Przyczyny odkryć geograficznych i wczesnej ekspansji kolonialnej

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Przyczyny odkryć geograficznych i wczesnej ekspansji kolonialnej"

Transkrypt

1 Przyczyny odkryć geograficznych i wczesnej ekspansji kolonialnej Brak dostatecznej ilości metali szlachetnych stał się poważnym problemem gospodarki europejskiej u progu ery nowożytnej. Szukano dróg wyjścia z tej sytuacji. Jedną z nich była intensyfikacja eksploatacji złóż metali szlachetnych w Europie. Na czoło wysunęły się tu głównie kopalnie niemieckie, które osiągnęły najwyższe wydobycie w okresie Jednakże złoża europejskie nie mogły zaspokoić zapotrzebowania i u schyłku XV w. podjęto poszukiwania metali i kruszców szlachetnych poza Europą. Była to jedna z przyczyn wielkich odkryć geograficznych. Równie doniosłą rolę - według zgodnej, wieloletniej opinii nauki historycznej - odegrał handel lewantyński. Od czasu wypraw krzyżowych, które były punktem zwrotnym również w dziejach handlu, ustaliły się dwa główne szlaki kupieckie w Europie - południowy, czyli śródziemnomorski, i północny, którego główną arterię stanowiły: Morze Północne i Bałtyckie łączące Anglię. Flandrię, Brabancję, Niemcy z krajami skandynawskimi, Polską i Rusią. Morze Śródziemne stanowiło wielką ruchliwą drogę handlową między miastami Hiszpanii, południowej Francji i północnych Włoch a miastami Bizancjum, Azji Mniejszej, Syrii, Palestyny i Egiptu. Tą drogą okręty należące do miast włoskich zaopatrywały Europę w niezbędne dla niej produkty krajów muzułmańskiego Wschodu, a także Indii i Chin. Produkty te to przede wszystkim korzenie (pieprz, imbir, gałka muszkatołowa, cynamon i in.), poza tym zaś pachnidła (mirra, kadzidło, balsam, aloes), barwniki (szafran, ałun owoce południowe (morele, rodzynki), cukier trzcinowy, tkaniny bawełniane i jedwabne. Handel tymi towarami luksusowymi przez długi czas opłacał się sowicie, mimo że pośredniczący w nim kupcy arabscy również dobrze na tym zarabiali. Wszystkie te wysokie koszty opłacał bogaty odbiorca europejski. Europa również importowała z krajów wschodnich pewne towary, przy czym płacono za nie kupcom arabskim głównie metalami szlachetnymi. Znaczny ich odpływ na Wschód przyczynił się w poważnym stopniu do powiększenia ich deficytu w Europie. 1 / 19

2 Handel śródziemnomorski, rozwijający się głównie od czasu wypraw krzyżowych, zaczął w XV w. przeżywać swój wyraźny kryzys. Liczba pośredników stale się powiększała, ceny sprowadzanych ze Wschodu towarów nieustannie szły w górę. Również i wydarzenia polityczne na Bliskim Wschodzie, a mianowicie mocne usadowienie się Turków Osmańskich w Azji Mniejszej, były czynnikiem wybitnie niesprzyjającym rozwojowi handlu Europy ze Wschodem. W przeciwieństwie bowiem do Arabów, partnerów Europejczyków, Turcy rzekomo zdecydowanie wrogo odnosili się do handlu śródziemnomorskiego i zwalczali go w sposób bezwzględny. Ich pozycja stała się szczególnie silna po upadku Konstantynopola (1453). Miary dopełniały częste napady na statki europejskie, dokonywane przez coraz liczniejszych na Morzu Śródziemnym korsarzy. W tym stanie rzeczy znalezienie bezpośredniej drogi morskiej do krajów Wschodu, głównie do Indii, pozwalającej omijać drogę lądową przez Azję Mniejszą, stało się głównym zadaniem kupiectwa europejskiego w XV w. I to była druga zasadnicza przyczyna podjęcia wypraw oceanicznych na przełomie XV i XVI w., wypraw, które w konsekwencji doprowadziły do wielkich odkryć geograficznych. Ten przez wieki niemal wypracowany pogląd na genezę odkryć geograficznych i wczesnej ekspansji kolonialnej został w ostatnich czasach - w wyniku badań wielu historyków - w poważny sposób podważony. Wskazuje się dziś na to, że główna rola w genezie wspomnianych zjawisk przypada nie kupcom, nie kapitałowi handlowemu, lecz szlachcie, przede wszystkim portugalskiej, a także, jak się przypuszcza, hiszpańskiej. "Czynnikiem, który w XV i XVI w. utorował drogę europejskiej kolonizacji do Afryki, Indii i Brazylii, była przede wszystkim szlachta portugalska. Wydaje się, że podobnie przedstawiała się sytuacja, jeżeli idzie o kolonizację hiszpańską w Ameryce, choć niektórzy twierdzą, że element ludowy odegrał tam znacznie większą i samodzielniejszą rolę" - pisze historyk polski (Małowist). Przyczyn ekspansji zamorskiej szlachty portugalskiej szukać należy w kryzysie gospodarki feudalnej w XIV i XV w., który pchnął zubożałą lub zrujnowaną szlachtę zarówno bogatą, jak średnią i drobną na drogę poszukiwań jakiejś rekompensaty za pogorszenie się własnego położenia ekonomicznego, a co za tym idzie i społecznego. W tym właśnie widzą historycy przyczynę raubritterstwa w Niemczech, rozbójnictwa wielkich panów angielskich, wielkich odkryć i wreszcie wczesnej ekspansji kolonialnej. Agresja na kraje zamorskie, ich kolonizacja i łupienie, a także zakładanie wielkich imperiów kolonialnych otwierały przed rzeszą zubożałej bądź zrujnowanej, ale szaleńczo śmiałej i awanturniczej, szlachty wspaniałe perspektywy bogacenia się. 2 / 19

3 Wśród wielu problemów spornych dotyczących wielkiego, złożonego zjawiska odkryć geograficznych, którym do niedawna hołdowano w nauce, a które zostały przez nowsze badania obalone, wymienić należy przede wszystkim zagadnienie rzekomego upadku handlu lewantyńskiego w związku z podbojami tureckimi na Bliskim i Środkowym Wschodzie. W świetle nowych badań udowodniono, że Turcy, z chwilą opanowania Syrii i Egiptu w 1517 r., nie tylko nie utrudniali prowadzenia handlu lewantyńskiego, lecz przeciwnie, robili wszystko, by go popierać, gdyż przynosi on skarbowi państwa poważne dochody. Handel lewantyński przeżył poważny kryzys po odkryciach geograficznych Portugalczyków w rejonie Oceanu Indyjskiego, po ich ekspansji w Indiach, jednak wkrótce - właśnie dzięki staraniom tureckim - odżył, a szlaki jego wiodły przez tereny Imperium Ottomańskiego. Wiedza geograficzna w średniowiecznej Europie Wiedza ta nie wyszła właściwie poza poziom, jaki osiągnęła w starożytności. Co więcej, o wielu zdobyczach starożytności w tej dziedzinie zapomniano, natomiast ogólny posłuch dawano fantastycznym baśniom i opowiadaniom, według których dalekie morza i lądy pełne były różnych istot i potworów wrogich człowiekowi, w dodatku czyhały na niego różne siły nadprzyrodzone. Największa zdobycz starożytności w dziedzinie wiedzy geograficznej, a mianowicie przekonanie, jakie istniało od czasów Ptolemeusza o kulistości ziemi, zostało przez świat średniowieczny na dłuższy czas zapomniane. Przy wyznaczaniu tras żeglugi morskiej nie brano pod uwagę zjawisk związanych z kulistością ziemi. Mapy średniowieczne były bardzo prymitywne. Świat, według pojęć średniowiecznych, to prostokąt lub jeszcze częściej koło, którego środkiem była niemal z reguły Ziemia Święta z Jerozolimą, a wschodni jego kraniec stanowił biblijny raj. Znacznie lepsze były mapy żeglarskie, przede wszystkim włoskie, a także portugalskie, ale i one spełniały tylko częściowo swą rolę, o ile bowiem oddawały znaczne usługi dla żeglugi morskiej, to dla poznania krajów położonych w głębi lądów były zupełnie bezużyteczne, ponieważ z reguły w ogóle nie oznaczały żadnych miast, rzek, gór itp. nie leżących nad brzegami mórz. Z biegiem czasu zaczyna jednak powracać do Europy zapomniana wiedza geograficzna świata antycznego i co ciekawe - za pośrednictwem Arabów, u których wiedza i nauka stały w średniowieczu bez porównania wyżej niż w świecie łacińskim i bizantyjskim. Znajomość dzieł uczonych greckich, przede wszystkim Arystotelesa i Ptolemeusza (Geografię Ptolemeusza przetłumaczono na łacinę w XV w.), przyczyniła się walnie do stopniowego zanikania średniowiecznych pojęć o ziemi. Dowodem niewątpliwego postępu w tej dziedzinie było dzieło francuskiego kardynała Pierre 3 / 19

4 d'ailly ( ) Tractatus de imagine mundi, w którym autor uwzględnił nie tylko pewne poglądy średniowieczne, głównie angielskiego uczonego z XIII w. Rogera Bacona, niewątpliwie nowatorskie jak na tę epokę, ale również dorobek geograficzny Ptolemeusza. Równocześnie z postępem wiedzy teoretycznej następują coraz większe udoskonalenia praktyczne w dziedzinie żeglugi morskiej, a więc częstsze i lepsze zastosowanie igły magnetycznej, logu, budowa silniejszych o większym tonażu okrętów zaopatrzonych w liczniejsze żagle. Dzięki powszechnemu zastosowaniu kompasów i logu można było sporządzać znacznie dokładniejsze mapy żeglarskie. U progu ery wielkich odkryć geograficznych znajomość świata wśród Europejczyków ograniczała się do półkuli wschodniej, a ściślej mówiąc do większości terenów Europy, Azji i Afryki. Jak znajomość ta była dalece niedoskonała, świadczy wydany w roku odkrycia Ameryki (1492) atlas świata opracowany przez niemieckiego żeglarza i geografa Martina Behaima (ok ). W atlasie tym przedstawiony został cały znany wówczas w Europie świat. Świat śródziemnomorski zarysowany jest w tym ogromnie ciekawym dokumencie wiedzy geograficznej dość dokładnie, ale to co rozpościera się od niego na południe (Afryka Środkowa i Południowa), wschód (Azja) i północ (północne krańce Europy) - to już właściwie niemal terra incognito. Między wschodnimi wybrzeżami Azji a zachodnimi brzegami Europy próżno szukalibyśmy jakiegoś większego lądu - naszkicowano jedynie niezbyt dokładnie zarys wielu mniejszych wysp. Atlas Behaima - to podsumowanie całej ówczesnej wiedzy geograficznej o świecie. Autor nie spodziewał się zapewne, że dzieło jego zdezaktualizuje się już w roku wydania! To, że w atlasie Behaima znajdujemy poza Europą i Afryką większe partie kontynentu azjatyckiego, zawdzięczamy średniowiecznym podróżom geograficznym. Najsłynniejsze z nich skierowane były w głąb lądu azjatyckiego i związane z politycznymi misjami wysyłanymi z Europy do Mongołów w celu pozyskania ich do walki przeciw Turkom. Wiedza geograficzna wiele zawdzięcza przede wszystkim takim ludziom, jak mnich włoski Giovanni da Pian del Carpini (XIII w.) i największy podróżnik średniowiecza, Włoch Marco Polo (XIII/XIV w.), który dotarł do Chin, gdzie spędził wiele lat, i pozostawił po sobie wspaniały traktat Opisanie świata. Znakomite dzieło Marco Polo zdobywało sobie, aczkolwiek nie od razu, wielkie uznanie, a dane 4 / 19

5 zaczerpnięte z jego pracy poszerzyły zasób ówczesnej wiedzy geograficznej. Na przeszło sto lat przed Behaimem (1375) opublikowano tzw. mapę katalońską, w której uwzględniono informacje Marco Polo. Opisanie świata przestudiowali wybitni żeglarze-odkrywcy, m.in. Kolumb. Do wielkich odkrywców średniowiecza zwykło się zaliczać także Normanów, którym przypisuje się nawet odkrycie Ameryki. Już w IX w. dotarli oni do Islandii, a pod koniec X - do Grenlandii. Nazw ziem odkrytych przez nich później (XI w.) na kontynencie północnoamerykańskim - Helluland, Markland i Wineland - nie udało się badaczom dokładnie zidentyfikować. I choć sam fakt dotarcia Normanów do wybrzeży północnoamerykańskich nie ulega wątpliwości, to jednak podróże ich nie miały większego znaczenia, a ląd między Europą i Azją był nadal nie znany. Pierwotne ludy Ameryki i hipotezy na temat ich pojawienia się na półkuli zachodnie Tymczasem ląd ten nie tylko istniał, ale zamieszkiwały go ludy o niewątpliwie dość wysokiej kulturze, nierzadko wyższej niż współczesna jej kultura europejska. W chwili pojawienia się Europejczyków cała Ameryka od Alaski aż do przylądka Horn zamieszkana była przez czerwonoskóre ludy indiańskie. Uczeni do dziś wysuwają różne hipotezy na temat, skąd przybyli Indianie na kontynent amerykański. Do niedawna najmniej prawdopodobna była hipoteza głosząca, że ludy te są tubylcze, Ameryka bowiem jest kolebką ludzkości. Przeciwnicy tej hipotezy mieli nieodparty argument - w Ameryce nigdzie nie udało się odnaleźć szkieletów praczłowieka czy człowieka prehistorycznego, tak jak w Europie, Azji czy Afryce. Nowsze odkrycia archeologiczne na drugiej półkuli stawiają jednak wartość tych kontrargumentów pod znakiem zapytania. Nie bardzo przekonywająca jest teoria o przybyciu Indian z Afryki czy też Europy przez legendarny ląd Atlantydy, która miała rzekomo łączyć półkulę wschodnią z zachodnią. Najbardziej uzasadniona wydaje się hipoteza, według której późniejsi mieszkańcy Ameryki przybyli tu z Azji drogą północną - przez Cieśninę Beringa i Alaskę w ostatnim okresie lodowcowym, tj. ok. 25 tys. lat temu, gdy poziom oceanów był znacznie niższy niż dzisiaj, wskutek czego północno-wschodnie wybrzeża Azji łączył wówczas z północno-zachodnim 5 / 19

6 krańcem Ameryki wąski przesmyk. Znalazłszy się na lądzie amerykańskim przybysze z Azji mieli stopniowo, w ciągu wielu wieków, przesuwać się na południe, obejmując w posiadanie coraz to nowe terytoria najpierw północnej, a później południowej Ameryki. Jeżeli mówimy już o hipotezach dotyczących pojawienia się Indian w Ameryce, to należy jeszcze wspomnieć o tej, która głosi, że część przybyszów dotarła do nowego lądu drogą morską przez Ocean Spokojny. Pod koniec XV w. spośród wszystkich Indian obu Ameryk największy poziom kulturalny i cywilizacyjny osiągnęły ludy Azteków, Majów i Inków. Im też musimy przede wszystkim poświęcić nieco uwagi. Aztekowie (Mexicas) Lud Mexicas znany jest w nauce powszechnie pod nazwą Azteków, chociaż Aztekowie byli tylko starszyzną plemienną u Mexicas w pewnym wcześniejszym okresie ich dziejów. W niniejszym opracowaniu będziemy używali jednak nazwy dotychczasowej, biorąc pod uwagę kilkuwiekową tradycję nauki historycznej i innych dziedzin wiedzy. Mówiąc o dziejach podboju Meksyku przez Azteków pamiętać musimy jednak, że rekonstrukcja tych dziejów ma charakter hipotetyczny. W chwili przybycia Hiszpanów Aztekowie zamieszkiwali terytorium dzisiejszego Meksyku między obu oceanami, na południe od rzeki Lerma i jeziora Chapala. Nie byli oni jednak stałymi mieszkańcami tej ziemi, przybyli bowiem jako zdobywcy z północy, prawdopodobnie przed trzema z górą wiekami. Dobrze zorganizowani i bardzo bitni opanowywali coraz większe obszary kraju. Szczególnie intensywny okres podbojów rozpoczęli w 1425 r. pod wodzą swego władcy Itzcoatla. W połowie XV w. wojska Azteków dotarły do wybrzeży Zatoki Meksykańskiej, pod koniec zaś stulecia osiągnęły przesmyk Tehuantepec, granice Michoacan i wreszcie rzekę Panuco na północy, a Gwatemalę na wschodzie. Z podbojami oraz okresem potęgi plemion azteckich związane są nazwiska takich wybitnych wodzów, jak Motekuzoma (Montezuma) I ( ), Axajacatl ( ) i Motekuzoma II ( ). Za pośrednictwem późniejszych zdobywców Meksyku, Hiszpanów, przedostały się do Europy i zyskały nawet prawo obywatelstwa w nauce mylne sądy i pojęcia o organizacji społecznej Azteków i innych, stojących na niższym poziomie rozwoju, Indian. Listy Korteza, pamiętniki i prace takich ludzi, jak np. Bernal Diaz del Castillo, narzuciły Europejczykom nieadekwatne w stosunku do Azteków czy Inków pojęcia, jak cesarz, król, imperium itd. W rzeczywistości organizacja Azteków i innych Indian była zupełnie różna od znanych ówczesnym Europejczykom. Na to mylne stosowanie przez Hiszpanów pojęć na temat drabiny społecznej i ustroju zwrócił trafnie uwagę wybitny socjolog amerykański z ubiegłego stulecia Lewis H. Morgan, a w czasach nam bliższych inny badacz amerykański John A. Crow. 6 / 19

7 Według klasyfikacji przyjętej przez siebie, umieścił Morgan Azteków w średnim stopniu barbarzyństwa, a więc w okresie przedcywilizacyjnym. Podstawą ich organizacji społecznej był klan (calpullis), pięć klanów tworzyło fratrię, kilka zaś fratrii grupowało się w plemię. Te z kolei tworzyły federację plemienną. Ani plemiona, ani federacja Azteków nie miały jednolitej władzy centralnej. Każde plemię było niezależne, miało swych własnych naczelników, we własnym zakresie władało ziemią. Formalne zwierzchnictwo należało do plemienia Meksyku, którego naczelnik zatwierdzał wybór naczelników innych plemion. W praktyce nie miało to jednak żadnego znaczenia i było zwykłą formalnością. Organizacja wszystkich plemion azteckich była na wskroś militarna, główną bowiem funkcją zewnętrzną tej organizacji były podboje. Głównym ośrodkiem miejskim federacji azteckiej było wielkie miasto Tenochtitlan. Ludność jego na przełomie XV i XVI w. obliczają badacze bardzo różnie, od 50 do 600 tys. mieszkańców. W każdym bądź razie było to miasto jak na ową epokę olbrzymie. Obok naczelników plemiennych władzę w każdym plemieniu azteckim sprawowała rada, złożona z przedstawicieli klanu. Rozpatrywała ona sprawy przedłożone przez klany, zatwierdzała wybory urzędników klanowych, decydowała o sprawach wojny i pokoju. Stanowiła ponadto instytucję sądową pierwszej instancji dla sądzenia zbrodni popełnionych na terytorium plemiennym. Ponad radą plemienną stała wielka rada złożona z naczelników klanów, członków rady plemiennej i głównych kapłanów. Decyzje rady były ostateczne i nie było od nich odwołania. Rady wybierały również czterech najwyższych władców, a wśród nich najważniejszego - tlacate cuhtli. Był on osobą otoczoną kultem religijnym, sprawował naczelną władzę państwową federacji, mianował najwyższych kapłanów i przyjmował gości zagranicznych. To właśnie tlacatecuhtli Montezuma II został przez Hiszpanów Korteza nazwany cesarzem. Cihuacohuatl nadzorował zbieranie podatków u podległych plemion, rozdzielał ziemię, sprawował funkcje charakteru policyjnego. Najwyższa godność tlacatecuhtli była wprawdzie obieralna, jednak prawo elekcji ograniczało się do członków jednej rodziny. Plemiona azteckie były w zasadzie zupełnie suwerenne, mogły się rządzić we wszystkich sprawach, a więc i w sprawach wojny, niezależnie. Jednakże w przypadku poważniejszych przedsięwzięć lub niebezpieczeństwa trzy plemiona - Tenochtitlan, Texcoco (Tezkukanie) i Tlacopan (Tlakapanie), łączyły się w konfederację pod kierownictwem plemienia Tenochtitlan ( Meksyk 7 / 19

8 ). Służba wojskowa obowiązywała wszystkich mężczyzn, przy czym przygotowywano ich do tego od 15 roku życia. Uzbrojenie składało się z łuków, maczug, drewnianych mieczy zakończonych ostrym krzemieniem, specjalnych miotaczy pocisków i tarcz drewnianych. Podstawą gospodarki Azteków było rolnictwo oparte na uprawie kukurydzy, podczas gdy główną uprawą w Azji był ryż, a w Europie pszenica i żyto. U Azteków w zasadzie nie istniała indywidualna własność ziemi. Władcy i rady plemienne rozdzielały ziemię między klany, te zaś przydzielały je swoim członkom do uprawy. Z biegiem czasu obserwujemy jednak powolne odstępstwo od wspólnego władania ziemią, naczelnicy plemienni i rodowi oraz kapłani zdobywają bowiem coraz większą kontrolę nad sporymi obszarami gruntów prawnych, kontrolę, która w rzeczywistości staje się równoznaczna z własnością prywatną. W momencie pojawienia się Hiszpanów w Ameryce ten - nazwijmy go - pierwotny komunizm aztecki znajdował się już w stanie rozkładu, a plemiona przechodziły ewolucję w kierunku społeczeństwa Klasowego. Mimo to walka o zachowanie dotychczasowych stosunków społecznych toczyła się nadal. Do tej pory każdy klan miał swoją ziemię, swe własne bóstwa, święta, obrzędy religijne i tańce, wspólne domostwa. Na czele klanu stała rada starców decydująca o wszystkim. Wszelkie wykroczenia przeciw zwyczajom klanowym były surowo karane. Na karę śmierci skazywano zabójców, cudzołożników, zdrajców, świętokradców, mężczyzn, którzy ubierali się w szaty kobiece, kobiety ubierające się po męsku, wreszcie złodziei złota i srebra, które - jak wierzono - były metalami pochodzenia boskiego. Surowe kary wymierzano złodziejom w ogóle, karane było również pijaństwo. Mimo stosowania kary śmierci za cudzołóstwo, w dziedzinie seksualnej panowała duża rozwiązłość. Mężczyźni np. mogli utrzymywać stosunki pozamałżeńskie pod warunkiem, by ich partnerki nie były mężatkami. Konkubinat był dość rozpowszechniony, istniała również prostytucja. Bardzo rozpowszechnione były różne zboczenia seksualne, wśród nich zaś szczególnie sodomia. Aztekowie, jak zresztą wszyscy Indianie, nie znali koła i sklepienia, nie używali też zwierząt pociągowych. Nie hodowali również żadnych zwierząt domowych, z ptactwa zaś znane im były głównie indyki i bażanty. Ziemię uprawiali zaś za pomocą dość prymitywnych motyk, sochy bowiem nie znano. Nie znano również żelaza, rozpowszechnione były natomiast metale nieżelazne, jak cynk, miedź, ołów, srebro, a także w pewnym stopniu i złoto. Miedź, cynę, kakao i ziarnka złota próbowano nawet wprowadzić jako obiegowe środki pieniężne, chociaż handel opierał się niemal całkowicie na wymianie, a system "monetarny", znajdował się zaledwie w zalążku. 8 / 19

9 Aztekowie trudnili się rzemiosłem: garncarstwem, tkactwem, górnictwem, obróbką metali. Chociaż nie znali koła garncarskiego wyroby ich stały na wysokim poziomie. Dotyczy to zwłaszcza tych przedmiotów, które służyły do ozdabiania mieszkań. Piękne pod względem artystycznym były również wyroby tkackie. Albrecht Dürer, który widział przysłane do Europy wyroby garncarskie i tkackie Azteków, wyrażał się o nich z entuzjazmem. Obok kultury artystycznej wysoki poziom, biorąc pod uwagę ogólny stopień rozwoju, osiągnęła u Azteków kultura umysłowa. Posługiwali się pismem hieroglificznym, obok niego zaś pismem ideograficznym i fonetycznym. Niestety, zabytki piśmiennictwa azteckiego uległy w znacznym stopniu zniszczeniu w czasie podboju hiszpańskiego. Liczenie opierało się na systemie, którego podstawę stanowiła liczba 20. Słabą stroną tego systemu była nieznajomość zera. Wysoko stała u Azteków astronomia. Ich kalendarz, sporządzony głównie na potrzeby rolnictwa, opierał się na roku słonecznym złożonym z 365 dni i dzielącym się na 18 miesięcy (okresów), po dwadzieścia dni każdy plus jeden uzupełniający okres 5-dniowy. Jak więc widzimy, był to kalendarz znacznie dokładniejszy niż obowiązujący w Europie aż do schyłku XVI w. kalendarz juliański, opóźniony w tym czasie w stosunku do roku słonecznego o 10 dni. Do dnia dzisiejszego budzi podziw architektura Azteków, którzy zostawili po sobie wiele monumentalnych budowli. Jest to zjawisko tym ciekawsze, że -jak mówiliśmy - w przedkolumbijskim Meksyku nie znano sklepienia łukowego. Aztekowie wyznawali politeizm astrobiologiczny. Głównym bogiem było słońce wiosenne, bóg wojny Huitzilopochtli, zrodzony z dziewicy - motyw spotykany również i w innych religiach. Ważne miejsce w hierarchii bogów zajmował Quetzalcoatl, bożek wiatrów i rzemiosł, wielki nauczyciel swego ludu, który miał jakoby przepowiedzieć zgubne dla plemienia najście białych zdobywców ze wschodu. I wreszcie, by zamknąć listę najważniejszych bogów, wymienić należy boga nauki i tańców, który zarazem symbolizował słońce letnie - Tezcatlipoca. Bóstwem był również, jak wiemy, pierwszy władca - tlacatecuhtli. Religia Azteków, na której narodziny obok kultu gwiazd i słońca miała również wpływ wojna - permanentne zajęcie Indian meksykańskich - odznaczała się dużym okrucieństwem. Jednym z 9 / 19

10 jej głównych obrzędów było składanie bogom masowych ofiar z ludzi, dokonywane wśród wyrafinowanych męczarni. Wyrwane z rozdartej piersi ofiar serca składano bogom, pokrajane zaś zwłoki spożywano w czasie specjalnej uczty rytualnej, kanibalizm był bowiem bardzo rozpowszechniony wśród Indian meksykańskich. Podczas 14 wielkich świąt religijnych, jakie przypadały w ciągu roku, składano w ofierze bogom, jak przypuszczano, ok. 20 tys. istnień ludzkich. W najnowszych badaniach liczbę tę kwestionuje się jako zbyt wysoką. Aztekowie wierzyli, iż świat, na którym żyją, jest piątym z kolei. Poprzednie cztery - których istnienie związane było, podobnie jak obecnego, z różnymi słońcami - zginęły kolejno od ogromnych deszczów, ognia, trzęsienia ziemi i wreszcie gwałtownych burz. Ludzie istnieli na wszystkich poprzednich, lecz zginęli lub zostali zamienieni w ryby, kury, motyle, psy, a nawet i małpy. Elementem składowym religii była również wiara w życie pozagrobowe oraz w piekło i raj. Dusze zmarłych wędrowały najpierw do krainy dziesięciu podziemnych rzek, gdzie rządy sprawował bożek Mictlantecuhtli i jego żona Mictecacihuatl, stamtąd zaś szły do raju lub do piekła. Raj osiągały dusze bojowników poległych na polu walki lub złożonych na ofiarę bogom, jak również kobiety zmarłe przy porodzie, do piekła trafiali trędowaci, syfilitycy, topielcy. Majowie Sąsiadami Azteków na południowym wschodzie byli Indianie Majowie, zamieszkujący terytorium dzisiejszego półwyspu Jukatan, Gwatemali, San Salwadoru i Hondurasu. W chwili odkrycia Ameryki cywilizacja Majów znajdowała się już w stanie schyłkowym, mimo to kraj zamieszkany przez tych Indian był, można śmiało stwierdzić, krajem kwitnącym, z wielkimi miastami (liczebność niektórych z nich dochodziła do 200 tys. mieszkańców), o łącznej liczbie ludności wynoszącej, jak szacują uczeni, ok. 15 min. Liczba ta nabierze dla nas specjalnej wymowy, gdy uświadomimy sobie, że dziś na terenach należących ongiś do plemienia Majów żyje zaledwie nieco ponad 2 min ludzi. Podstawową uprawą u Majów, podobnie jak i Azteków, i wszystkich Amerindów (Indian amerykańskich), była kukurydza; ziemię użyźniano za pomocą metody wypaleniskowej. Majowie nie znali również koła ani zwierząt jucznych i pociągowych, jak również nie używali metali. Ich narzędzia produkcji były kamienne. Złota i srebra, stanowiącego zresztą przedmiot importu z innych krajów Ameryki, używano jedynie jako ozdób. W przeciwieństwie do kultury materialnej kultura duchowa i umysłowa Majów stała na tak 10 / 19

11 wysokim poziomie, że niektórzy uczeni nie wahali się nazwać to plemię Grekami Nowego Świata. Największymi niewątpliwie osiągnięciami Indian Majów w dziedzinie kultury umysłowej była znajomość zera w matematyce (opartej tak jak u Azteków na systemie dwudziestki) oraz niesłychanie wysoki poziom wiedzy astronomicznej. Kalendarz ich był o wiele dokładniejszy niż juliański, przewyższał także kalendarz aztecki. Rok dzielił się na 365,2420 dnia, podczas gdy rok gregoriański trwa 365,2425 dnia. Jest również rzeczą niewątpliwą, że Majowie stworzyli nie tylko najwyższą i najsubtelniejszą kulturę artystyczną (architektura, malarstwo, snycerstwo) na kontynencie amerykańskim, ale faktycznie przewyższali w tej dziedzinie większość ludów i krajów Starego Świata, zwłaszcza Europy, która w okresie trwania ich szczytowej potęgi znajdowała się przecież w głębokim średniowieczu. W przeciwieństwie do Azteków, u których wojna odgrywała tak znaczną rolę, plemiona Majów były nastawione raczej pokojowo, a ich spuścizna piśmiennicza (pismo ich było w zasadzie hieroglificzne i idiograficzne) to głównie traktaty z dziedziny astrologii, chronologii czy religii, nie zaś wojny i wojskowości. Życie społeczne Majów koncentrowało się w miastach, częstokroć - jak to wspominaliśmy - wielkich. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech zewnętrznych tych miast był zupełny brak ulic. Podstawą organizacji społecznej wewnątrz miasta był klan. Na czele miasta-państwa stał dziedziczny naczelnik - halec vinic, który miał do pomocy urzędników - batab. Miasta nie miały charakteru stałego. Często mieszkańcy opuszczali je, by założyć nowe w innym miejscu. Religia Majów to również politeizm o charakterze głównie astrobiologicznym. Najważniejsi bogowie to Hunab, stwórca, jego syn Itzamuna - pan niebios Choe - jeden bóg w czterech osobach, symbolizujący cztery strony świata. Majowie odznaczali się wieloma dodatnimi cechami charakteru, byli weseli, rozmowni, pogodni, kochający życie, śmiech i zabawę, ufni, szlachetni, gościnni i przyjaźni wobec obcych. Cenili wysoko życie rodzinne, chociaż w dziedzinie seksualnej panowała u nich dość daleko posunięta swoboda. Jak wspomniano już wcześniej, w momencie odkrycia Ameryki świetność Majów należała już do 11 / 19

12 przeszłości. Okres rozkwitu ich plemion, zwany też renesansem Majów, przypada głównie na IV-IX w. Okres tzw. ligi z Mayapan, gdy miasto to zdobyło hegemonię (ok. 1194), zapoczątkował powolny na razie proces upadku ich świetności. U schyłku pierwszej połowy XV w. krajem wstrząsnęła wielka wojna domowa, miary dopełniły klęski żywiołowe i powodujące wielką śmiertelność choroby epidemiczne, m.in. ospa (druga połowa XV w.). Inkowie Inaczej przedstawiała się sytuacja u trzeciego najwyżej rozwiniętego ludu Ameryki - Inków, którzy zamieszkiwali wielkie tereny w zachodniej części Ameryki Południowej, przede wszystkim na terytorium dzisiejszego Peru oraz częściowo również Chile. Hiszpanie zastali to ciekawe "imperium" w momencie silnie rozwiniętej ekspansji terytorialnej i wojen z sąsiadami. Począwszy od XII w. Inkowie rozpoczęli podboje ludów pre-inka, stojących również na dość wysokim poziomie kulturalnym. Szczególne nasilenie podbojów Inków przypada na połowę XV stulecia, gdy na czele ich stał Pachacuti, podobno dziewiąty z kolei władca tego plemienia, w gruncie rzeczy pierwszy, o którym mamy wiarygodne dane. U schyłku XV w. (panowanie Huayna Capac) Inkowie władali wielkim terytorium długości ok. 3 tys. km, szerokości ok. 500 km z centrum w Cuzco, mieście na terytorium dzisiejszego Peru. W ustroju społecznym Inków, chociaż opierającym się również na organizacji klanowo-plemiennej, istniały już wyraźne cechy ustroju klasowego, znacznie wyraźniejsze niż u Azteków czy Majów nie mówiąc już o innych plemionach indiańskich. W dobie podbojów hiszpańskich Inkowie mieli państwo typu centralistycznego i arystokratycznego. Na czele państwa stał rezydujący w Cuzco Inka, osoba boska, syn słońca, władca najbardziej absolutny, na którego nikt nie mógł podnieść oczu. Jednakże miał on u swego boku radę, która w specjalnie drastycznych przypadkach, np. zupełnej nieudolności lub lenistwa, mogła go zrzucić z tronu. Rada ta składała się z członków arystokracji, którzy sprawowali faktyczną władzę w kraju. Spośród niej rekrutowali się również kapłani i urzędnicy. Własność ziemi była u Inków - podobnie jak u Azteków - wspólna, z tą zasadniczą różnicą, że jej "prywatyzacja" nie rozwinęła się nigdy w takim stopniu, jak w Meksyku. Wiedza i nauka "w imperium słońca" nie osiągnęła poziomu nauki Azteków, nie mówiąc już o Majach. Natomiast Inkowie przewyższali ich w dziedzinie architektury, a zwłaszcza budowy dróg. Wspaniałe drogi Inków - dwie główne arterie, z których jedna biegła wzdłuż wybrzeża morskiego, a druga na wielkich wysokościach w Andach, długości 1500 i 2 tys. km - wprawiły zdobywców hiszpańskich w zdumienie i podziw. Ówczesna Europa nie znała takich dróg, a równe im były chyba jedynie drogi w starożytnym Rzymie. Centralna świątynia "imperium", świątynia słońca Cuzco, była największą i najwspanialszą budowlą, jaką zastali biali zdobywcy w Ameryce. Znakomite arterie 12 / 19

13 komunikacyjne ułatwiały łączność różnych części państwa ze stolicą, korzystali z nich bowiem liczni kurierzy "królewscy". Inkowie znali również swoisty telegraf bez drutu - system sygnalizacji optycznej za pomocą ognia i dymu. Podstawą kultury rolnej była także kukurydza, ale w Peru uprawiano obok niej na dużą skalę ziemniaki, które właśnie stąd miały rozprzestrzenić się po całym świecie. Technika rolna mimo nieznajomości koła oraz zupełnego braku zwierząt pociągowych stała wysoko. Inkowie znali sposoby nawadniania terenów cierpiących od suszy, znali nawozy oraz zakładali wiszące ogrody na stokach górskich. Mieli zorganizowaną sieć spichlerzy państwowych. Hodowali zwierzęta domowe, głównie lamy, używane jako zwierzęta juczne. Zdolności artystyczne mieli Inkowie rozwinięte w takim samym chyba stopniu, jak Majowie i Aztekowie. Posługiwali się pismem sznurowym, stosowanym zarówno do pisania, jak i liczenia. Dziedziną życia, którą obok budowy dróg, architektury i rolnictwa mogli się szczycić Inkowie i która wzbudziła podziw Hiszpanów, była medycyna, a ściślej chirurgia. Religia, aczkolwiek politeistyczna i również astrobiologiczna, miała pewne cechy monoteistyczne, uznawali bowiem Inkowie istnienie jakiejś jednej istoty najwyższej. Bogu-Słońcu składano liczne ofiary, jednak w przeciwieństwie do krwawej religii Azteków, obrzędy religijne Inków nie pochłonęły nawet niewielkiej części tych istnień ludzkich, które ginęły wśród wyrafinowanych mąk ku chwale bogów meksykańskich. Sytuacja plemion Indian amerykańskich w przededniu odkrycia Ameryki Wpływy kultury ludów Inków, Majów i Azteków sięgały daleko w głąb kontynentu obu Ameryk. Zamieszkujące je plemiona indiańskie, wśród których należy wymienić Atabasków, Algonkinów, Irokezów, Krików, Siuksów i Pueblo w Ameryce Północnej, Tolteków i Zapoteków w Ameryce Środkowej oraz Czipczów, Karaibów, Arawaków, Tupi, Guarani w Ameryce Południowej znajdowały się w większym lub mniejszym stopniu pod wpływem kultury trzech wspomnianych ludów. Indianie ci poważnie różnili się między sobą i to zarówno organizacją, obyczajami, jak i językiem, i kolorem skóry. Szczególnie duże różnice występowały między językami a narzeczami, których było bardzo wiele, niektóre z nich bardzo wykształcone, operowały zasobem ok. 20 tys. słów. 13 / 19

14 Część plemion indiańskich była koczownicza, część półosiadła, myśliwska, a część osiadła o wysokim poziomie kultury, jak właśnie Inkowie, Majowie i Aztekowie. Charakterystyczną cechą organizacji wszystkich Amerindów było jednak to, iż opierała się ona na wspólnocie plemiennej, której podstawę stanowiła wspólna własność i użytkowanie ziemi oraz rodowa lub klanowa forma organizacji społecznej. Indianie wyznawali wielobóstwo, przy czym wśród wielu plemion w ścisłym związku z wierzeniami religijnymi występowało ludożerstwo. Nie należy jednak zjawiska tego wyolbrzymiać ani uważać za jedną z głównych cech charakterystycznych życia indiańskiego. Warto wreszcie zwrócić uwagę na wysoką pozycję społeczną kobiety u Indian. Rozważania nad historią i kulturą Amerindów muszą jednak doprowadzić do wniosku, że w chwili zetknięcia się pod koniec XV w. z cywilizacją europejskich zdobywców Indianie stanęli od razu na straconej pozycji. Nieznajomość żelaza, zwierząt pociągowych, koła i środków transportowych, nieznajomość broni żelaznej i palnej dawała przybyszom hiszpańskim zdecydowaną przewagę nad pierwotnymi gospodarzami kontynentu amerykańskiego. W tych warunkach podbój europejski był i okrutny, i łatwy. Krzysztof Kolumb i jego plany podróży Do Indii Ameryka została odkryta przez Europejczyków dzięki poszukiwaniom drogi do Indii. Dokonanie tego dzieła przypadło w udziale Krzysztofowi Kolumbowi, człowiekowi, którego słusznie uważamy za największego odkrywcę w dziejach ludzkości. Na temat biografii Kolumba do dziś istnieją sprzeczne opinie. W pewnym stopniu wynikają one zapewne nie tyle z przyczyn naukowych, ile z pobudek patriotyczno-politycznych. Wydaje się również, że - abstrahując od sporów o Kolumba i od niektórych fantastycznych poglądów na temat jego pochodzenia - wiele szczegółów dotyczących tej kwestii można przyjąć za bezsporne. Jakkolwiek nie mamy jego świadectwa chrztu (dokumenty tego rodzaju wymagane były w Kościele katolickim dopiero po soborze trydenckim, ), to z późniejszych dokumentów wynika, że przyszły wielki odkrywca Ameryki urodził się w Genui między 25 sierpnia a 31 października 1451 r. jako syn tkacza Dominika Kolumba (Colon, Colom, Colombo, Colomb) i jego żony, również córki tkacza, Zuzanny Fontanarossy. Chęć dotarcia drogą morską do Indii stała się dość wcześnie ideą przewodnią Kolumba. Już w 14 / 19

15 1474 r. młody, nie znany wówczas nikomu Kolumb zwraca się do sławnego uczonego, geografa Toscanellego, z prośbą o wyjaśnienie, jaka według niego jest najkrótsza droga do tego kraju. Toscanelli, autor mapy świata, na której zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy między zachodnimi wybrzeżami Europy a wschodnimi wybrzeżami Azji nie było żadnego większego lądu, odpowiedział Kolumbowi, że najkrótsza droga prowadzi przez Ocean Atlantycki na zachód od Europy, a nie wzdłuż brzegów Afryki. Wyliczenie uczonego oparte było na błędnych danych zaczerpniętych jeszcze z Ptolemeusza, według których obwód ziemi był znacznie mniejszy niż w rzeczywistości. Szczęśliwy dla ludzkości błąd Toscanellego był niewątpliwie jedną z głównych pobudek, które skłoniły Kolumba do podjęcia modnego wówczas przedsięwzięcia indyjskiego - La Empresa de las Indias. W latach Kolumb, mając za sobą autorytet Toscanellego zwrócił się do króla Portug alii Jana II z propozycją zorganizowania wyprawy z Europy przez Ocean Atlantycki na zachód aż do Japonii (Cipangu). Według optymistycznych obliczeń Kolumba odległość z Europy do wybrzeży Japonii miała nie przekraczać 2400 mil morskich. Powiększył on jeszcze błąd Toscanellego, który przypuszczał, że wynosi ona 3000 mil, podczas gdy w rzeczywistości z Europy do Japonii jest mil. Król Jan II, opierając się na opinii specjalistów, odrzucił ofertę Kolumba, głównie niewątpliwie z tego powodu, że Portugalczycy zainteresowani byli w odnalezieniu drogi do Indii wokół Afryki. Odkrycie Ameryki i dalsze podróże Kolumba Kolumb próbował następnie pozyskać dla swych planów królową kastylijską Izabellę, królów angielskiego Henryka VII i francuskiego Karola VIII, ale bezskutecznie. Natomiast jego ponowne staranie na terenie Hiszpanii zakończyło się powodzeniem. W styczniu 1492 r. skapitulowała Grenada, ostatnia twierdza muzułmańska na Półwyspie Iberyjskim, a królowa Izabella i król Ferdynand mogli teraz poświęcić uwagę innym sprawom. Przy wydatnej pomocy przyjaciela Kolumba, Luisa de Santanagela, który był urzędnikiem króla Ferdynanda, oboje królestwo zawarli z żeglarzem genueńskim umowę w Santa Fe, koło Grenady (17 IV 1492). Na mocy tej umowy Kolumb został mianowany dożywotnim admirałem oraz wicekrólem i gubernatorem ziem, które odkryje, zapewniała mu ona również udział w zyskach z wyprawy i z eksploatacji zajętych terenów, w zamian za co nowo mianowany admirał ponosił 1/8 kosztów wyprawy, co - według szacunku uczonych - wynosiło ok. 250 tys. maravedis. Współczesna nauka na ogół wysoko ocenia Kolumba jako żeglarza. Do swej wielkiej podróży wybrał on najlepsze typy okrętów, jakie wówczas znano, a mianowicie karawele i okręty typu portugalskiego. Było ich trzy: admiralski okręt "Santa Maria" oraz mniejsze jednostki "Pinta" i "Nina". Brak wystarczających dokumentów do określenia wyporności powyższych okrętów, z wyjątkiem "Niny", która liczyła ok. 60 ton (tzn. według ówczesnej miary objętość kubiczna 15 / 19

16 liczona w stosunku do beczek wina). Wyporność "Santa Marii" szacuje się na ok. 100 ton, a "Pinty" na ton. Okrętem admiralskim dowodził sam Kolumb, "Pintą" - Martin Alonso Pinzón, a "Niną" jego młodszy brat, Vincente Yanez. Załoga "Santa Marii" liczyła 39 osób, "Pinty" 26, "Niny" 22, razem 87 ludzi, wszyscy Hiszpanie, element bardzo różny (byli wśród nich i przestępcy). Dnia 3 sierpnia 1492 r. flotylla Kolumba wyruszyła z portu Palos de la Frontera w południowo-zachodniej Hiszpanii, kierując się ku Wyspom Kanaryjskim, skąd 9 września popłynęła w kierunku zachodnim mniej więcej wzdłuż 28 szerokości geograficznej. Po prawie miesięcznej podróży 7 października na długości geograficznej ok. 68 Kolumb zmienił kurs nieco bardziej na południowo-zachodni i w kilka dni później, 12 października 1492 r. marynarz załogi "Pinty" Juan Rodriąues Bermejo, inaczej zwany Rodrigo de Triana, ujrzał ląd. Była to dzisiejsza wyspa Watling, zwana przez Indian Guanahani, z archipelagu wysp Bahama. Kolumb nazwał ją San Salvador. Następnego dnia wraz z towarzyszami wylądował na brzegu, a wkrótce potem przybysze spotkali się z mieszkańcami wyspy - Karaibami, których nazwano Indianami. Następnie wyprawa skierowała się na zachód, gdzie wkrótce (28 X) odkryto Kubę, którą Kolumb przedstawił swej załodze początkowo jako Japonię. Następnym etapem była wyspa Haiti nazwana przez odkrywców Hispaniolą; 16 stycznia 1493 r., po wielu dramatycznych przeżyciach (m.in. uległa rozbiciu "Santa Maria"), wyruszył wielki odkrywca w powrotną drogę do Europy nie zdając sobie zupełnie sprawy z istoty i doniosłości swego odkrycia. Na początku marca 1493 r. okręty Kolumba dotarły do wybrzeży portugalskich, a 15 tegoż miesiąca do portu, z którego wyruszyły - Palos de la Frontera. Wielkiego Genueńczyka witano jako triumfatora i odkrywcę nowej drogi do Indii. Jeszcze jesienią tego roku wyruszył Kolumb w drugą podróż do "Indii" na czele znacznie liczniejszej flotylli. Tym razem podróż trwała ponad półtora roku (wyprawa powróciła do Kadyksu w czerwcu 1495 r.), a odkryto następne wyspy z archipelagu Antyli, przede wszystkim Jamajkę (1493). Trzecia wyprawa wyruszyła w 1498 r., a jej głównym osiągnięciem była wyspa Trynidad u wybrzeży Wenezueli. Po raz pierwszy w czasie tej podróży ujrzał Kolumb ląd Ameryki Południowej. Powrót z tej wyprawy był dla wielkiego odkrywcy fatalny. Niesłusznie oskarżony wraz z braćmi Bartłomiejem i Diego został aresztowany na wyspie Haiti i odesłany jako więzień do Hiszpanii (1500), gdzie jednak zaraz go zwolniono. Przedsięwziął jeszcze czwartą podróż ( ), w czasie której dotarł do wybrzeży Hondurasu w Ameryce Środkowej; 20 maja 1506 r., opuszczony i zapomniany przez ludzi, zmarł w Valladolid, do ostatnich dni swego życia nie zdając sobie sprawy, iż odkrył nowy olbrzymi ląd. Przeciwnie, stale wierzył, że dane mu było tylko odnaleźć nową drogę do Indii, a także biblijny raj. Za raj uznał on bowiem wybrzeże Ameryki Południowej widziane w czasie trzeciej podróży. Mimo 16 / 19

17 wielu zarzutów, jakie stawiali Kolumbowi współcześni mu i potomni (chciwość, ambicja), był bezsprzecznie największym odkrywcą w historii. Dalsze odkrycia w Ameryce. Amerigo Vespucci Już za życia Kolumba zaczęto sobie zdawać sprawę, że ląd przez niego odkryty to nie Indie, lecz nowy kontynent. Dzieło wielkiego Genueńczyka kontynuowali żeglarze i podróżnicy hiszpańscy, portugalscy i włoscy: Caboto- wie. Hejeda, de la Cosa, Vincente Yafiez Pinzon, Cabral, de Balboa i przede wszystkim Amerigo Vespucci, którzy zbadali wybrzeża obu Ameryk. Szczególnie gruntownie dokonał tego Vespucci, który w latach zbadał i wybrzeża Ameryki Południowej od Wenezueli do Brazylii. Od jego też imienia, na propozycję wybitnego współczesnego kartografa i geografa Martina Waldseemullera, poczęto od 1507 r. nazywać nowy ląd Ameryką. Odkrycia Portugalczyków. Vasco da Gama i podróż morska do Indii Również odkrycie właściwej drogi morskiej do Indii, główny cel życia Kolumba, przypadło w udziale komu innemu, a mianowicie żeglarzowi portugalskiemu Vasco da Gama. Portugalczycy już od początku XV w., a zwłaszcza od czasu księcia Henryka Żeglarza (zm. 1460), przedsiębrali wiele wypraw morskich, których głównym celem było właśnie odkrycie drogi do Indii, ale wokół brzegów Afryki. Żeglarze portugalscy (Teyxeyra, Zarco, Tristao, J. Fernandes i in.) docierali wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki coraz dalej na południe, aż wreszcie w 1487 r. Bartolomeo Diaz przypadkowo odkrył południowy kraniec Afryki, który nazwał Cabo Tormentoso (Przylądek Burzliwy). Król portugalski Jan II zdający sobie sprawę z wagi odkrycia nazwę tę zmienił na - Cabo da Boa Esperanta - Przylądek Dobrej Nadziei. Dnia 8 lipca 1497 r. świetnie wyposażone cztery okręty portugalskie pod dowództwem Vasco da Gamy wypłynęły z portu w Lizbonie, kierując się ku wybrzeżom Afryki Zachodniej, następnie przez południowy Atlantyk dotarły 22 listopada do Przylądka Dobrej Nadziei. Minąwszy go, skierowały się wzdłuż wschodnich wybrzeży czarnego lądu, przez Kanał Mozambicki na Ocean Indyjski, by 23 maja 1498 r. zarzucić kotwicę u wybrzeży Indii w pobliżu Kalikat. Zachowany dziennik wyprawy notuje jakże charakterystyczne słowa, którymi powitano Portugalczyków w krainie drogocennych korzeni: "Niech was diabli wezmą, po coście tu przyjechali"! W lipcu 1499 r. wyprawa powróciła do Portugalii przebywszy w ciągu 630 dni 24 tys. mil morskich. Właściwa droga do Indii została odkryta, a kraj ten stanął otworem dla kolonialnej ekspansji europejskiej. Odkrycia Portugalczyków uwiecznione zostały w epopei narodowej Luzjady pióra Camóesa (1574). 17 / 19

18 Magellan i pierwsza podróż dookoła świata W jednej z wypraw zdobywczych do Indii, którą rychło po odkryciach da Gamy urządzili Portugalczycy, wziął udział młody wówczas szlachcic portugalski Fernao de Magalhaes (Ferdynand Magellan), którego nazwisko miało wkrótce przejść do historii, jako największego obok Kolumba odkrywcy. Pragnął on dotrzeć do wybrzeży Azji Wschodniej przez Ocean Atlantycki oraz nie znany jeszcze wówczas ocean dzielący Nowy Świat - Amerykę od Azji. Nie wiedziano wówczas dokładnie, czy istniało jakieś przejście wodne przez kontynent amerykański łączące owe dwa oceany. Przypuszczano, że jeżeli istnieje, to znajduje się przy ujściu rzeki La Platy. Król portugalski ze względów politycznych odmówił poparcia wyprawy, poparł ją natomiast król hiszpański Karol I (późniejszy cesarz Karol V). Dnia 20 września 1519 r. flotylla złożona z 5 okrętów pod dowództwem Magellana wypłynęła z portu hiszpańskiego San Luca de Barrameda, kierując się na południowy zachód ku wybrzeżom Afryki Zachodniej i Brazylii. U ujścia La Platy zdawało się, że Magellan poniósł ostateczną klęskę - przejścia do oceanu leżącego na zachód od Ameryki nie było. Ale Magellan nie zrezygnował. Przezimowawszy w trudnych warunkach w Patagonii podjął pod koniec zimy (24 VIII) dalszą podróż, w czasie której odkrył cieśninę łączącą dwa oceany. Nazwał ją Cieśniną Wszystkich Świętych - dziś Cieśnina Magellana. W dramatycznych warunkach, o głodzie i pragnieniu, które wygubiły prawie 50% załogi, po stu dniach koszmarnej podróży przez Pacyfik wyprawa dotarła do wysp, które nazwano złodziejskimi (dzisiejsze Wyspy Mariańskie). Następnie flotylla skierowała się ku Filipinom, gdzie po początkowej sielance spotkał ją wielki cios - w walce z tubylcami zginął Magellan (27 IV 1521). Reszta załogi kontynuowała potem podróż przez Moluki ku Oceanowi Indyjskiemu, a w końcu po trzech latach podróży okręt "Victoria", pod dowództwem kapitana del Cano z niedobitkami załogi Magellana dotarł jako pierwszy do Hiszpanii (6 IX 1522). Przywiózł on ładunek cennych korzeni, które nie tylko pokryły koszt wyprawy, ale przyniosły jeszcze zyski. Król Karol I hojnie wynagrodził pierwszego żeglarza, który opłynął świat dookoła, a w nadanym mu herbie uwidoczniony był globus z napisem - Primus circumdedisti me (pierwszy okrążyłeś mnie). Znaczenie odkryć geograficznych Wielkie odkrycia geograficzne na przełomie XV i XVI w. otworzyły nowy okres w historii. Odkrycia nowych, nie znanych lądów, dotarcie do bogatych krajów Wschodu i Zachodu zapoczątkowały epokę wielkiej, a zarazem drapieżnej ekspansji kolonialnej Europejczyków, początkowo głównie Portugalczyków i Hiszpanów, później zaś Holendrów, Anglików i Francuzów. 18 / 19

19 Wpływ odkryć dał się odczuć przede wszystkim w życiu ekonomicznym Europy. Handel z morskiego (Morze Śródziemne, Bałtyk) przekształcił się w oceaniczny (Atlantyk, Ocean Indyjski), dawne potęgi handlowe (miasta włoskie i hanzeatyckie) straciły znaczenie, a na czoło wysunęły się takie kraje, jak Portugalia, Hiszpania, Niderlandy, Anglia i Francja, a więc państwa oceaniczne. Głównymi centrami handlu światowego stały się porty: Kadyks, Sewilla, Lizbona, Antwerpia. Warto wreszcie zasygnalizować problem jeszcze bardzo słabo zbadany przez historyków, ale niewątpliwie doniosły: odkrycia geograficzne wywarły wpływ na przemiany umysłowe zachodzące w Europie Zachodniej. Zjawisko to widoczne jest już wyraźnie w XVII w. i potęguje się w następnych stuleciach. Źródło: Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa / 19

Wielkie Odkrycia Geograficzne

Wielkie Odkrycia Geograficzne Wielkie Odkrycia Geograficzne 1. Średniowieczna wiedza o świecie ziemia jest płaska fantastyczne stwory zamieszkujące odległe tereny Dzięki Arabom zaczęto odkrywać Arystotelesa i Ptolemeusza W Geografii

Bardziej szczegółowo

1. Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce

1. Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce 1. Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce 1. Cele lekcji i. a) Wiadomości Uczeń: - wymienia cywilizacje prekolumbijskie: Aztekowie, Majowie, Inkowie, - wymienia konkwistadorów biorących udział w podboju

Bardziej szczegółowo

Wielkie Odkrycia Geograficzne

Wielkie Odkrycia Geograficzne Wielkie Odkrycia Geograficzne Nie sztuką jest oceniać czyny po ich dokonaniu, gdyż wówczas pozornie wydają się proste. Krzysztof Kolumb (1451-1506) żeglarz, podróżnik, odkrywca 1. Średniowieczna wiedza

Bardziej szczegółowo

Ekspansja kolonialna

Ekspansja kolonialna Ekspansja kolonialna 1. Początki kolonizacji Nowego Świata Celem podróży prócz bogactw była też chęć kolonizacji Podróżnicy płynęli z myślą o pozostaniu na nowych terenach Zakładano kolonie, a Indian traktowano

Bardziej szczegółowo

Wielkie odkrycia geograficzne Europejczyków

Wielkie odkrycia geograficzne Europejczyków Wielkie odkrycia geograficzne Europejczyków W XIV wieku powstało na terenach dzisiejszej Turcji wielkie i potężne Imperium Osmańskie (det Ottomanske rike). Turcy osmańscy przejęli kontrolę nad Konstantynopolem.

Bardziej szczegółowo

Cywilizacje pozaeuropejskie

Cywilizacje pozaeuropejskie Cywilizacje pozaeuropejskie Wasza miłość jesteś bardzo wielkim władcą i zasługujesz na jeszcze więcej. Radujemy się widokiem waszych miast i proszę was o łaskę, jesteśmy oto w waszej wielkiej świątyni,

Bardziej szczegółowo

EPOKA WCZESNYCH IMPERIÓW KOLONIALNYCH. XV-XVIII w.

EPOKA WCZESNYCH IMPERIÓW KOLONIALNYCH. XV-XVIII w. EPOKA WCZESNYCH IMPERIÓW KOLONIALNYCH XV-XVIII w. Europejczycy ruszają na podbój Innowacje w technice żeglugi Ziemia jest kulą! Renesans i naukowa ciekawośd świata Upadek Konstantynopola, więc poszukiwanie

Bardziej szczegółowo

Wielkie odkrycia geograficzne przyniosły korzyści także w innych dziedzinach życia, na przykład w handlu i żegludze.

Wielkie odkrycia geograficzne przyniosły korzyści także w innych dziedzinach życia, na przykład w handlu i żegludze. Wielkie odkrycia geograficzne przyniosły korzyści także w innych dziedzinach życia, na przykład w handlu i żegludze. udoskonalenie i upowszechnienie map poszerzenie wiedzy geograficznej poznanie nowych

Bardziej szczegółowo

1. Początki kolonizacji Nowego Świata

1. Początki kolonizacji Nowego Świata Ekspansja kolonialna Przyjaciele i kamraci! Tam [na południu] jest znój, głód, łachmany, ulewne deszcze, dezercja i śmierć; tu beztroska i przyjemność. Tam leży Peru ze swymi bogactwami, tu jest Panama

Bardziej szczegółowo

Jedną z najciekawszych i najbardziej tajemniczych kultur kontynentu amerykańskiego jest właśnie kultura Majów. Prawdopodobnie była to też kultura

Jedną z najciekawszych i najbardziej tajemniczych kultur kontynentu amerykańskiego jest właśnie kultura Majów. Prawdopodobnie była to też kultura Jedną z najciekawszych i najbardziej tajemniczych kultur kontynentu amerykańskiego jest właśnie kultura Majów. Prawdopodobnie była to też kultura najsilniej rozwinięta na tym obszarze. Majowie to grupa

Bardziej szczegółowo

PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną)

PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną) PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną) NR PROGRAMU: DKOS 4015 90/02. I. Dzieje najdawniejsze - źródła archeologiczne i materialne do dziejów najdawniejszych, - systemy periodyzacji

Bardziej szczegółowo

Pierwszy Dzień Wiosny, klasa 2 Krzysztof Kolumb wielki podróżnik i odkrywca I. Informacja dla nauczyciela

Pierwszy Dzień Wiosny, klasa 2 Krzysztof Kolumb wielki podróżnik i odkrywca I. Informacja dla nauczyciela Znani Polacy, znani Europejczycy Pierwszy Dzień Wiosny, klasa 2 I. Informacja dla nauczyciela Zajęcia dotyczące postaci Krzysztofa Kolumba w klasie II można przeprowadzić zarówno w formie pracy indywidualnej,

Bardziej szczegółowo

Historia i społeczeństwo H istoria

Historia i społeczeństwo H istoria Historia i społeczeństwo H istoria wokół nas zeszyt ćwiczeń dla szkoły podstawowej Klasa6 Spis treści 3 Epoka odrodzenia 1. Uczeni i artyści odrodzenia 5 2. Krzysztof Kolumb odkrywcą Nowego Świata 9 3.

Bardziej szczegółowo

Europa w epoce wielkich odkryć

Europa w epoce wielkich odkryć Europa w epoce wielkich odkryć Złoto to cudowna rzecz! Kto je posiada, jest panem wszystkiego, czego pragnie. Za pomocą złota można nawet duszom wrota raju otworzyć. Krzysztof Kolumb (1451-1506) żeglarz,

Bardziej szczegółowo

Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum

Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum Kryteria oceniania historia kl. I Ocena dopuszczająca. Poziom wymagań konieczny. - zna pojęcia źródło historyczne, era, zlokalizuje na

Bardziej szczegółowo

ekonomicznym. Urbanizacja oznacza także przestrzenny rozwój miast oraz zmianę stylu życia w mieście.

ekonomicznym. Urbanizacja oznacza także przestrzenny rozwój miast oraz zmianę stylu życia w mieście. proces koncentracji ludności w punktach przestrzeni geograficznej, głównie na obszarach miejskich, określający także wzrost liczby ludności miejskiej i jej udziału w liczbie ludności danego obszaru, dzięki

Bardziej szczegółowo

Ameryka Łacińska została naniesiona na chińskie mapy już przed Kolumbem

Ameryka Łacińska została naniesiona na chińskie mapy już przed Kolumbem 28.02.2015 Ameryka Łacińska została naniesiona na chińskie mapy już przed Kolumbem Autor: Wieczorna Image not found http://wieczorna.pl/uploads/photos/middle_ Ameryka Łacińska została naniesiona na chińskie

Bardziej szczegółowo

OCEANY STELLA CHOCHOWSKA KL.1TH

OCEANY STELLA CHOCHOWSKA KL.1TH OCEANY STELLA CHOCHOWSKA KL.1TH Oceany światowe: Ocean Arktyczny Ocean Indyjski Ocean Atlantycki Ocean Spokojny Ocean Arktyczny Ocean Arktyczny jest bardzo ściśle monitorować na skutki zmian klimatycznych.

Bardziej szczegółowo

KALENDARIUM ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH. Przygotowała Katarzyna Semla SP-5 Żywiec

KALENDARIUM ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH. Przygotowała Katarzyna Semla SP-5 Żywiec KALENDARIUM ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH Przygotowała Katarzyna Semla SP-5 Żywiec PIERWSZE ODKRYCIA Tysiące lat temu, kiedy nie było jeszcze samochodów, pociągów i samolotów, nieustraszeni poszukiwacze przygód

Bardziej szczegółowo

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) 2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM PODSTAWOWY (PP) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po

Bardziej szczegółowo

Wielcy odkrywcy, straszni konkwistadorzy. Wprowadzenie. Film

Wielcy odkrywcy, straszni konkwistadorzy. Wprowadzenie. Film Wielcy odkrywcy, straszni konkwistadorzy Wprowadzenie Film Interaktywne ćwiczenia mul medialne Podsumowanie Słowniczek Dla nauczyciela Wprowadzenie Wielu ludzi uważa odkrycie Ameryki za przełomowe w dziejach

Bardziej szczegółowo

WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ

WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ Poniżej zapisano ogólne i szczegółowe wymagania podstawy programowej kształcenia ogólnego z historii na III etapie kształcenia,

Bardziej szczegółowo

Scenariusz dodatkowych zajęd z zajęd wyrównawczych przeprowadzonych r. w ramach projektu,,szkoła w działaniu

Scenariusz dodatkowych zajęd z zajęd wyrównawczych przeprowadzonych r. w ramach projektu,,szkoła w działaniu Scenariusz dodatkowych zajęd z zajęd wyrównawczych przeprowadzonych 26.03.2019r. w ramach projektu,,szkoła w działaniu Nauczyciel: Grażyna Herman 1.Temat: Pierwsze podróże geograficzne. 2.Czas realizacji:

Bardziej szczegółowo

HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA

HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA 2016-09-01 HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je

Bardziej szczegółowo

SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017

SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca wymienić charakterystyczne Afryki.

Bardziej szczegółowo

Lady Dana 44 po rejsie dookoła świata zacumowała w Gdyni

Lady Dana 44 po rejsie dookoła świata zacumowała w Gdyni Lady Dana 44 po rejsie dookoła świata zacumowała w Gdyni Opłynęli glob, pokonali 40 tys. mil morskich i wysoko podnieśli poprzeczkę dla innych załóg. Jacht Lady Dana 44 wrócił do Polski. Wyjątkowym można

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3

Przedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3 Przedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu

Bardziej szczegółowo

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca ZAĆMIENIA Zaćmienia Słońca 1. Całkowite zaćmienie Słońca 9 marca 2016. Pas fazy całkowitej zaćmienia rozpocznie się 9 marca 2016 o godzinie 0 h 16 m na Oceanie Indyjskim, w połowie drogi między południowym

Bardziej szczegółowo

Temat: Starożytność. 1) Sumerowie (południowa Mezopotamia) - pismo klinowe - pierwsze pismo na świecie - koło garncarskie 2) Babilonia (środkowa

Temat: Starożytność. 1) Sumerowie (południowa Mezopotamia) - pismo klinowe - pierwsze pismo na świecie - koło garncarskie 2) Babilonia (środkowa Temat: Starożytność. 1) Sumerowie (południowa Mezopotamia) - pismo klinowe - pierwsze pismo na świecie - koło garncarskie 2) Babilonia (środkowa Mezopotamia) - kodeks Hammurabiego - jeden z pierwszych

Bardziej szczegółowo

GIMNAZJUM NR 60 IM. CYRYLA RATAJSKIEGO W POZNANIU

GIMNAZJUM NR 60 IM. CYRYLA RATAJSKIEGO W POZNANIU Wymagania edukacyjne z podstawy programowej Klasa pierwsza I półrocze Podstawa programowa Cele kształcenia Wymagania ogólne Treści nauczania -wymagania szczegółowe 1. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI GEOGRAFIA JAKO NAUKA 9

SPIS TREŚCI GEOGRAFIA JAKO NAUKA 9 GEOGRAFIA JAKO NAUKA 9 I PLANETA ZIEMIA. ZIEMIA JAKO CZĘŚĆ WSZECHŚWIATA 1. Pierwotne wyobrażenia o kształcie Ziemi i ich ewolucja 11 2. Wszechświat. Układ Słoneczny 12 3. Ruch obrotowy Ziemi i jego konsekwencje

Bardziej szczegółowo

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca ZAĆMIENIA Zaćmienia Słońca 1. Obrączkowe zaćmienie Słońca 20 maja 2012. Pas fazy obrączkowej zaćmienia rozpocznie się 20 maja 2012 o godzinie 22 h 06 m przy południowym wybrzeżu Chin, w punkcie o współrzędnych

Bardziej szczegółowo

Uczeń potrafi: przedstawić cechy. środowiska przyrodniczego. wyróżniające Europę na tle innych kontynentów. wyjaśnić przyczyny. zróżnicowania ludów

Uczeń potrafi: przedstawić cechy. środowiska przyrodniczego. wyróżniające Europę na tle innych kontynentów. wyjaśnić przyczyny. zróżnicowania ludów Tematy lekcji Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca DZIAŁ 1. EUROPA. RELACJE PRZYRODA - CZŁOWIEK - GOSPODARKA 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele

Bardziej szczegółowo

Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca. Uczeń potrafi:

Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca. Uczeń potrafi: 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia podstawowe jednostki Europy; wymienić podstawowe

Bardziej szczegółowo

BADANIE DIAGNOSTYCZNE

BADANIE DIAGNOSTYCZNE Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ARKUSZ GH-H1-125, GH-H4-125, GH-H5-125,

Bardziej szczegółowo

SERDECZNIE WITAMY W FINALE III EDYCJI SZKOLNEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO

SERDECZNIE WITAMY W FINALE III EDYCJI SZKOLNEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO SERDECZNIE WITAMY W FINALE III EDYCJI SZKOLNEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO Opracowała: Joanna Imiołek REGULAMIN KONKURSU PYTANIA BĘDĄ WYŚWIETLANE NA EKRANIE PROSIMY O ZAPISYWANIE ODPOWIEDZI NA KARTCE CZAS

Bardziej szczegółowo

Historia i społeczeństwo

Historia i społeczeństwo Historia i społeczeństwo Plan dydaktyczny klasy drugie Wątki tematyczne: Ojczysty Panteon i ojczyste spory Europa i świat 1 Numer lekcji Temat lekcji Epoka Liczba godzin Zagadnienia w podstawie programowej

Bardziej szczegółowo

SZKOŁA PODSTAWOWA IM. JANA PAWŁA II W DOBRONIU Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny GEOGRAFIA KLASA 3 GIMNAZJUM

SZKOŁA PODSTAWOWA IM. JANA PAWŁA II W DOBRONIU Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny GEOGRAFIA KLASA 3 GIMNAZJUM SZKOŁA PODSTAWOWA IM. JANA PAWŁA II W DOBRONIU Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny GEOGRAFIA KLASA 3 GIMNAZJUM 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie

Bardziej szczegółowo

Geografia Bliżej geografii Część 3 Przedmiotowy system oceniania. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca

Geografia Bliżej geografii Część 3 Przedmiotowy system oceniania. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca NAUCZYCIEL: DOROTA BARCZYK WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII W KLASIE III B G SZKOŁY PODSTAWOWEJ W ŻARNOWCU W ROKU SZKOLNYM 2017/2018 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie

Bardziej szczegółowo

Geografia Bliżej geografii Część 3 Przedmiotowy system oceniania. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca

Geografia Bliżej geografii Część 3 Przedmiotowy system oceniania. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia podstawowe jednostki Europy; wymienić podstawowe

Bardziej szczegółowo

3. Uzupełnij luki w zdaniach. Średnia gęstość zaludnienia Europy wynosi (1)... Najmniejsza...

3. Uzupełnij luki w zdaniach. Średnia gęstość zaludnienia Europy wynosi (1)... Najmniejsza... ID Testu: 9D285I3 Imię i nazwisko ucznia Klasa Data 1. Które miejsce pod względem wielkości wśród kontynentów zajmuje Europa? A. 2 B. 6 C. 7 D. 4 2. Które miejsce, pod względem liczby ludności, zajmuje

Bardziej szczegółowo

Wątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory

Wątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory Klasa II semestr czwarty Wątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory 1. Jak kształtował się współczesny naród polski? Ku współczesnemu narodowi W obronie polskości Kultura narodowa

Bardziej szczegółowo

HISTORIA KLASA II LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE

HISTORIA KLASA II LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE 2016-09-01 HISTORIA KLASA II LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE PODSTAWA PROGRAMOWA (poziom rozszerzony) SZKOŁY BENEDYKTA IV etap edukacyjny zakres rozszerzony Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna.

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowy system oceniania

Przedmiotowy system oceniania 1 Przedmiotowy system oceniania 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia wskazać na mapie

Bardziej szczegółowo

19 października 2018

19 października 2018 ... Suma punktów STOPIEŃ I KONKURSU GEOGRAFICZNEGO dla uczniów szkół podstawowych województwa pomorskiego rok szkolny 2018/2019 19 października 2018 Temat: PALCEM PO MAPIE Instrukcja: 1. Sprawdź, czy arkusz

Bardziej szczegółowo

Egzamin klasyfikacyjny z geografii Gimnazjum klasa III

Egzamin klasyfikacyjny z geografii Gimnazjum klasa III Egzamin klasyfikacyjny z geografii Gimnazjum klasa III część pisemna czas trwania części pisemnej egzaminu: 60 minut Zadanie 1 ( 0-2) Uzupełnij zdania podanymi terminami (jest ich więcej): Atlantycki,

Bardziej szczegółowo

ZAĆMIENIA 22. Zaćmienia Słońca

ZAĆMIENIA 22. Zaćmienia Słońca ZAĆMIENIA 22 Zaćmienia Słońca 1. Częściowe zaćmienie Słońca 6 stycznia 2019 Cień Księżyca przechodzi nad północnymi obszarami biegunowymi Ziemi. Zaćmienie widoczne będzie w północno-wschodniej Azji, w

Bardziej szczegółowo

Europa w epoce wielkich odkryć

Europa w epoce wielkich odkryć Europa w epoce wielkich odkryć 1. Rozwój demograficzny Od poł. XV w. ożywienie demograficzne W XVI w. w Europie żyło ok. 85-90 mln. ludzi; rocznie liczba ludności rosła o ok. 0,8-1% Przyczyny (książka

Bardziej szczegółowo

Kryteria ocen z geografii w gimnazjum specjalnym dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim

Kryteria ocen z geografii w gimnazjum specjalnym dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim Kryteria ocen z geografii w gimnazjum specjalnym dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim Celem przedmiotowego systemu oceniania jest: notowanie postępów i osiągnięć ucznia, wspomaganie procesu

Bardziej szczegółowo

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca ZAĆMIENIA Zaćmienia Słońca 1. Obrączkowe zaćmienie Słońca 10 maja 2013. Pas fazy obrączkowej zaćmienia rozpocznie się 10 maja 2013 o godzinie 22 h 31 m w zachodniej Australii, w punkcie o współrzędnych

Bardziej szczegółowo

SERDECZNIE WITAMY W FINALE IV EDYCJI SZKOLNEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO

SERDECZNIE WITAMY W FINALE IV EDYCJI SZKOLNEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO SERDECZNIE WITAMY W FINALE IV EDYCJI SZKOLNEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO REGULAMIN KONKURSU PYTANIA BĘDĄ WYŚWIETLANE NA EKRANIE PROSIMY O ZAPISYWANIE ODPOWIEDZI NA KARTCE CZAS NA PODANIE ODPOWIEDZI TO 20

Bardziej szczegółowo

Egzamin Gimnazjalny z WSiP LISTOPAD Analiza wyników próbnego egzaminu gimnazjalnego. Część humanistyczna HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

Egzamin Gimnazjalny z WSiP LISTOPAD Analiza wyników próbnego egzaminu gimnazjalnego. Część humanistyczna HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE Egzamin Gimnazjalny z WSiP LISTOPAD 2015 Analiza wyników próbnego egzaminu gimnazjalnego Część humanistyczna HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE Arkusz egzaminu próbnego składał się z 23 zadań zamkniętych

Bardziej szczegółowo

Miejski konkurs geograficzny. Poznaj mapę świata 2015r. Etap międzyszkolny

Miejski konkurs geograficzny. Poznaj mapę świata 2015r. Etap międzyszkolny Miejski konkurs geograficzny Poznaj mapę świata 2015r. Etap międzyszkolny... /imię i nazwisko/.. /szkoła/ Zestaw zawiera 16 zadań, większość z nich odwołuje się do map, przeczytaj uważnie polecenie, na

Bardziej szczegółowo

Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana?

Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana? Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana? W skali od 1 do 10 (gdzie 10 jest najwyższą wartością) określ, w jakim stopniu jesteś zaniepokojony faktem, że większość młodzieży należącej do Kościoła hołduje

Bardziej szczegółowo

PLAN REALIZACJI MATERIAŁU NAUCZANIA Z GEOGRAFII W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM WRAZ Z OKREŚLENIEM WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH

PLAN REALIZACJI MATERIAŁU NAUCZANIA Z GEOGRAFII W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM WRAZ Z OKREŚLENIEM WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH PLAN REALIZACJI MATERIAŁU NAUCZANIA Z GEOGRAFII W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM WRAZ Z OKREŚLENIEM WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH OPRACOWANO NA PODSTAWIE PROGRAMU BLIŻEJ GEOGRAFII 1 GODZ. TYGODNIOWO 34 GODZ. W CIĄGU

Bardziej szczegółowo

BADANIE DIAGNOSTYCZNE

BADANIE DIAGNOSTYCZNE Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.

Bardziej szczegółowo

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca ZAĆMIENIA Zaćmienia Słońca 1. Obrączkowe zaćmienie Słońca 26 stycznia 2009. Pas fazy obrączkowej zaćmienia rozpocznie się 26 stycznia 2009 o godzinie 6 h 06 m na Atlantyku, na południowy-zachód od Przylądka

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM OPRACOWANO NA PODSTAWIE PROGRAMU NAUCZANIA DKW 4014 305/99 WYMAGANIA OGÓLNE OCENA CELUJĄCA - wiedza na poziomie znacznie

Bardziej szczegółowo

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca

ZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca ZAĆMIENIA Zaćmienia Słońca 1. Całkowite zaćmienie Słońca 20 marca 2015. Pas fazy całkowitej zaćmienia rozpocznie się 20 marca 2015 o godzinie 9 h 10 m na północnym Atlantyku, prawie 500 km na południe

Bardziej szczegółowo

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Zadanie 1. (0 1) 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje

Bardziej szczegółowo

STOPIEŃ I KONKURSU GEOGRAFICZNEGO dla uczniów gimnazjów i oddziałów gimnazjalnych szkół województwa pomorskiego rok szkolny 2018/2019

STOPIEŃ I KONKURSU GEOGRAFICZNEGO dla uczniów gimnazjów i oddziałów gimnazjalnych szkół województwa pomorskiego rok szkolny 2018/2019 ... Suma punktów STOPIEŃ I KONKURSU GEOGRAFICZNEGO dla uczniów gimnazjów i oddziałów gimnazjalnych szkół województwa pomorskiego rok szkolny 2018/2019 19 października 2018 r. Temat: Podróże po Afryce,

Bardziej szczegółowo

Wymagany czas : 60 min Nazwisko i imię ucznia... Szkoła... Nazwisko i imię nauczyciela przygotowującego ucznia do konkursu...

Wymagany czas : 60 min Nazwisko i imię ucznia... Szkoła... Nazwisko i imię nauczyciela przygotowującego ucznia do konkursu... Wojewódzki Konkurs Geograficzny Etap szkolny 2006/2007 Wymagany czas : 60 min Nazwisko i imię ucznia... Szkoła... Nazwisko i imię nauczyciela przygotowującego ucznia do konkursu... Życzymy powodzenia!

Bardziej szczegółowo

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) 2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM ROZSZERZONY (PR) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z HISTORII KLASA V

WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z HISTORII KLASA V WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z HISTORII KLASA V OCENA CELUJĄCA posiada wiedzę wykraczającą poza program nauczania dla klasy V biegle wykorzystuje zdobytą wiedzę w rozwiązywaniu problemów twórczo i samodzielnie

Bardziej szczegółowo

Konkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018

Konkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018 PROGRAM MERYTORYCZNY KONKURSU HISTORYCZNEGO DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO I. CELE KONKURSU kształcenie umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy historycznej; rozbudzanie ciekawości

Bardziej szczegółowo

Społeczeństwa i kultury w Europie Europa i jej granice

Społeczeństwa i kultury w Europie Europa i jej granice Społeczeństwa i kultury w Europie Europa i jej granice dr Wojciech Lewandowski Instytut Europeistyki WNPiSM UW Granica Czym jest granica? Atrybut państwa Terytorium n terytorium państwa: obszar geograficzny

Bardziej szczegółowo

Copyright by Wydawnictwo Lingo sp. j., Warszawa 2014 ISBN:

Copyright by Wydawnictwo Lingo sp. j., Warszawa 2014 ISBN: HISTORIA Autorzy: Szymon Krawczyk, Mariusz Włodarczyk Redaktor serii: Marek Jannasz Korekta: Paweł Pokora Koncepcja graficzna serii: Teresa Chylińska-Kur, KurkaStudio Opracowanie graficzne: Piotr Korolewski

Bardziej szczegółowo

WPŁYW RELIGII I KULTURY NA ROZWÓJ WSPÓŁCZESNYCH PAŃSTW

WPŁYW RELIGII I KULTURY NA ROZWÓJ WSPÓŁCZESNYCH PAŃSTW ĆWICZENIA IV WPŁYW RELIGII I KULTURY NA ROZWÓJ WSPÓŁCZESNYCH PAŃSTW POJĘCIE RELIGII I KULTURY RELIGIA to zespół wierzeń dotyczących ludzkości i człowieka, związanych z nim zagadnień oraz form organizacji

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2018/2019 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2018/2019 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2018/2019 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASAY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZAAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7 KWIECIEŃ 2019 Zadanie

Bardziej szczegółowo

HISTORIA KLASA II GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA

HISTORIA KLASA II GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA 2016-09-01 HISTORIA KLASA II GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je

Bardziej szczegółowo

Rozkład tematów z geografii w Gimnazjum nr 53

Rozkład tematów z geografii w Gimnazjum nr 53 Rozkład tematów z geografii w Gimnazjum nr 53 Rozkład materiału nauczania w podziale na poszczególne jednostki lekcyjne (tematy) przy 2 godzinach geografii w tygodniu w klasie drugiej gimnazjum. Nr lekcji

Bardziej szczegółowo

Przeobrażenia ekonomiczne Europy (XVI-XVIII w.) Gospodarka Rzeczpospolitej Obojga Narodów, podobieństwa i różnice.

Przeobrażenia ekonomiczne Europy (XVI-XVIII w.) Gospodarka Rzeczpospolitej Obojga Narodów, podobieństwa i różnice. Wykład III Przeobrażenia ekonomiczne Europy (XVI-XVIII w.) Gospodarka Rzeczpospolitej Obojga Narodów, podobieństwa i różnice. 1 XVI rozkwit handlu, wzrost gospodarczy XVII stagnacja XVIII rozwój, rozpoczyna

Bardziej szczegółowo

Spis treêci. I. Wprowadzenie do historii. II. Początki cywilizacji. Od autorów... 8

Spis treêci. I. Wprowadzenie do historii. II. Początki cywilizacji. Od autorów... 8 Od autorów....................................... 8 I. Wprowadzenie do historii 1. Dzieje historia historiografia...................... 12 Czym jest historia?............................... 12 Przedmiot

Bardziej szczegółowo

Sprawdzian nr 5. Rozdział V. Nowa epoka, nowy świat. 1. Oblicz, ile lat minęło od

Sprawdzian nr 5. Rozdział V. Nowa epoka, nowy świat. 1. Oblicz, ile lat minęło od Rozdział V. Nowa epoka, nowy świat GRUPA A 8 1. Oblicz, ile lat minęło od wynalezienia nowej metody druku przez Jana Gutenberga do opublikowania w 1543 roku dzieła Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich.

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI Numer zadania Wymagania ogólne (z podstawy programowej) 1. II. Analiza

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. Rekordy klimatyczne Rekordy wysokościowe Rekordy wodne Rekordy szaty roślinnej

SPIS TREŚCI. Rekordy klimatyczne Rekordy wysokościowe Rekordy wodne Rekordy szaty roślinnej Adam Grzesiak Mateusz Przybyła kl. IIgc kl. IIgc SPIS TREŚCI Rekordy klimatyczne Rekordy wysokościowe Rekordy wodne Rekordy szaty roślinnej Rekordy Klimatyczne Najwyższa temperatura powietrza na Ziemi

Bardziej szczegółowo

Pod Hasłem "MORZA I OCEANY" Etap III Finał

Pod Hasłem MORZA I OCEANY Etap III Finał III MIĘDZYPOWIATOWY KONKURS GEOGRAFICZNY Pod Hasłem "MORZA I OCEANY" Etap III Finał Drogi uczniu, masz przed sobą test składający się z 17 zadań, czytaj uwaŝnie polecenia i pracuj spokojnie. Na rozwiązanie

Bardziej szczegółowo

Patryk D. Garkowski. Repetytorium z historii ogólnej

Patryk D. Garkowski. Repetytorium z historii ogólnej Patryk D. Garkowski Repetytorium z historii ogólnej R e p e t y t o r i u m z h i s t o r i i o g ó l n e j 3 Copyright by Patryk Daniel Garkowski & e-bookowo 2010 ISBN 978-83-62480-21-0 Wydawca: Wydawnictwo

Bardziej szczegółowo

ZAĆMIENIA 22. Zaćmienia Słońca

ZAĆMIENIA 22. Zaćmienia Słońca ZAĆMIENIA 22 Zaćmienia Słońca 1. Częściowe zaćmienie Słońca 15 lutego 2018 Cień Księżyca przechodzi pod południowymi obszarami biegunowymi Ziemi. Zaćmienie widoczne będzie w południowej części Ameryki

Bardziej szczegółowo

w klasie pierwszej gimnazjum Nr lekcji Sugerowany temat lekcji Jednostki tematyczne w podręczniku Planeta Nowa 1 Dział: Podstawy geografii

w klasie pierwszej gimnazjum Nr lekcji Sugerowany temat lekcji Jednostki tematyczne w podręczniku Planeta Nowa 1 Dział: Podstawy geografii Propozycja rozkładu materiału nauczania w podziale na poszczególne jednostki lekcyjne (tematy) do podręcznika Planeta Nowa 1 przy 1 godzinie geografii w tygodniu w klasie pierwszej gimnazjum. Nr lekcji

Bardziej szczegółowo

... STOPIEŃ II KONKURS GEOGRAFICZNY dla uczniów szkół podstawowych województwa pomorskiego rok szkolny 2018/ grudnia 2018 r.

... STOPIEŃ II KONKURS GEOGRAFICZNY dla uczniów szkół podstawowych województwa pomorskiego rok szkolny 2018/ grudnia 2018 r. ...... Kod ucznia Suma punktów STOPIEŃ II KONKURS GEOGRAFICZNY dla uczniów szkół podstawowych województwa pomorskiego rok szkolny 2018/2019 14 grudnia 2018 r. Temat: PALCEM PO MAPIE Instrukcja: 1. Sprawdź,

Bardziej szczegółowo

Jak liczono dawniej?

Jak liczono dawniej? Jak liczono dawniej? Kinga Lużyńska 2a Strona 0 Praca długoterminowa z matematyki System karbowy Ludzie gdy jeszcze prowadzili koczowniczy tryb życia czyli jedli to co znaleźli bądź upolowali, nie musieli

Bardziej szczegółowo

HISTORIA - GIMNAZJUM WYMAGANIA EDUKACYJNE

HISTORIA - GIMNAZJUM WYMAGANIA EDUKACYJNE HISTORIA - GIMNAZJUM WYMAGANIA EDUKACYJNE KLASA I PRAHISTORIA Czas w historii. Klasyfikacja źródeł historycznych. Pradzieje ludzkości. Ocena dopuszczająca: zna pojęcia źródło historyczne, era ; zlokalizuje

Bardziej szczegółowo

Początki świata greckiego

Początki świata greckiego Temat Początki świata greckiego Kultura grecka i jej dziedzictwo Rzymianie podbijają świat Europa staje się rzymska Zagadnienia okoliczności narodzin Europy jako kręgu cywilizacyjnego znaczenie Morza Śródziemnego

Bardziej szczegółowo

Zmiany środowiska po roku 1750

Zmiany środowiska po roku 1750 Zmiany środowiska po roku 1750 Zmiany od końca XVIII wieku: - wzrost uprzemysłowienia spowodował wzrost demograficzny - przemysł staje się podstawową gałęzią gospodarki - rozpoczynają się procesy urbanizacyjne

Bardziej szczegółowo

HISTORIA GOSPODARCZA POWSZECHNA. Autor: JAN SZPAK

HISTORIA GOSPODARCZA POWSZECHNA. Autor: JAN SZPAK HISTORIA GOSPODARCZA POWSZECHNA Autor: JAN SZPAK I. Przedmiot historii gospodarczej Geneza i rozwój historii gospodarczej Historia gospodarcza jako nauka Przydatność historii gospodarczej dla ekonomisty

Bardziej szczegółowo

Historia. (na podstawie Wikipedii) Strona 1

Historia. (na podstawie Wikipedii) Strona 1 Historia (na podstawie Wikipedii) Strona 1 Spis treści 1 Wstęp...3 2 Periodyzacja...3 3 Nauki pomocnicze historii...3 3.A Archeologia...3 3.B Archiwistyka i archiwoznawstwo...4 3.C Chronologia...4 3.D

Bardziej szczegółowo

77 Co to jest mapa? Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa. 78 Wielkie odkrycia geograficzne. Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa

77 Co to jest mapa? Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa. 78 Wielkie odkrycia geograficzne. Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa Plan wynikowy Przedmiot nauczania: Przyroda Klasa VI Miesiąc: Kwiecień / Maj / Czerwiec Opracował: mgr Jarosław Garbowski Nazwa programu nauczania: Na tropach przyrody Wydawnictwo Nowa Era 19 Nr lekcji

Bardziej szczegółowo

Warszawa, kwiecień 2013 BS/45/2013 CZY POLACY SKORZYSTAJĄ Z ODPISU PODATKOWEGO NA KOŚCIÓŁ?

Warszawa, kwiecień 2013 BS/45/2013 CZY POLACY SKORZYSTAJĄ Z ODPISU PODATKOWEGO NA KOŚCIÓŁ? Warszawa, kwiecień 2013 BS/45/2013 CZY POLACY SKORZYSTAJĄ Z ODPISU PODATKOWEGO NA KOŚCIÓŁ? Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2013 roku Fundacja Centrum

Bardziej szczegółowo

Życie w starożytnych Chinach

Życie w starożytnych Chinach STAROŻYTNE CHINY Życie w starożytnych Chinach Ośrodek budowy państwowości chińskiej znajdował się w dolinie rzeki Huang-ho ( chiń. Żółta Rzeka). Pierwsze państwa powstały tam około połowy II tysiąclecia

Bardziej szczegółowo

PRAWA DZIECKA. dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności prywatności;

PRAWA DZIECKA. dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności prywatności; PRAWA DZIECKA "Nie ma dzieci - są ludzie..." - Janusz Korczak Każdy człowiek ma swoje prawa, normy, które go chronią i pozwalają funkcjonować w społeczeństwie, państwie. Prawa mamy również my - dzieci,

Bardziej szczegółowo

HISTORIA EGZAMIN KLASYFIKACYJNY 2015/16 KLASA VI. Imię:... Nazwisko:... Data:...

HISTORIA EGZAMIN KLASYFIKACYJNY 2015/16 KLASA VI. Imię:... Nazwisko:... Data:... HISTORIA EGZAMIN KLASYFIKACYJNY 2015/16 KLASA VI Imię:... Nazwisko:... Data:... 1. Połącz pojęcia z ich wyjaśnieniami (0-5p.) ententa obóz polityczny mający na celu uzdrowienie państwa polskiego plebiscyt

Bardziej szczegółowo

2012 w Europie - temperatura wg E-OBS (1)

2012 w Europie - temperatura wg E-OBS (1) 2012 w Europie - temperatura wg E-OBS (1) Dziś sprawdzimy, jaki był pod względem temperatury rok 2012 w całej Europie, nie tylko w jej środkowej części. Dane pochodzą z bazy E-OBS, o której szerzej pisałem

Bardziej szczegółowo

KARTA KURSU Turystyka historyczna, studia stacjonarne pierwszego stopnia, rok I semestr pierwszy

KARTA KURSU Turystyka historyczna, studia stacjonarne pierwszego stopnia, rok I semestr pierwszy KARTA KURSU Turystyka historyczna, studia stacjonarne pierwszego stopnia, rok I semestr pierwszy Nazwa Historia odkryć geograficznych 2 Nazwa w j. ang. History of geographical discoveries Kod Punktacja

Bardziej szczegółowo

KARTA KURSU Historia. Studia niestacjonarne I stopnień (licencjat) Rok I, semestr 2. Społeczeństwo i gospodarka średniowiecza. Kod Punktacja ECTS* 1

KARTA KURSU Historia. Studia niestacjonarne I stopnień (licencjat) Rok I, semestr 2. Społeczeństwo i gospodarka średniowiecza. Kod Punktacja ECTS* 1 KARTA KURSU Historia. Studia niestacjonarne I stopnień (licencjat) Rok I, semestr 2 Nazwa Nazwa w j. ang. Społeczeństwo i gospodarka średniowiecza. Medieval society and economy. Kod Punktacja ECTS* 1 Koordynator

Bardziej szczegółowo

Matematyka Majów, Azteków, Inków. Kowalska Wioleta, Latoch Weronika, Łubniewska Julia

Matematyka Majów, Azteków, Inków. Kowalska Wioleta, Latoch Weronika, Łubniewska Julia Matematyka Majów, Azteków, Inków Kowalska Wioleta, Latoch Weronika, Łubniewska Julia MAJOWIE Kim byli Majowie? Indiańskie plemię Majów zamieszkiwało południowo-wschodnią część Meksyku, Gwatemalę, Belize

Bardziej szczegółowo

Przygotowała: Joanna Wieczorek Wszelkie prawa zastrzeżone!!! Zagadnienia do działu:

Przygotowała: Joanna Wieczorek Wszelkie prawa zastrzeżone!!! Zagadnienia do działu: Przygotowała: Joanna Wieczorek Wszelkie prawa zastrzeżone!!! Zagadnienia do działu: Zagadnienia na kartkówkę: A. Podaj przyczyny wielkich odkryć geograficznych: ciekawość świata kryzys w handlu lewantyńskim

Bardziej szczegółowo

Starozytny Egipt. Autorki: Dominika Stróżyńska i Paulina Ratajczak

Starozytny Egipt. Autorki: Dominika Stróżyńska i Paulina Ratajczak Starozytny Egipt Autorki: Dominika Stróżyńska i Paulina Ratajczak Mapa StaroŜytnego Egiptu Pismo Egipskie Fragment tekstów Piramid w komorze grobowej piramidy Unisa w Sakkarze. ALFABET HIEROGLOFICZNY Cywilizacja

Bardziej szczegółowo