboga we flot, e nie rozporzdzaa nawet t liczb 24, których da de Roy. Poniewa armada nadbrzena hiszpaska wyruszaa do Indyi, musiaa j zastpi czciowo flota dunkierska, z której 6 statków posyano do Kadyksu. Nad wszystkimi jednak tymi wzgldami razem górowa jeden najwaniejszy, t. j. stosunek si bojowych morskich Hiszpanii i jej sojuszników do armady nieprzyjacielskiej. Wedug doniesienia hr. Sforzy, na wypadek wystawienia armady hiszpaskiej na pónocy, królowi szwedzkiemu, posiadajcemu do rozporzdzenia 20 lub 24 okrtów, przyszyby na pomoc okrty króla duskiego, angielskiego i holenderskie, a moliwe, e i miasta hanzeatyckie popar j^by go take z tak potg nawet poczona armada atlantycka, flandryjsk i batycka nie mogaby si sprawi. Tak wic i ta ostatnia proba de Roy'a spotkaa si w rezultacie z odmow (na juncie 5 maja 1629 r.). Inaczej mówic, Hiszpania odstpowaa od akcyi morskiej na pónocy, liczc si z temi samemi trudnociami, które widocznie wprzód jeszcze upatrywa w niej i ks. Frydlandu, to znaczy w obawie przed koalicy potg morskich, któreby zniszczyy wszelkie próby opanowania Batyku.

41 IMPRRZA ZITNDZKA 27 Na juncie 5 maja 1()29 r. wiadomo togo ziiponego rozbicia si akcyi morskiej na I^atyku przebija si stanowczo w toku obrad wszystkich uczestników. Zdanie markiza de los Belvezes, e nie wiele ju pozostaje korzyci z caej tej armady, przyjto prawie bez opozycyi. Bj^^a tylko rónica zda, czy zostawi te okrty w portach batyckich, czy te odesa je do Hisz})anii. Ale w pierwszym wypadku trzeba byo wj^znaczj^ jeszcze jaki zasiek pieniny de Roy'owi, albo te rozkaza mu si ograniczy na tem, co mia. Uchwaa zapada na korzj^ zaniechania caego przedsiwzicia. W tym te kierunku wj^dano rozkazy de Roy'owi, aeby w jak najwikszej tajemnicy przerwa dalsze zbrojenia i odesa zbudowane dotychczas okrty do Hiszpanii. Pozostawa na placu sam Zygmunt HI. I trzeba zbiegu okolicznoci, e wanie w chwili, kiedy Habsburgowie zrzekali si planów morskich i to zarówno strona hiszpaska, jak cesarska, Zygmunt III rzuca wszystkie swoje siy na poparcie tego przedsiwzicia. We wrzeniu 1628 r. zawiadomi on d'auchy'ego, e oddaje sw flot do rozporzdzenia cesarzowi w zamian za przyobiecane posiki w piechocie od Wallensteina. Jako istotnie flota królewska w liczbie 7 okrtów poegnaa 24 grudnia wybrzea gdaskie, aeby poczy si z flot habsbursk. Jakby na ironi, dwór madrycki postanowi usprawiedliwi przed królem polskim zaniechanie caego przedsiwzicia odmow jego poczenia okrtów królewskich z okrtami de Roya ^, a to wanie w chwili, kiedy flota polska stacyonowaa ju w Wismarze. Jak w wielu innych, tak i w tym wypadku sprawdzio si nieszczcie polityki Zygmunta III, owe jego przysowiowe»zapóno«i»nie w por«. 1 Zdanie Conde Duue de San Lucar (hr. 01ivareza) na juncie 5 maja 1629 r. Taka instrukcya dla br. d'auchi z d. 14 maja t. r. Arch. Sim. Minutas de despaclios leg

42 28 A. SZKLGOWSKI Daremnie koata póniej Zygmunt III o zwrot tycli okrtów, skarc si, i stoj w porcie Wismaru bez uytku, le utrzymane, wprost jakby przeznaczone na zniszczenie ^. Pomimo licznyci obietnic i rozkazów w tym kierunku dworu madryckiego ^ okrty te zatrzymano w Wismarze dopóty, dopóki wraz z okrtami de Roy'a nie wpady w rce szwedzkie po zajciu Wismaru i nie podzieliy razem z nimi smutnego losu, powikszajc sob liczb okrtów szwedzkich^. ^»... que no solamente estan alli ociosas, pero mai tratados y que se ben perdiendo*. Z listu Zygmunta III do Filipa IV 22 stycznia 1630 r. 2 El consejo de estado z d. 12 czerwca 1630 r. Arch. Sim. Cons. orig. leg W paryskiem Archives Nationales k. 1311, dzia Pologne, przechowa si»memorial oder Yerzeichniss der Schwedischen Flotte«, bez daty (z dokumentami okoo r. 1655), w którym znajdujemy midzy innymi take wykaz»an Rom. Kays. Mt. nach Wissmar geschickte Schiffe von I. K. Mt. von Polen und Schweden, so sie in Schweden bekommen haben«. S to okrty nastpujce: 1) Der Tigert (24 dzia), 2) Hans v. Wissmar (22), 3) Der Meermann (18), 4) Das Meerweib (12), 5) Der Dollefin (12), 6) Der Yorlanger (14), 7) St. Jacob (10), 8) Die Wenus (12), 9) Die Arche (14), 10) Der Wesse Hundt (10), 11) Die Mausskule (6). Jest to zapewne owa flota habsbursko-wazowska, która wpada w rce Szwedów po zajciu Wismaru (22 stycznia 1632). Szwedzkich okrtów wyliczono 36. Najwikszy»Die newe Reichs Drey Kronen«(54). Jeden o 45 dziaach, 6 o 30 40, 17 o Reszta poniej tych liczb. Dopisane, e 4 nowe robi si w Gottenbergu, 2 nowe (48 i 36-dziaowe) w Szwecyi. Galer 8 po 2 dziaa, pobrzenych 14 po 1 dziale. W dodatku kilka szalup 24-wiosowych, z Wismaru pochodzcych.