Wpływ masażu na powysiłkową bolesność mięśni

Transkrypt

1 Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska, 73 (4), xxx, 2008 Wpływ masażu na powysiłkową bolesność mięśni Paweł Bąkowski 1, Bartosz Musielak 1, Paweł Sip 1, Grzegorz Biegański 2 1 Studenckie Koło Medycyny Sportowej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 2 Wielkopolska Przychodnia Sportowo-Lekarska, Klinika Chorób Zakaźnych i Neurologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Streszczenie Wstęp. Opóźniona bolesność mięśni szkieletowych (DOMS Delayed-Onset Muscle Soreness) pojawia się najczęściej po godzinach od wysiłku i ustępuje po 4-6 dniach. Powstanie DOMS tłumaczy się wpływem zakwaszania komórek mięśniowych powstającym kwasem mlekowym, jednak bardziej popularna jest teoria związana z mikrouszkodzeniami włókien mięśniowych z następującym potem procesem zapalnym. DOMS w większym stopniu związana jest ze skurczami ekscentrycznymi. Materiał i metody. W badaniu wzięło udział 14 zdrowych, nietrenujących, młodych mężczyzn bez uszkodzeń kończyn górnych w wywiadzie. Średnia wieku, wzrostu i masy ciała to odpowiednio: 22,8 ± 1,2 lat, 178,3 ± 10,3 cm, and 75,0 ± 14,2 kg. Badani wykonywali 8 serii koncentrycznych i ekscentrycznych skurczów zginaczy stawu łokciowego zgodnie z protokołem Staya. 30 minut po wysiłku jedną losowo wybraną rękę poddawano masażowi, druga ręka pozostawała w spoczynku. Określenie dolegliwości bólowych, obwodu ramienia i zakresu ruchu odbywało się 9 razy przed wysiłkiem oraz 10 minut, 6, 12, 24, 36, 48, 72 i 96 godzin po wysiłku. Wyniki. Zauważono różnicę odczuwanej bolesności mięśni między grupami. Zmniejszenie bolesności w grupie poddanej masażowi oscylowało w granicach 10-20%, jednak różnica ta nie była istotna statystycznie. Zakres ruchu i obwody ramienia nie różniły się statystycznie pomiędzy grupami. Wnioski. Masaż wykonany 30 minut po wysiłku może zmniejszać dolegliwości bólowe, jednak pozostaje bez wpływu na obrzęki mięśni i zakres ruchu. Słowa kluczowe: masaż, powysiłkowa bolesność mięśni, ćwiczenia ekscentryczne Effects of massage on Delayed-Onset Muscle Soreness Summary Introduction. Delayed onset muscle soreness (DOMS) is the pain or discomfort often felt 12 to 24 hours after exercising and subsides generally within 4 to 6 days. Once thought to be caused by lactic acid buildup, a more recent theory is that it is caused by inflammatory process or tiny tears in the muscle fibers caused by eccentric contraction, or unaccustomed training levels. Exercises that involve many eccentric contractions will result in the most severe DOMS. Material and methods. Fourteen healthy men with no history of upper arm injury and no experience in resistance training were recruited. The mean age, height, and mass of the subjects were 22.8 ± 1.2 years, ± 10.3 cm, and 75.0 ± 14.2 kg, respectively. Subjects performed 8 sets of concentric and eccentric actions of the elbow flexors with each arm according to Stay protocol. One arm received 10 minutes of massage 30 minutes after exercise, the contralateral arm received no treatment. Measurements were taken at 9 assessment times: pre-exercise and postexercise at 10min, 6, 12, 24, 36, 48, 72 and 96 hours. Dependent variables were range of motion, perceived soreness and upper arm circumference. Results. There was noticed difference in perceived soreness across time between groups. The analysis indicated that massage resulted in a 10% to 20% decrease in the severity of soreness, but the differences were not significant. Difference in range of motion and arm circumference was not observed. Conclusions. Massage administered 30 minutes after exercises could have a beneficial influence on DOMS but without influence on muscle swelling and range of motion. Key words: massage, muscle, eccentric exercise, DOMS Wstęp Ćwiczenia fizyczne, poza pozytywnym wpływem na nasz organizm, mogą niekiedy wywołać negatywne skutki, z bólem powysiłkowym włącznie. Wprowadzenie do treningu nowych ćwiczeń (w szczególności jeśli dominują w nich skurcze ekscentryczne), zwiększenie obciążeń lub powrót do treningu po dłuższej przerwie prawie zawsze doprowadza do powstania bolesności mięśni, zwanej w żargonie zakwasami. Wyróżniamy dwa rodzaje bolesności mięśni związanej z wysiłkiem bolesność wczesna, występująca podczas wysiłku i ustępująca po jego zaprzestaniu oraz bolesność opóźniona (w skrócie DOMS Delayed Onset Muscle Soreness). Powstawanie bolesności wczesnej wiąże się najczęściej z akumulacją kwasu mlekowego, zaburzeniami równowagi kwasowo-zasadowej, niedokrwieniem i niedotlenieniem pracujących mięśni szkieletowych. DOMS charakteryzuje to, że pojawia się ze znacznym opóźnieniem godzin po wysiłku, a zanika stopniowo po 5-7 dniach. Szczyt bolesności występuje najczęściej pomiędzy godziną od wysiłku [1-3]. Powstawanie DOMS tłumaczy się uszkodzeniem włókien mięśniowych, do których dochodzi przede wszystkim podczas skurczów ekscentrycznych. Przykładem skurczu ekscentrycznego jest skurcz mięśnia czworogłowego uda podczas schodzenia po schodach. Uszkodzeniu włókien mięśniowych towarzyszy proces zapalny, migracja neutrofilów i fagocytoza uszkodzonych komórek [4-6]. Bolesność jest skutkiem aktywacji nocyceptorów przez proces zapalny. Opóźnionej bolesności towarzyszy również wzrost sztywności mięśni, ich obrzęk oraz zmniejszenie siły. W powstaniu obrzęku i sztywności mięśni rolę odgrywa zaburzenie homeostazy wapniowej, które jest skutkiem uszkodzeń błony plazmatycznej [1, 5], z następowym wzrostem biernego napięcia mięśni. Na ten proces nakłada

2 2 P. Bąkowski i wsp. się obrzęk mięśni wynikający z procesu zapalnego co skutkuje wzrostem obwodów mięśni [7]. Istnieje wiele prac opisujących metody zmniejszenia i profilaktyki DOMS. Wymienia się wśród nich chłodzenie, ocieplanie, masaż, rozciąganie (stretching), elektroterapię, magnetoterapię, ultradźwięki, farmakoterapię. Jednym z najpopularniejszych, najbardziej dostępnych i znanych jest masaż, który jest bardzo popularny zwłaszcza wśród trenerów i sportowców. Mechanizm działania masażu próbuje się wyjaśnić wzrostem przepływu krwi i limfy, zmniejszeniem obrzęków i napięcia mięśni, zmniejszeniem migracji neutrofilów [8]. Nie można pominąć również wpływu psychologicznego masażu, jednak mierzalność tego czynnika jest niemożliwa do wykonania. Doniesienia mówią o braku wpływu na DOMS 8-minutowego masażu wykonanego bezpośrednio po wysiłku [9]. Natomiast masaż wykonany 2-3 godziny po wysiłku powoduje zmniejszenie bolesności mięsni [2, 8, 10-12]. Wpływ masażu na siłę mięśniową i obrzęki pozostaje nadal kontrowersyjny i wobec sprzecznych doniesień wymaga dalszych badań. Celem pracy było zbadanie efektu masażu na powysiłkowy ból mięsni, zakres ruchu i obrzęki. W pracy wykorzystano model porównania ręka-ręka, oznacza to, że jedną rękę badanego poddawano masażowi, druga stanowiła grupę kontrolną. Taki model pozwala na możliwość bezpośredniego porównania wpływu masażu na DOMS, wykluczając zarazem różnice międzyosobnicze w reakcji na bodziec, jakim jest wysiłek wyzwalający DOMS. Metody Materiał. W badaniu wzięło udział 14 zdrowych mężczyzn, studentów Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, bez uszkodzeń kończyn górnych w wywiadzie. Badani przynajmniej przez 3 miesiące nie uczestniczyli w ćwiczeniach siłowych kończyn górnych. Średnia wieku, wzrostu i masy ciała wynosiła odpowiednio: 22,8 ± 1,2 lat, 178,3 ± 10,3 cm, and 75,0 ± 14,2 kg. W czasie eksperymentu badani zostali poinformowani o zakazie stosowania środków przeciwbólowych, picia alkoholu, zmiany diety i wykonywania ćwiczeń siłowych. Pomiary. Każdy z uczestników został zbadany 9 razy: przed wysiłkiem, 10 minut oraz 6, 12, 24, 36, 48, 72 i 96 godzin po wysiłku. Zmienne brane pod uwagę to odczuwana bolesność mięśni, obwód ramienia oraz zakres ruchu w stawie łokciowym. Pomiarów dokonywała zawsze ta sama osoba. Bolesność mięśni. Określenie bolesności mięśni przeprowadzano przy użyciu graficznej skali bólu (Graphic Pain Rating Scale GPRS). Badani zaznaczali odczuwaną bolesność podczas maksymalnego zgięcia i prostowania w stawie łokciowym, na 12 cm linii, gdzie 0 cm oznaczało brak dolegliwości, a 12 cm największy ból, jaki można sobie wyobrazić. Odległość od lewego brzegu linii mierzona w centymetrach brana była pod uwagę w analizie statystycznej (ryc. 1). Ryc. 1. Graficzna skala bólu użyta w badaniu z legendą ułatwiającą określenie bólu. Fig. 1. Graphic Pain Rating Scale used in the study. Zakres ruchu. Zakres ruchu w stawie łokciowym mierzony był przy użyciu goniometru ortopedycznego. Pomiaru dokonywano podczas czynnego zgięcia i prostowania w stawie łokciowym. Obwody. U każdego uczestnika dokonywano czterech pomiarów obwodu ramienia 4, 6, 8 i 10 cm powyżej wyrostka łokciowego. Następnie wartość uśredniano i brano pod uwagę przy ustalaniu zmienności w czasie. Przed pierwszym pomiarem każdemu z badanych zaznaczano czarnym pisakiem punkty odniesienia na odpowiedniej wysokości względem wyrostka łokciowego, aby maksymalnie zobiektywizować badanie. Do analizy statystycznej brano pod uwagę różnicę pomiędzy średnią z badania przed wysiłkiem a średnią z kolejnych pomiarów. Indukcja opóźnionej bolesności mięśni szkieletowych. Na samym wstępie uczestnicy wykonywali 15-minutową standardową rozgrzewkę połączoną ze stretchingiem. Następnie określano maksymalne obciążenie dla jednego powtórzenia (1 Repetition Maximum 1 RM) zgięcia łokcia, używając obciążników różniących się o 1 kg. Do wywołania bolesności mięśni wykorzystano protokół opisany przez Staya i wsp. [13]. Uczestnicy wykonywali ćwiczenia zginania i prostowania łokcia na modlitewniku kulturystycznym. Wysokość oparcia dobierana była indywidualnie, aby maksymalnie ustabilizować ramię. Początkowo badani wykonywali 4 serie ćwiczeń koncentrycznych i ekscentrycznych (zgięcie i prostowanie łokcia) z obciążeniem równym 80% maksymalnego obciążenia dla jednego powtórzenia (1RM). Następnie wykonywali 4 serie ćwiczeń ekscentrycznych (prostowanie łokcia) z obciążeniem równym 100% 1RM. W pierwszych 4 seriach 2-sekundowe zgięcie i 3-sekundowe prostowanie wykonywane było samodzielnie przez badanego, w kolejnych 4 seriach po powolnym, 5-sekundowym prostowaniu badacz podnosił obciążnik do pozycji wyjściowej. Każda seria składała się z 10 powtórzeń, a odstęp pomiędzy seriami wynosił 1 minutę. Masaż. W 30 minut po wysiłku jedna ręka poddawana była 15-minutowemu masażowi sportowemu, który wywodzi się z masażu klasycznego a różni się intensywnością (bodźce głównie w formie ucisku) oraz celem. Druga ręka pozostawała w spoczynku. Masaż wykonywany był przez jednego i tego samego, wykwalifikowanego masażystę.

3 Wpływ masażu na powysiłkową bolesność mięśni 3 Badani przez cały czas pozostawali w pozycji siedzącej. Masaż składał się z głaskania, rozcierania, ugniatania, wibracji, roztrząsania i wałowania. Czas przeznaczony na masowanie wynosił odpowiednio: palce 1 minuta, grzbiet ręki 1 minuta, dłoń 1 minuta, nadgarstek 30 sekund, przedramię 2,5 minuty, staw łokciowy 1,5 minuty, ramię 4 minuty, mięsień naramienny i staw ramienny razem 3,5 minuty. Analiza statystyczna. Porównywano bolesność mięśni, zakres ruchu oraz różnicę w obwodzie ramienia pomiędzy grupą poddaną masażowi a grupą kontrolną. Otrzymane wyniki poddano analizie wariancji dla prób powiązanych oraz zastosowano test Turkeya dla prób niepowiązanych. Analizę statystyczną przeprowadzono przy pomocy programu GraphPad InStat. Wyniki Analiza wariancji dla prób powiązanych uwidacznia dynamikę zmian bolesności, obwodów oraz zakresów ruchu. Istotne statystycznie różnice zmiennych, co jest równoznaczne z pojawieniem się objawów, uwidoczniają się w 24. godzinie po wykonaniu protokołu ćwiczeń, wartości wzrastają do 72 godziny post-ex. W 96h zanotowano niższe wartości (dla bolesności obniżenie wartości na poziomie p < 0,05; tab. I). Zaobserwowana w badaniu dynamika zmian potwierdza wcześniejsze doniesienia na temat przebiegu DOMS po intensywnych ćwiczeniach ekscentrycznych [1-3]. Ta sama analiza pozwala stwierdzić, że dla bolesności mięśniowej, zakresów ruchu oraz różnicy obwodów pik wartości występuje miedzy 36. a 72. godziną w przypadku ręki niemasowanej oraz między 48. i 72. godziną dla ręki masowanej (na poziomie p < 0,001, tab. II i tab. III). Stwierdza się więc opóźnianie wystąpienia piku DOMS pod wpływem masażu sportowego [14]. W wykonanej analizie statystycznej różnice na poziomie p < 0,05 w badaniu 10 minut post-ex., p > 0,05 w 6. i 12. godzinie post-ex. oraz p < 0,05 w godzinach kolejnych dla zakresu ruchu i obwodów ramienia pozwalają stwierdzić, że zastosowany protokół (Stay i wsp.) jest skuteczny w wywoływaniu objawów charakterystycznych dla DOMS [13]. Tabele od I do III przedstawiają wartości dla bolesności mięśniowej, średniego obwodu ramienia i zakresów ruchu w jednostce czasu. Porównywano różnice dla ręki masowanej i niemasowanej. Analiza danych nie pozwala stwierdzić znaczących różnic (na poziomie p < 0,05) w bolesności mięśniowej, zakresie ruchu czy obwodach ramienia w kolejnych godzinach badania. Jakkolwiek zaobserwowano obniżoną bolesność w ręce masowanej o 10-20% wartości otrzymanej dla ręki nie masowanej między 36. a 72. godziną post-ex., co mogłoby sugerować korzystny wpływ masażu sportowego na obniżenie dolegliwości związanych z DOMS. Zjawisko to jednak występuje przy wartości p > 0,05, co nie pozwala wnioskować, że masaż sportowy zmniejsza bolesność mięśniową na przełomie godziny po ćwiczeniach. Dyskusja Przeprowadzone badanie miało ocenić, czy istnieje rzeczywisty wpływ masażu na czynniki składające się na bolesność mięśniową typu późnego (DOMS). Autorzy podręczników opisujących techniki masażu sportowego twierdzą, że poprzez zmniejszenie napięcia mięśniowego oraz pobudzenie przepływu krwi przez tkanki mięśniowe, masaż powinien mieć istotny wpływ na tego rodzaju dolegliwości bólowe [15, 16]. Opisywane w literaturze wyniki zmiennych charakteryzujących DOMS (zakres ruchu, bolesność, obwody ramion, siła mięśni) są opisywane przez niektórych badaczy jako całość [14], w przeciwieństwie do innych autorów [13, 17], którzy opisują każdy z tych czynników osobno. Autorzy tego badania traktują opisywane zmienne jako składowe jednego zjawiska (jakim jest DOMS), które wpływają na siebie. Prezentowane wyniki i dyskusja nie zostały więc podzielone na opracowania poszczególnych zmiennych. Należałoby jednak zbadać, czy istnieje korelacja pomiędzy badanymi zmiennymi. Natężenie bólu jest odczuciem wysoko subiektywnym, dlatego w tej pracy zastosowano porównanie ręka-ręka [14], by zminimalizować różnice w odpowiedzi na ból dla różnych osób. Zastosowany protokół Staya i współpracowników, w celu wywołania u badanych objawów DOMS, okazał się wymagającym dla wykonujących go schematem, ale wywoływał pożądane zmiany w zakresie zmiennych, co udowodniła analiza statystyczna. Główną komponentą tego zestawu ćwiczeń są ruchy wywołujące skurcze ekscentryczne, co potwierdza teorię mówiącą, że ten rodzaj skurczów powoduje wystąpienie DOMS. Otrzymane wyniki wskazują, że objawy bolesności pojawiają się już 24 godziny po wykonaniu zestawu ćwiczeń ekscentrycznych, narastają w kolejnych godzinach, by osiągnąć pik między 36. a 72. godziną (w zależności od tego, czy wykonano masaż). W 96. godzinie spadek bolesności w porównaniu z badaniem w 72. godzinie był znaczący (p < 0,05), co świadczy o ustępujących dolegliwościach. Należałoby badać zmienne w kolejnych godzinach, by móc ocenić kiedy następuje całkowite ustąpienie dolegliwości. Konfrontacja tych wartości z otrzymanymi we wcześniejszych tego typu badaniach nie wykazuje rozbieżności.[13, 15, 18]. Analiza zmiennych w zakresie zakresu ruchu, bolesności mięśniowej i obwodów ramienia nie daje żadnych istotnych statystycznie różnic pomiędzy ręką masowaną i nie masowaną w kolejnych godzinach badania. Zaobserwowano jednak obniżoną bolesność w ręce masowanej o 10-20% wartości otrzymanej dla ręki nie masowanej między 36. a 72. godziną po ćwiczeniach. Sugeruje to korzystny wpływ masażu na dolegliwości bólowe w DOMS, co zostało zaobserwowane też w badaniu Hilberta i współpracowników [2]. Jednak w tym przypadku, byłyby to

4 4 P. Bąkowski i wsp. Tabela I. Bolesność mięśniowa (DOMS) wartości różnic (cm) dla ręki masowanej i niemasowanej Table I.??? proszę uzupelnic 10 minuta 0 ns 10 minuta 0 ns 6 h 0,11 ns 6 h 0,25 ns 12 h 3,16 ns 12 h 3,45 ns 24 h 4,55 <0,05 24 h 5,03 <0,05 36 h 5,94 <0,01 36 h 7,62 <0, h 8,42 <0, h 9,5 <0, h 8,47 <0, h 9,85 <0, h 3,98 ns 96 h 4,71 <0,05 Tabela II. Średni obwód ręki wartości różnic [cm] dla ręki masowanej i nie masowanej Table II.??? proszę uzupelnic 10 minuta 8,73 <0, minuta 9,16 <0,001 6 h 3,72 ns 6 h 3,99 3,99 12 h 3,77 ns 12 h 4,6 ns 24 h 5,06 <0,05 24 h 4,7 ns 36 h 6,09 <0,01 36 h 6,95 <0, h 7,7 <0, h 8,73 <0, h 9,69 <0, h 9,42 <0, h 8,29 <0, h 8,35 <0,001 Tabela III. Zakresy ruchów (ROM) wartości różnic [stopnie] dla ręki masowanej i niemasowanej Table III.???proszę uzupelnic 10 minuta 4,84 <0,05 10 minuta 5,03 <0,05 6 h 2,13 ns 6 h 2,41 ns 12 h 3,54 ns 12 h 3,88 ns 24 h 3,15 ns 24 h 2,72 ns 36 h 3,88 ns 36 h 6,32 <0, h 6,79 <0, h 6,32 <0, h 7,39 <0, h 7,99 <0, h 5,31 <0,01 96 h 5,55 <0,001

5 Wpływ masażu na powysiłkową bolesność mięśni 5 wnioski niepotwierdzone istotnością statystyczną. Przeprowadzona analiza dowodzi więc, że masaż nie wywiera znaczącego wpływu lub też wywiera niewielki wpływ (bolesność) na badane składowe DOMS. Analiza pików w zakresie składowych DOMS pozwala stwierdzić, że dla wszystkich badanych zmiennych pik wartości występuje między 36. a 72. godziną w przypadku ręki nie masowanej oraz między 48. i 72. godziną dla ręki masowanej (na poziomie p < 0,001). Jak przedstawiono wcześniej, początek ustępowania dolegliwości przypada na 4. dobę po intensywnym wysiłku fizycznym, niezależnie od wykonanego masażu. Te wyniki dowodzą, że masaż sportowy przeprowadzany po odbyciu intensywnych ćwiczeń (szczególnie tych, bogatych w skurcze ekscentryczne, np. zbieganie z góry) może opóźniać wystąpienie dolegliwości charakterystycznych dla DOMS, a tym samym skracać czas występowania najsilniejszych dolegliwości bólowych. Podobne wnioski towarzyszyły pracy Zainuddina i współpracowników [14]. Należy poszukiwać najskuteczniejszych metod leczenia i zapobiegania dolegliwościom związanym z DOMS, gdyż są one wskaźnikiem uszkodzenia mięśniowego i toczącego się w mięśniach procesu zapalnego. Należy jednak pamiętać o tym, że objawy bolesności mięśniowej typu późnego zależne są od indywidualnej reakcji na ból, bardziej niż od samych mechanizmów wywołujących DOMS per se. W literaturze opisywana jest swoista adaptacja organizmu do masażu. Teoria ta mówi, że rezultatu masażu nie da się jednoznacznie przewidzieć, gdyż zależy on od reakcji organizmu (pozytywnej lub negatywnej) na zastosowaną technikę masażu. Mogłaby ona wyjaśniać brak istotnej statystycznie różnicy w porównaniu składowych DOMS ręki masowanej z nie masowaną w naszym badaniu. W grupie badanych 7 osób nie zareagowało lub zareagowało negatywnie na masaż. Należałoby przeprowadzić dalsze badania, w których porównano by grupy o dodatniej reakcji na masaż sportowy z grupą o reakcji ujemnej lub neutralnej. Wnioski 1) DOMS charakteryzuje się wystąpieniem objawów po upływie 24 godzin od intensywnego wysiłku fizycznego. 2) Ćwiczenia fizyczne, w trakcie których wykonuje się liczne skurcze ekscentryczne wywołują bolesność mięśniową typu późnego. 3) Istnieje nieznaczny wpływ masażu sportowego, wykonanego 30 minut po wysiłku na intensywność dolegliwości związanych z DOMS. 4) Masaż sportowy opóźnia wystąpienie najsilniejszych dolegliwości bólowych w ręce masowanej w stosunku do nie masowanej oraz skraca czas trwania tych objawów na korzyść ręki masowanej. Piśmiennictwo [1] Kuligowski L.A., Lephart S.M., Giannantonio F.P., Blanc R.O.: Effect of Whirlpool Therapy on the Signs and Symptoms of Delayed-Onset Muscle Soreness. J. Athl. Training 1998; 33(3): [2] Hilbert J.E., Sforzo G.A., Swensen T.: The effects of massage on delayed onset muscle soreness. Brit. J. Sports Med. 2003; 37: [3] Armstrong R.B.: Mechanisms of exercise-induced delayed onset muscular soreness: a brief review. Med. Sci. Sports Exerc. 1984; 16: [4] MacIntyre D.L., Reid W.D., McKenzie D.C.: Delayed onset muscle soreness: the inflammatory response to muscle injury and its clinical implications. Sports Med. 1995; 20: [5] Smith L.L.: Acute inflammation: the underlying mechanisms in delayed onset muscle soreness? Med. Sci. Sports Exerc. 1991; 23: [6] Clarkson P.M., Sayers S.P.: Etiology of exercise-induced muscle damage. Can. J. Appl. Physiol. 1999; 24: [7] Whitehead N.P., Weerakkody N.S., Gregory J.E., Morgan D.L., Proske U.: Changes in passive tension of muscle in humans and animals after eccentric exercise. J. Physiol. 2001; 533: [8] Smith L.L., Keating M.N., Holbert D. i wsp.: The effects of athletic massage on delayed onset muscle soreness, creatine kinase, and neutrophil count: a preliminary report. J. Orthop. Sport Phys. Ther. 1994; 19: [9] Weber M.D., Servedio F.J., Woodall W.R.: The effects of three modalities on delayed onset muscle soreness. J. Orthop. Sports Phys. Ther. 1994; 20: [10] Ernst E.: Does post-exercise massage treatment reduce delayedonset muscle soreness? A systematic review. Brit. J. Sports Med. 1998; 32: [11] Farr T., Nottle C., Nosaka K., Sacco P.: The effects of therapeutic massage on delayed onset muscle soreness and muscle function following downhill walking. J. Sci. Med. Sport. 2002; 5: [12] Tiidus P.M., Shoemaker J.K.: Effleurage massage, muscle blood flow and long-term post-exercise strength recovery. Int. J. Sports Med. 1995; 16: [13] Stay J.C., Ricard M.D., Draper D.O., Schulthies S.S., Durrant E.: Pulsed Ultrasound Fails To Diminish Delayed-Onset Muscle Soreness Symptoms. J. Athl. Training 1998; 33(4): [14] Zainuddin Z., Newton M., Sacco P., Nosaka K.: Effects of Massage on Delayed-Onset Muscle Soreness, Swelling, and Recovery of Muscle Function. J. Athl. Training 2005; 40(3): [15] Hoffa A., Storck U., Storck H.: Technik der Massage. PZWL, Warszawa [16] Magiera L., Walaszek R.: Masaż sportowy z elelmentami odnowy biologicznej. Wyd. Biosport, Kraków [17] Prasartwuth O., Taylor J.L., Gandevia S.C.: Maximal force, voluntary activation and muscle soreness after eccentric damage to human elbow flexor muscles. J. Physiol. 2005; 567(1): [18] Jaskólska A., Świstak R., Bogucka M., Jaskólski A.: Metody redukcji oraz prewencji opóźnionej bolesności mięśniowej (DOMS). Przegl. Lek. 2003; 60(5): Adres do korespondencji pawelbakowski@o2.pl