ROZWÓJ CZĘSTOCHOWY JAKO CENTRUM PIELGRZYMKOWO TURYSTYCZNEGO W KONTEKŚCIE FUNKCJONOWANIA MIĘDZYNARODOWEGO PORTU LOTNICZEGO W KATOWICACH PYRZOWICACH

Transkrypt

1 ROZWÓJ CZĘSTOCHOWY JAKO CENTRUM PIELGRZYMKOWO TURYSTYCZNEGO W KONTEKŚCIE FUNKCJONOWANIA MIĘDZYNARODOWEGO PORTU LOTNICZEGO W KATOWICACH PYRZOWICACH Ekspertyza przygotowana na zlecenie Urzędu Miasta Częstochowy w ramach projektu COESIMA Projekt współfinansowany przez Unię Europejską Opracował: Prof. dr hab. Marek Rekowski Współpraca: mgr Sonia Huderek Katedra Mikroekonomii Akademii Ekonomicznej w Poznaniu POZNAŃ / CZĘSTOCHOWA 2008

2 SPIS TREŚCI 1.Tendencje rozwojowe ruchu pasażerskiego w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice Pyrzowice w latach Ruch regularny...5 Ruch nieregularny (czarterowy) Analiza pasażerów ruchu regularnego w Międzynarodowym Porcie Lotniczym KatowicePyrzowice Struktura ruchu regularnego Cel podróży pasażerów Analiza ruchu turystów zagranicznych przylatujących do Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice-Pyrzowice, w tym kierujących się do Częstochowy Narodowość Miejsce zamieszkania Wiek Płeć Wykształcenie Kategoria zawodowa Dochód Liczba osób wspólnie podróżujących Częstotliwość korzystania z transportu lotniczego Sposób dotarcia na lotnisko Powód korzystania z Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice-Pyrzowice Wpływ turystów zagranicznych korzystających z Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice Pyrzowice na rozwój regionu, w tym Częstochowy Wielkość strumieni dochodowych kreowanych przez pasażerów Długość okresu przebywania w regionie Wielkość wydatków pozostawionych w regionie Efekty dochodowe kreowane przez pasażerów Wnioski dotyczące możliwości generowania strumieni dochodowych do Częstochowy poprzez rozwój ruchu turystyczno-pielgrzymkowego związany z funkcjonowaniem Portu Lotniczego Katowice-Pyrzowice

3 1. Tendencje rozwojowe ruchu pasażerskiego w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice Pyrzowice w latach Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach, zwany w dalszej części opracowania MPL Katowice, położony jest w regionie Śląskim. Ponad 11 mln osób mieszka w obszarze oddziaływania portu lotniczego o promieniu 100 km. MPL Katowice położony jest w odległości około 60 km od centrum miasta Częstochowy, z którym posiada bardzo dobre połączenie komunikacyjne drogą krajową nr 1. Rys. 1 Obszar oddziaływania MPL Katowice Źródło: Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice-Pyrzowice 1 maja 1994 roku zarząd nad Międzynarodowym Portem Lotniczym Katowice w Pyrzowicach przejęło od Przedsiębiorstwa Państwowego Porty Lotnicze Górnośląskie Towarzystwo Lotnicze S.A. MPL Katowice w październiku 2003 został pierwszym polskim lotniskiem certyfikowanym przez Urząd Lotnictwa Cywilnego. Port lotniczy obsługuje krajowy i międzynarodowy ruch lotniczy w lotach regularnych, a także rejsy czarterowe i przewozy cargo. W 2007 roku w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice w Pyrzowicach w 24 tys. operacjach lotniczych obsłużono ponad 1,9 mln pasażerów w tym 1,5 mln podróżnych w ruchu regularnym i 0,4 mln w ruchu czarterowym. Pod względem liczby obsłużonych pasażerów MPL Katowice jest drugim największym, regionalnym portem lotniczym w kraju. W 2007 roku więcej pasażerów obsłużono jedynie w Krakowie (3,04 mln) i centralnym porcie lotniczym w Warszawie (9,28 mln). Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się portów regionalnych. Od 2003 roku, czyli okresu w którym z portu lotniczego zaczęły operować linie niskokosztowe ruch lotniczy wzrósł ponad 7-krotnie, z 0,26 mln w 2003 roku do ponad 1,98 mln w 2007 roku. W 2007 roku ruch pasażerski wzrósł o 37% w stosunku do roku poprzedniego. Udział MPL Katowice w ruchu pasażerskim w Polsce zwiększa się z roku na rok i w 2007 roku wzrósł ponad trzykrotnie w stosunku do roku W 2007 MPL Katowice obsłużył co dziesiątego pasażera odlatującego z polskich portów lotniczych. 3

4 Wykres 1. Ruch pasażerski w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice Pyrzowice Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk MPL Katowice W 2007 z MPL Katowice operowało sześć linii lotniczych: PLL LOT, Lufthansa, EuroLOT, Wizz Air, Centralwings oraz Ryanair. W 2008 roku uruchomienie połączeń bezpośrednich zapowiedziała także niemiecka linia Germanwings oraz przewoźnik Jet Air, który otworzyć ma pierwsze krajowe połączenie między portami regionalnymi. Siatka połączeń lotniczych w MPL Katowice została znacznie rozbudowana głównie za sprawą niskokosztowej linii lotniczej Wizz Air. Przewoźnik ten zapowiada otwierania nowych połączeń bezpośrednich w 2008 roku. Prognozuje się, że w 2008 roku MPL Katowice odprawi ok. 2,6 mln pasażerów dzięki nowym kierunkom oraz zwiększaniu częstotliwości operowania na dotychczas obsługiwanych trasach. Przewiduje się, iż ruch pasażerski będzie w dalszym ciągu się rozwijał, choć z mniejszą dynamiką niż w latach Niewątpliwie dynamika wzrostu przewozów pasażerskich w portach regionalnych, w tym w MPL Katowice, będzie wyższa niż średnia przyrostów ruchu lotniczego dla Polski. Wzrost ruchu pasażerskiego w MPL Katowice uzależniony jest od aktywności przewoźników lotniczych, ich skłonności do otwierania nowych połączeń, a także od wielkości popytu na przewozy pasażerskie. Główną przyczyną rozwoju transportu lotniczego w Polsce jest akcesja do Unii Europejskiej i związane z tym dostosowanie regulacji prawnych do standardów Wspólnoty, w tym prawa lotniczego. Liberalizacja umów międzynarodowych umożliwiająca operowanie na polskim rynku nowych przewoźników lotniczych, skutkowała ekspansją linii niskokosztowych, obniżeniem cen biletów lotniczych i wzrostem zainteresowania transportem lotniczym. Drugą przyczyną rozwoju lotnictwa cywilnego w Polsce, związaną z przystąpieniem do Unii Europejskiej, jest zwiększenie dynamiki wzrostu gospodarczego kraju, co powoduje zwiększenie dochodów ludności i wzrost popytu. Polacy, będąc obywatelami Unii Europejskiej, uzyskali także możliwość podjęcia legalnej pracy w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Perspektywa ta, potęgowana stosunkowo wysoką stopą bezrobocia w Polsce, przyczyniła się do zwiększonego ruchu Polaków za granicę i wzrostu potrzeb przewozowych. Wyżej opisane przyczyny rozwoju ruchu lotniczego mają charakter globalny i dotyczą całego rynku lotnictwa cywilnego w Polsce oraz w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Oprócz tego 4

5 istnieją także indywidualne dla każdego regionu, lokalne motywy rozwoju ruchu pasażerów w portach lotniczych. Rozwój portu lotniczego i regionu mają na siebie wzajemny wpływ. Potencjał regionu i jego charakter silnie wpływają na wielkość i strukturę ruchu lotniczego w porcie. Mobilność* mieszkańców regionu śląskiego : 0,31 mieszkańców Polski : 0,50 mieszkańców UE : 2,36 Potencjał ludnościowy regionu oraz tradycyjnie przemysłowy charakter jego gospodarki powodują generowanie znacznych potrzeb przewozowych w zakresie transportu masowego, w tym lotniczego. Na przewidywania wzrostu popytu na usługi lotnicze wpływa także fakt małej mobilności* mieszkańców regionu śląskiego, która wynosi 0,31 wobec średniej europejskiej wynoszącej 2,36. Na tym tle perspektywy rozwoju portu lotniczego w Katowicach, są bardzo obiecujące. Wraz z rozwojem siatki połączeń w porcie lotniczym, otwieraniem nowych tras lotniczych i zwiększaniem częstotliwości już istniejących połączeń przez przewoźników, wzrasta dostępność komunikacyjna regionu. Oznacza to, iż pojawiają się nowe możliwości łatwiejszego i bezpośredniego dotarcia do miast regionu drogą lotniczą i to nie tylko dla podróżnych biznesowych ale także dla turystów zagranicznych. Ruch regularny Regularny ruch pasażerów w MPL Katowice wzrasta dynamicznie z roku na rok za sprawą aktywnej działalności przewoźników niskokosztowych, których obecność w Polsce jest możliwa dzięki akcesji kraju do Unii Europejskiej i związanej z tym liberalizacji prawa lotniczego. W 2007 roku w MPL Katowice obsłużono pasażerów w ruchu regularnym. Ponad 85% wszystkich regularnych operacji lotniczych wykonali przewoźnicy niskokosztowi. To za ich sprawą ruch lotniczy w MPL Katowice dynamicznie wzrasta. Pierwsze rejsy z MPL Katowice w ramach lotów niskokosztowych rozpoczęła Air Polonia w grudniu Mimo, iż później przewoźnik ten wycofał się z rynku lotniczego, ruch pasażerów w MPL Katowice zaczął dynamicznie rosnąć, za sprawą otwierania połączeń przez inne linie niskokosztowe. W 2004 roku decyzję o usytuowaniu bazy i rozpoczęciu operowania z MPL Katowice podjął przewoźnik niskokosztowy Wizz Air. Rok później loty z MPL Katowice zaczęły oferować polskie linie Centralwings. W 2007 roku do grona przewoźników niskokosztowych operujących z Katowic dołączył Irlandzki Ryanair otwierając połączenia do Bristolu i Dublina. Czwarty przewoźnik niskokosztowy Germanwings zadebiutuje w MPL Katowice wraz z wejściem nowego rozkładu wiosna/lato Linia ta uruchomi dwa połączenia do Kolonii/Bonn oraz na lotnisko w Stuttgarcie. W 2007 roku w regularnym ruchu lotniczym w MPL Katowice przewieziono ponad 1,52 mln pasażerów co stanowiło ponad 77% wszystkich operacji lotniczych. Dynamiczny rozwój liczby przewiezionych pasażerów możliwy był dzięki aktywnej działalności przewoźników niskokosztowych w MPL Katowice tak jak i innych portach lotniczych w Polsce po 2004 roku. W 2007 roku siatka połączeń lotniczych obejmowała 26 kierunków i w stosunku do roku poprzedniego została znacznie poszerzona. Liderem jest tutaj niskokosztowa linia lotnicza Wizz Air, która otworzyła dziesięć nowych połączeń. PLL LOT oraz Centralwings otworzyły po jednym nowym * Wyrażona stosunkiem całkowitej liczby pasażerów transportu lotniczego do wielkości populacji, wartości średnie 5

6 połączeniu, odpowiednio do Turynu oraz irlandzkiego Shannon. Debiutująca w listopadzie minionego roku, na pyrzowickim lotnisku, największa niskokosztowa linia lotnicza w Europie, Ryanair otworzyła dwa nowe połączenia do Bristolu oraz Dublina. Wykres 2. Ruch regularny w Międzynarodowym Porcie Lotniczym z uwzględnieniem rodzaju przewoźnika lotniczego. Katowice w Pyrzowicach Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk MPL Katowice Zmniejszeniu uległa liczba przewiezionych pasażerów w latach 2005 i 2006, w porównaniu z rokiem 2004, przez tradycyjne linie lotnicze LOT oraz Lufthansa operujące z MPL Katowice. W 2004 roku połowa pasażerów MPL Katowice podróżowała liniami tradycyjnymi. Dwa lata później już tylko co piąty pasażer odprawiany z portu lotniczego był klientem linii LOT, Luthansa lub Air France. Wykres 3. Liczba przewiezionych pasażerów w ruchu regularnym w latach poszczególnych przewoźników lotniczych przez Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk MPL Katowice Przewoźnikiem lotniczym, który w lotach regularnych przewiózł najwięcej pasażerów był Wizz Air. W 2006 roku ponad 70% pasażerów w ruchu regularnym zostało przewiezionych przez tego przewoźnika niskokosztowego. Drugą pod względem liczby przewiezionych pasażerów linią lotniczą była Lufthansa. W 2007 struktura przewoźników uległa zmianie. Linia Wizz Air zachowała pozycję zdecydowanego lidera w 2007 roku w MPL Katowice natomiast przewozy pasażerskie zwiększyli tacy przewoźnicy jak Centralwings oraz Ryanair. Niewątpliwie w przyszłości udział przewoźników niskokosztowych w ruchu regularnym w MPL Katowice będzie bardzo duży. 6

7 Ruch nieregularny (czarterowy) W 2007 roku w MPL Katowice odprawiono pasażerów w ruchu nieregularnym, czarterowym. W porównaniu z rokiem 2006 był to ponad 47% wzrost przewozów. Przewozy czarterowe wygenerowały w 2007 roku około 22% ruchu pasażerskiego w MPL Katowice. Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach pod względem liczby odprawionych pasażerów w lotach czarterowych zajmuje pierwsze miejsce pośród regionalnych portów lotniczych i drugie w kraju po Porcie Lotniczym w Warszawie, gdzie w ruchu czarterowym odprawiono ponad pół miliona pasażerów. MPL Katowice posiada więc silną pozycję centrum czarterowego. Z portu lotniczego w sezonie wiosenno-letnim operuje około 30 przewoźników oferując loty nieregularne do popularnych miejsc turystycznych. Dodatkowo loty czarterowe zostają także uruchamiane poza okresem wakacyjnym, które pozostają do dyspozycji nie tylko turystów polskich ale także zorganizowanych grup z zagranicy. Wykres 4. Ruch nieregularny (czarterowy) w Międzynarodowym Porcie Pyrzowice Lotniczym Katowice Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk MPL Katowice Dynamika ruchu czarterowego zaczęła znacznie rosnąć od 2003 roku, kiedy to w lotach nieregularnych przewieziono ponad 100 tys osób. W kolejnych latach coraz więcej było chętnych osób do skorzystania ze zorganizowanych wyjazdów turystycznych, w których środkiem transportu jest samolot. Największą dynamikę wzrostu zanotowano w 2005 roku kiedy odprawiono ponad 255 tys. podróżnych.przyczyną tak dużej stopy wzrostu przewozów czarterowych jest niewątpliwie zwiększanie się dochodów społeczeństwa. Coraz więcej osób decyduje się na zagraniczne wyjazdy turystyczne, a biura podróży i przewoźnicy lotniczy wychodzą tym oczekiwaniom naprzeciw. Warto także zwrócić uwagę na program Latam z Katowic, który jest ofertą zniżek dla pasażerów korzystających z usług Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice w Pyrzowicach. Dzięki temu programowi podróżni są zachęceni do korzystania z MPL Katowice szczególnie podczas lotów czarterowych. 7

8 2. Analiza pasażerów ruchu regularnego w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice-Pyrzowice. W regularnym ruchu pasażerskim w 2007 roku odprawiono ponad 1,5 mln podróżnych z 1,9 mln wszystkich pasażerów. Oznacza to, iż ponad 77% wszystkich obsłużonych pasażerów w porcie stanowili podróżni lotów regularnych. Z tego względu analizie pasażerów w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice w Pyrzowicach poddano wyłącznie podróżnych ruchu regularnego. Próba badana wynosiła około 1000 pasażerów Badanie pasażerów przeprowadzono w okresie marzec-maj 2007 w MPL Katowice. Z podróżnymi odlatującymi z portu lotniczego przeprowadzono wywiady bezpośrednie. Pasażerowie, odpowiadali na pytania zawarte w specjalnie zaprojektowanym do tego celu kwestionariuszu. Dobór pasażerów do badanej próby był losowy, co oznacza, iż w badaniu wzięli udział podróżni wybierani systematycznie przez osobę przeprowadzającą wywiad. Dzieci poniżej 11 lat nie były brane pod uwagę w badaniu. Analiza pasażerów obejmowała wszystkie kierunki lotów regularnych z MPL Katowice z dodatkowym uwzględnieniem pory dnia, w której odbywał się odlot (rano, przedpołudnie / popołudnie, wieczór). Badanie pasażerów przeprowadzano więc w taki sposób, aby odpowiedni odsetek podróżnych z każdego indywidualnego lotu został poddany analizie. Struktura pasażerów biorących udział w badaniu odzwierciedla strukturę ruchu regularnego w MPL Katowice w okresie marzec maj Struktura ruchu regularnego Ruch regularny w MPL Katowice zdominowany jest przez połączenia zagraniczne. Trasy lotnicze na Wyspy Brytyjskie stanowiły ponad 33% wszystkich połączeń oferowanych przez przewoźników z portu lotniczego. Ze względu na emigrację zarobkową Polaków, która nasiliła się po otwarciu brytyjskiego i irlandzkiego rynku pracy, kierunki te cieszyły się największym wskaźnikiem obłożenia miejsc (tzw. load factor). Wykres 5. Struktura badanych pasażerów MPL Katowice w 2006 roku. Udział miejsc oferowanych przez przewoźników w miesięcznej podaży miejsc ogółem. Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk MPL Katowice 8

9 Ponad 13% pasażerów odlatujących z MPL Katowice kierowało się do niemieckiego portu lotniczego w Dortmund. Kierunek ten cieszy się zainteresowaniem ze strony mieszkańców regionu śląskiego ze względu na liczne emigracje zarobkowe Ślązaków w rejony Zagłębia Ruhry. Wielu pasażerów odlatujących z MPL Katowice kierowało się także do europejskich hubów takich jak Frankfurt czy Monachium. Połączenia te obsługiwane są przez przewoźników tradycyjnych 2.2.Cel podróży pasażerów Pod pojęciem celu podróży badanych pasażerów rozumie się powód przyjazdu do Polski w przypadku osób mieszkających za granicą, a w przypadku osób mieszkających w Polsce - motyw wyjazdu z kraju. Wykres 6. Struktura badanych pasażerów MPL Katowice według celu podróży. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice Dominującym celem podróży (43,7%) badanych pasażerów były podróże osobiste. Do tego typu wyjazdów zalicza się odwiedziny rodziny i znajomych. W 2006 pasażerów podróżujących w celach osobistych było około pół miliona. W celach związanych z wykonywaną pracą podróżowała porównywalna grupa badanych pasażerów. Turystyczne powody podróży deklarowało 13,4% badanych pasażerów. Wykres 7. Struktura badanych pasażerów MPL Katowice według celu podróży uszczegółowienie. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice 9

10 Klasyfikacja powodów podróży pasażerów wymaga szczegółowej analizy. Wśród osób podróżujących w celach zawodowych przeważają osoby, które korzystają z komunikacji lotniczej podróżując w celach stricte biznesowych, związanych z charakterem wykonywanej pracy, wymagającej utrzymywania międzynarodowych kontaktów biznesowych oraz odwiedzania zagranicznych oddziałów firmy. Wyróżnić należy pracowników, którzy są narodowości polskiej ale mieszkają i pracują za granicą. Spośród osób deklarujących turystyczne powody podróży porównywalny odsetek stanowili zarówno mieszkańcy regionu śląskiego, wyjeżdżający za granicę turystycznie jak i zagraniczni turyści, przyjeżdżający do Polski i korzystający z połączenia lotniczego do MPL Katowice. W niniejszym opracowaniu ostatnią grupę pasażerów poddano szczegółowej analizie. Przyjmując badaną próbę za reprezentatywną można stwierdzić, iż w 2006 roku do regionu przyleciało ponad 56 tys. turystów zagranicznych w lotach regularnych. W związku z dynamicznym rozwojem siatki połączeń w MPL Katowice oraz zwiększającym się zainteresowaniem Polską jako krajem o walorach turystycznych, można się spodziewać, iż liczba zagranicznych zwiedzających zarówno region Śląski jak i kraj będzie się zwiększać. 10

11 3. Analiza ruchu turystów zagranicznych przylatujących do Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice-Pyrzowice, w tym kierujących się do Częstochowy. Turyści zagraniczni przylatujący do regionu śląskiego w tym do miasta Częstochowy, zostali poddani szczegółowej analizie. Grupę tę scharakteryzowano pod względem narodowości, miejsca zamieszkania, wieku, płci, wykształcenia, kategorii zawodowej, dochodu, liczby osób wspólnie podróżujących, częstotliwości korzystania z transportu lotniczego, sposobu dotarcia na lotnisko o raz powodu korzystania z MPL Katowice. Znajomość profilu turysty zagranicznego odwiedzającego region śląski, w tym miasto Częstochowę daje narzędzie do kształtowania strategii promocji regionu pozwalającej celnie dotrzeć do jak największej liczby potencjalnych turystów. Analiza turystów zagranicznych odwiedzających region śląski, w tym miasto Częstochowę pomaga także dostosować ofertę wypoczynku i zwiedzania do potrzeb podróżnych, co podnosi poziom zadowolenia z usług i zwiększa prawdopodobieństwo ponownego przyjazdu w przyszłości. 3.1.Narodowość Wykres 8. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według narodowości. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice. Prawie co trzeci turysta przybywający do regionu z zagranicy był narodowości polskiej. Wynika to z faktu, iż wiele Polaków wyemigrowało z kraju i często wracają w rodzinnie strony, a dostępność komunikacyjna regionu poprzez rozbudowaną siatkę połączeń lotniczych w MPL Katowice umożliwia im tę podróż. Wielu (14%) turystów zagranicznych odwiedzających region było narodowości francuskiej i norweskiej. Porównywalny odsetek stanowili Niemcy i Brytyjczycy. Nietrudno zauważyć, iż struktura narodowości turystów zagranicznych odwiedzających region poprzez MPL Katowice determinowana jest przez charakter połączeń lotniczych do poszczególnych krajów. Istnienie rejsu do danego miasta oraz jego częstotliwość, mają odzwierciedlenie w ruchu pasażerów przepływającym przez MPL Katowice. 11

12 3.2.Miejsce zamieszkania W odpowiedzi na pytanie o miejsce zamieszkania pasażerowie podawali taki kraj i miasto, w którym przebywają dłużej niż 3 lata. Wykres 9. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL zamieszkania Katowice według miejsca Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice W dobie dużej mobilności Europejczyków, miejsce zamieszkania nie zawsze pokrywa się z narodowością. Tak jest i w tym przypadku. Przykładem są Niemcy, w których mieszka 16% badanych turystów zagranicznych ale tylko 12% z nich jest narodowości niemieckiej. Warto zwrócić uwagę na podróżnych narodowości polskiej, którzy mieszkają za granicą. Stanowią oni dużą grupę turystów odwiedzających ojczysty kraj. Najwięcej Polaków mieszka w Wielkiej Brytanii. Związane jest to z otwarciem brytyjskiego rynku pracy i emigracją zarobkową Polaków. Znaczny odsetek naszych rodaków mieszka we Francji (4%) oraz Szwecji (2%). Analizując strukturę miejsca zamieszkania turystów zagranicznych przylatujących do regionu przez bramę Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice w Pyrzowicach należy mieć na uwadze siatkę połączeń lotniczych portu. Dominacja turystów mieszkających w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii częściowo wynika z faktu przeważającej liczby połączeń do Wielkiej Brytanii (Luton), Niemiec (Dortmund, Frankfurt) i Francji (Paryż). Są to jednocześnie kraje, z których spodziewać się należy przyjazdów turystów zainteresowanych pobytem w Polsce. 3.3.Wiek Najliczniejszą grupę turystów zagranicznych (36%) stanowiły osoby z przedziału wiekowego lat. W 2006 roku było to prawie 20 tys. osób. Młodzi ludzie charakteryzują się dużą mobilnością, dlatego też podróżowanie drogą lotniczą w celach turystycznych nie stanowi dla nich problemu. Do czasu wejścia na rynek przewoźników niskokosztowych barierę stanowiły wysokie ceny biletów. Z chwilą liberalizacji rynku lotniczego koszty podróży lotniczej uległy znacznemu zmniejszeniu. Watro zwrócić uwagę na znaczny odsetek turystów w wieku powyżej 60 lat, stanowiący 18% badanych podróżnych. Osoby te z reguły chętnie podróżują, posiadają środki finansowe na wyjazdy zagraniczne oraz mają dużo czasu wolnego do zagospodarowania. 12

13 Wykres 10. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według wieku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice 3.4.Płeć Struktura turystów zagranicznych zdominowana jest przez płeć męską. Dwie trzecie turystów zagranicznych przylatujących do regionu przez MPL Katowice to mężczyźni. Kobiety stanowiły 34% badanych podróżnych. Mężczyźni znacznie częściej niż kobiety podróżowali transportem lotniczym, średnio więcej niż 4 razy w roku. Kobiety natomiast wyrażały chęć częstszego korzystania z transportu lotniczego w przyszłości. Warto zauważyć iż mężczyźni stanowili znaczną większość turystów pochodzenia polskiego, a mieszkających na stałe za granicą (87%). Wynika to z faktu, iż mężczyźni znacznie częściej emigrowali za granicę w poszukiwaniu pracy, a teraz przyjeżdżają w odwiedziny do rodzinnych stron. Prognozuje się, że struktura turystów zagranicznych według płci, przylatujących do MPL Katowice będzie się zmieniała na korzyść kobiet. W przyszłości odsetek zarówno kobiet jak i mężczyzn wśród turystów zagranicznych będzie porównywalny. Wykres 11. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według płci. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice 13

14 3.5.Wykształcenie Dwie trzecie turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice posiadało wyższe wykształcenie. Podróżni Ci zajmowali zazwyczaj kierownicze stanowiska w przedsiębiorstwach lub posiadali własną działalność gospodarczą. Drugi pod względem liczebności odsetek pasażerów (33,4%) to turyści z wykształceniem średnim. W grupie tej dominowały kobiety. Osoby z wykształceniem podstawowym (2% badanych) to przede wszystkim uczniowie, którzy nie zakończyli jeszcze edukacji. Wykres 12. Struktura turystów zagranicznych przylatujących wykształcenia. do MPL Katowice według Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice i scharakteryzowana pod względem wykształcenia wymaga uzupełnienia o analizę kategorii zawodowej. W ścisłej korelacji pozostaje bowiem stopień przygotowania zawodowego z wykonywaną pracą. Należy zauważyć, iż w strukturze turystów zagranicznych według wykształcenia nie występuje wykształcenie zawodowe. 3.6.Kategoria zawodowa Pod pojęciem kategoria zawodowa rozumie się charakter i stanowisko pracy jaką dany podróżny w chwili badania wykonywał. Kategorię zawodową podzielono na dwie grupy: osoby pracujące, pośród których znaleźli się podróżni będący w kadrze kierowniczej, osoby zajmujące stanowisko niższego szczebla w firmie oraz pasażerowie wykonujący wolny zawód (lekarz, adwokat, inżynier itp.); drugą grupę stanowiły osoby nie pracujące, a więc bezrobotni, emeryci, renciści oraz studenci i uczniowie. W strukturze pasażerów według kategorii zawodowej największy odsetek pasażerów (40%) stanowiły osoby, które zatrudnione były na niższych szczeblach w firmie. Osoby, które wykonywały tak zwany wolny zawód, stanowiły 8% badanych pasażerów. Wśród nich najczęściej pojawiali się podróżni pracujący w charakterze inżyniera budowlanego (2,3%), lekarza (1,9%) i adwokata. Co piąty turysta zagraniczny zajmował kierownicze stanowisko w firmie (22% badanych). Warto zwrócić uwagę na znaczny odsetek emerytów w strukturze badanych turystów zagranicznych, stanowią oni 16% badanych pasażerów podróżujących w celach turystycznych. 14

15 Wykres 13. Struktura turystów zagranicznych przylatujących zawodowej. do MPL Katowice według kategorii Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice Przyjmując za reprezentatywne wyniki badań i mając na uwadze wielkość ruchu regularnego w MPL Katowice w 2006 roku, można przyjąć, iż w 2006 region Śląski odwiedziło ponad 8,6 tys. emerytów mieszkających za granicą, którzy korzystali z transportu lotniczego. 3.7.Dochód Ze względu na szczególną wrażliwość pasażerów na ujawnianie zarobków, na pytanie dotyczące osiąganego dochodu brutto zdecydowało się odpowiedzieć 74% badanych turystów zagranicznych. Kwoty podawane przez zagranicznych pasażerów zostały przeliczone na PLN według kursów walutowych podawanych przez NBP, z dnia Najliczniejszą grupę (14%) turystów zagranicznych stanowiły osoby osiągające miesięczne dochody w granicach PLN. Porównywalny odsetek stanowili pasażerowie z następnego przedziału dochodowego ( PLN). Najwyższe dochody, ponad PLN miesięcznie osiągały osoby zajmujące kierownicze stanowiska w firmach i posiadające wyższe wykształcenie. Wykres 14. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według osiąganego miesięcznego dochodu ( brutto w PLN). Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice 15

16 Turyści zagraniczni, którzy osiągali dochody w najniższych przedziałach to najczęściej młode osoby, które dopiero zaczynają swój rozwój zawodowy. 3.8.Liczba osób wspólnie podróżujących Większość turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice podróżowała samotnie. Co trzecia badana osoba leciała sama samolotem. Nieco mniejszy odsetek podróżnych, 28,6% badanych turystów zagranicznych podróżowało wspólnie z jedną osobą. Do tej grupy zaliczali się najczęściej pasażerowie podróżujący ze współmałżonkiem. Wykres 15. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według liczby osób wspólnie podróżujących. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice Grupy od 3 do 5 osób to najczęściej rodziny z dziećmi, dla których samolot był dogodnym środkiem transportu w podróżach turystycznych. Oferowanie przez przewoźników przelotów lotniczych po stosunkowo niskich cenach, umożliwiło także wycieczkom szkolnym przemieszczanie się transportem lotniczym. W trakcie badań miały miejsce zorganizowane przyjazdy młodzieży szkolnej ze Sztokholmu do regionu śląskiego. Grupy powyżej 10 osób to najczęściej turyści, którzy podróżowali w zorganizowany sposób w wycieczkach oferowanych przez biura podróży. 3.9.Częstotliwość korzystania z transportu lotniczego Pod pojęciem częstotliwości korzystania z transportu lotniczego rozumie się liczbę podróży lotniczych jaką dany pasażer odbywa średnio w roku. Jako podróż lotnicza liczony jest lot w obie strony, to znaczy trasa do miejsca docelowego i powrót z niego. First time flyer to termin określający osobę, która po raz pierwszy leci samolotem. Pośród badanych turystów 7% korzystało po raz pierwszy z transportu lotniczego. Ten nowo wykreowany popyt jest zasługą spadku cen biletów i oferowaniu szerokiego wachlarza połączeń lotniczych. Raz w roku z transportu lotniczego korzysta co piąty ankietowany turysta zagraniczny. 16

17 Wykres 16. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według częstotliwości korzystania z transportu lotniczego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice. Największy odsetek (35,4%) turystów zagranicznych stanowiły osoby, które korzystały z transportu lotniczego średnio dwa razy w roku. Pasażerowie, którzy stosunkowo często latają, wybierają przewoźników tradycyjnych (LOT, Lufthansa, Air France), z którymi są związani programami lojalnościowymi (frequent flyer program) Sposób dotarcia na lotnisko MPL Katowice oddalony jest o kilkadziesiąt kilometrów od aglomeracji miejskich. Port jest położony przy drogowych węzłach komunikacyjnych, co umożliwia pasażerom z całego regionu śląskiego i województw ościennych dojazd na lotnisko samochodem. Jest to jedyny naziemny środek transportu, za pomocą którego można dotrzeć do portu lotniczego, gdyż nie posiada on jeszcze połączenia kolejowego z aglomeracją śląską. Znaczna część turystów zagranicznych dotarła do MPL Katowice prywatnym samochodem. Oznacza to, iż osoby te posiadały rodzinę lub też znajomych w regionie Śląskim, którzy zapewnili podróżnym transport na lotnisko. Wykres 17. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według sposobu dotarcia na lotnisko Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice. 17

18 Wielu turystów zagranicznych skorzystało z transportu oferowanego przez linie lotnicze między innymi Wizz Air oraz Lufthansę. Autobusy te dostosowane są do rozkładu lotu danego przewoźnika. Na dojazd autobusem linii Wizz Air zdecydowało się ponad 27% badanych turystów zagranicznych badanych. Do dyspozycji pasażerów są także środki transportu komunikacji miejskiej, z której skorzystało ponad 10% badanych turystów. Analizując strukturę turystów zagranicznych pod względem sposobu dotarcia na lotnisko należy podkreślić, że istnieje konieczność dysponowania przez port lotniczy dogodną powierzchnią parkingową. Istnieje także potrzeba rozbudowania alternatywnego, bezkolizyjnego transportu port lotniczy-aglomeracja Powód korzystania z Międzynarodowego Portu Lotniczego KatowicePyrzowice. MPL Katowice położony jest w obszarze ciążenia innego większego portu lotniczego w Krakowie. Zdarza się, że turyści, którzy przylatują turystycznie do regionu śląskiego w tym do miasta Częstochowy korzystają właśnie z portu lotniczego w Krakowie. Wykres 18. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według powodu korzystania z MPL Katowice. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice Znaczna większość (54%) turystów odlatujących z MPL Katowice zdecydowała się na wybór tego portu lotniczego ze względu na jego bliskie położenie względem celu podróży pasażerów. Ponad co trzeci turysta zagraniczny korzystał z MPL Katowice ze względu na oferowane połączenie lotnicze, dogodne dla danego pasażera. Warto zwrócić uwagę na tą grupę osób, gdyż jest ona szczególnie wrażliwa na wszelkie zmiany w rozkładzie lotów i zmiany cen za przelot. Innymi argumentami jakie pojawiały się w odpowiedzi na pytanie o powód wybrania MPL Katowice były: pozytywna atmosfera i dobra organizacja ruchu pasażerów na terenie portu, a także brak wpływu na wybór portu lotniczego, gdyż kto inny dokonywał rezerwacji ich przelotu. Przeważnie był to ktoś z rodziny lub też biuro podróży w przypadku podróży zorganizowanych. 18

19 turystów zagranicznych korzystających z Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice Pyrzowice na rozwój regionu, w tym Częstochowy. 4. Wpływ Obecność portu lotniczego wpływa znacząco na rozwój ekonomiczny regionu. Poprzez zapewnianie określonej liczby miejsc pracy, port lotniczy wraz z podmiotami funkcjonującymi w obrębie jego infrastruktury wpływa bezpośrednio na lokalną gospodarkę. Pasażerowie, którzy przez bramę portu lotniczego przylatują do regionu, poprzez wydatkowane pieniądze także przyczyniają się do tworzenia korzyści ekonomicznych dla regionu. W analizie wpływu turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice na gospodarkę regionu Śląsk w tym Częstochowy posłużono się metodologią portu lotniczego Bordeaux1 (Francja). Poprzez analizę wydatków turystów zagranicznych oraz długości pobytu w regionie można oszacować wielkość wpływu ekonomicznego generowanego przez podróżnych. 4.1.Wielkość strumieni dochodowych kreowanych przez pasażerów W badaniu strumieni dochodowych kreowanych przez turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice pod uwagę brane są czas pobytu i wydatki dokonane na terenie regionu. Długość okresu przebywania w regionie. W 2007 roku z MPL Katowice w ruchu regularnym odprawiono ponad 1,52 mln pasażerów. W statystykach portu lotniczego liczone są zarówno przyloty jak i odloty, dlatego też aby uniknąć podwójnego liczenia pasażerów wynik ten należy podzielić na dwa. Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami odsetek turystów zagranicznych odwiedzających region Śląski w tym miasto Częstochowę pośród pasażerów korzystających z MPL Katowice wynosił 5,5%. Przyjmując wyniki badań pasażerów za reprezentatywne można oszacować, iż w 2007 roku do regionu w tym miasta Częstochowy przyleciało 41,8 tys. turystów zagranicznych. 4.2.Długość okresu przebywania w regionie Średni czas przebywania turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice w regionie Śląskim w tym w Częstochowie wynosił 4,26 dnia. Zgodnie z badaniami Instytutu Turystyki średnia długość pobytu w Polsce przeciętnego turysty zagranicznego wynosi 3,4 dnia. Około 90% turystów zagranicznych przebywało w regionie nie dłużej niż tydzień. Porównywalny jest odsetek badanych pasażerów, którzy spędzili w regionie 4 i 7 dni. Warto zwrócić uwagę na dość duży odsetek turystów, którzy przebywali w regionie 1 dzień. Są to najczęściej młode osoby, które przemieszczają się szybko, starając się zwiedzić jak najwięcej w ciągu jak najkrótszego odcinka czasu. 1 L envol, Le Journal d Information, Impact economique Aeroport de Bordeaux, Edition Speciale,

20 Wykres 19. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według długości okresu przebywania w regionie. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice 4.3.Wielkość wydatków pozostawionych w regionie Średnia, dzienna wielkość wydatków poniesionych przez turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice wynosi 418,8 PLN. Największy odsetek turystów zagranicznych stanowią podróżni którzy dziennie wydawali od 101 do 200 PLN (27,9%). Ponad 18,6% badanych turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice wydało od 301 do 400 PLN dziennie. Powyżej 1000 PLN dziennie wydawało 7% badanych turystów zagranicznych. Największy udział w wydatkach turystów zagranicznych zajmowały wydatki na nocleg. Turyści zagraniczni korzystający z MPL Katowice podczas całego pobytu w regionie śląskim w tym w Częstochowie wydali średnio 1 784,08 PLN. Wykres 20. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według wydatków pozostawionych w regionie. (dziennie w PLN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pasażerów w MPL Katowice 20

21 Tabela 1. Struktura turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice według narodowości i dziennych wydatków w regionie. Narodowość Wydatki do powyżej 1000 Razem polska francuska norweska niemiecka brytyjska włoska pol/niem szwedzka holenderska 4,76% 7,14% 7,14% 7,14% 11,90% 4,76% 7,14% 23,81% 14,29% 14,29% 11,90% 4,76% 4,76% inna pozostała europejska Razem 4,76% 9,52% 33,33% 9,52% 19,05% 14,29% 7,14% 7,14% 10,90% 6,70% 4,76% 4,76% 4,76% 100% 21

22 4.4.Efekty dochodowe kreowane przez pasażerów Strumienie dochodowe kreowane przez turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice są iloczynem średniego czasu pobytu w regionie przez liczbę średnich dziennych wydatków poniesionych przez podróżnych na Śląsku. W 2007 liczba pasażerów w lotach regularnych w MPL Katowice wyniosła: ,5% badanych osób stanowili turyści zagraniczni przylatujący do regionu. Można więc przyjąć, iż ich liczba w 2007 roku wynosiła 5,5% * = Zważywszy, iż w ramach analizy statystycznej ruchu lotniczego sumuje się liczbę pasażerów przylatujących jak i odlatujących, otrzymany wynik należy podzielić na dwa otrzymując ostatecznie Strumień dochodowy kreowany przez jednego turystę zagranicznego korzystającego z MPL Katowice wynosi 4,26 * 418,8 = 1 784,08PLN Suma strumieni dochodowych kreowanych przez turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice w 2007 roku wynosi 1 784,08 PLN * = PLN 22

23 5. Wnioski dotyczące możliwości generowania strumieni dochodowych do Częstochowy poprzez rozwój ruchu turystyczno-pielgrzymkowego związany z funkcjonowaniem Portu Lotniczego Katowice-Pyrzowice. Z badania ankietowego wynika, że w strukturze zagranicznych przylatujących do MPL Katowice około 30% udaje się do Krakowa i jego okolic, około 20% zwiedza Śląsk. Można więc przyjąć, że około 50% turystów wybiera jako cel podróży Częstochowę oraz region częstochowski. Oznacza to, że turyści zagraniczni przybywający w 2007 r. do Częstochowy za pośrednictwem MPL Katowice pozostawili w mieście i regionie strumień dochodów o wielkości około 37 milionów złotych. Potencjalne możliwości kreacji strumieni dochodowych przez turystów przybywających do Częstochowy, głównie w celach kulturowych i korzystających z Portu Lotniczego w Katowicach zależą m.in. od rozwoju pasażerskiego ruchu lotniczego w przyszłości. Opierając się na prognozach wzrostu ruchu pasażerskiego, opracowanych przez MPL Katowice oraz zespół pod kierownictwem Profesora Marka Rekowskiego, liczba pasażerów w MPL Katowice będzie kształtować się następująco: Tabela 2. Prognoza liczby pasażerów ruchu regularnego w MPL Katowice. Rok Ilość pasażerów ruchu regularnego w mln , , , ,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MPL Katowice W roku 2007 udział turystów przylatujących do MPL Katowice wynosił 5,5% ogółu pasażerów linii regularnych. Biorąc pod uwagę ciągły wzrost ruchu turystycznego do Polski można przyjąć, że do roku 2015 udział ten wzrośnie do 8% a do 2020 do 11%. Z całą pewnością znaczna część wzrostu w/w ruchu turystycznego kierować się będzie do Częstochowy. Zakładając, że będzie to około 50% tego ruchu (podobnie jak w roku 2007) ilości turystów przylatujących do MPL Katowice i udających się do Częstochowy kształtować się będą następująco: 23

24 Tabela 3. Prognoza liczby turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice i tworzonego przez nich efektu dochodowego (w mln PLN). Rok Ilość turystów w tys. Wielkość efektu dochodowego w mln PLN Źródło: Opracowanie własne. Można również wskazać prognozę wielkości strumienia pieniądza kreowanego przez turystów odwiedzających Częstochowę i region częstochowski. Wielkości te zostały obliczone uwzględniając zmiany wartości dochodów turystów oraz cen towarów i usług turystycznych. Potencjalny wzrost liczby turystów z 21 tysięcy w 2007 r. do ponad 100 tysięcy w roku 2020 przyczyni się do wzrostu kreacji strumienia pieniądza wydatkowanego przez turystów w Częstochowie i regionie częstochowskim z 37 mln w roku 2007 do ponad 170 mln PLN w roku Prognozowane wielkości ruchu turystycznego oraz kreacji strumieni dochodowych są wielkościami potencjalnymi. Ich faktyczna realizacja zależy od wielu czynników. Ważnym czynnikiem jest niewątpliwie aktywna i efektywna polityka marketingowa władz miasta Częstochowy, przedsiębiorstw turystycznych a także władz ośrodków kultu religijnego, w tym Klasztoru na Jasnej Górze. Zasadnicze działania marketingowe winny zmierzać w następujących kierunkach: - propagowaniu Częstochowy i regionu jako nie tylko centrum kultu religijnego lecz także jako interesującego i oryginalnego regionu kulturowego, krajobrazowego, wycieczkowego. Turystom należy proponować szeroką gamę usług, głównie po to aby zatrzymać ich w Częstochowie dłuższy czas turyści przylatujący do MPL Katowice spędzają średnio 4 dni na Śląsku i w Małopolsce. - wspomaganiu rozwoju infrastruktury wykorzystując do tego celu środki unijne, turystycznej (hotele, motele, restauracje, itp.), - wspomaganiu rozwoju dróg transportowych i połączeń transportowych między Częstochową i MPL Katowice. 24

25 Spis tabel Tabela 1. Struktura turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice według narodowości i dziennych wydatków w regionie. Tabela 2. Prognoza liczby pasażerów ruchu regularnego w MPL Katowice. Tabela 3. Prognoza liczby turystów zagranicznych korzystających z MPL Katowice i tworzonego przez nich efektu dochodowego (w mln PLN). Spis wykresów Wykres 1. Ruch pasażerski w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice Pyrzowice Wykres 2. Ruch regularny w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice w Pyrzowicach z uwzględnieniem rodzaju przewoźnika lotniczego. Wykres 3. Liczba przewiezionych pasażerów w ruchu regularnym w latach przez poszczególnych przewoźników lotniczych Wykres 4. Ruch nieregularny (czarterowy) w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice Pyrzowice Wykres 5. Struktura badanych pasażerów MPL Katowice w 2006 roku. Udział miejsc oferowanych przez przewoźników w miesięcznej podaży miejsc ogółem. Wykres 6. Struktura badanych pasażerów MPL Katowice według celu podróży. Wykres 7. Struktura badanych pasażerów MPL Katowice według celu podróży uszczegółowienie. Wykres 8. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według narodowości. Wykres 9. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według miejsca zamieszkania. Wykres 10. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według wieku. Wykres 11. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według płci. Wykres 12. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według wykształcenia. Wykres 13. Struktura turystów zagranicznych przylatujących zawodowej. do MPL Katowice według kategorii Wykres 14. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według osiąganego miesięcznego dochodu ( brutto w PLN). Wykres 15. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według liczby osób wspólnie podróżujących. Wykres 16. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według częstotliwości korzystania z transportu lotniczego. Wykres 17. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według sposobu dotarcia na lotnisko Wykres 18. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według powodu korzystania z MPL Katowice. Wykres 19. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według długości okresu przebywania w regionie. Wykres 20. Struktura turystów zagranicznych przylatujących do MPL Katowice według wydatków pozostawionych w regionie. (dziennie w PLN) 25