Materiały stosowane do odbudowy twardych tkanek zębowych część I

Transkrypt

1 Mgr inż. JOANNA KARAŚ Instytut Szkła i Ceramiki w Warszawie Materiały stosowane do odbudowy twardych tkanek zębowych część I 1. Wprowadzenie Głównym celem stomatologii zachowawczej jest zastąpienie chorej lub utraconej części zęba materiałem, który odtworzy jego funkcję i wygląd. Do uzupełniania brakujących twardych tkanek zęba utraconych przez uraz lub próchnicę wykorzystuje się w zależności od rodzaju ubytku wiele różnych materiałów i jak dotychczas nie opracowano jednego uniwersalnego. Materiały te narażone są na wpływ środowiska jamy ustnej oraz na działania sił zgryzowych. W zakresie materiałów stomatologicznych dokonał się w ciągu ostatnich kilkunastu lat ogromny postęp. Przez wiele lat jedynie materiały kompozytowe na bazie żywic stanowiły alternatywę dla amalgamatów srebra. Materiały kompozytowe odpowiadają kolorystycznie tkankom zęba, a ich niższa wytrzymałość mechaniczna w porównaniu z amalgamatami ma drugorzędne znaczenie, ponieważ zęby przednie zwykle nie podlegają działaniu dużych sił zgryzowych. Jednak z powodu posiadanych wad, takich jak np. skurcz polimeryzacyjny, materiały te są wciąż udoskonalane. Później pojawiły się i utrwaliły swoją pozycję cementy szkło-jonomerowe, jedyne w swoim rodzaju tak adhezyjne do szkliwa i zębiny. W ostatnich latach podjęto wysiłki dla opracowania materiałów hybrydowych łączących pozytywne cechy materiałów kompozytowych i szkło-jonomerowych. W zależności od tego, jaki typ reakcji chemicznej przeważa podczas ich utwardzania, produkty te określane są jako materiały kompozytowe polikwasem, znane pod nazwą kompomerów lub cementy szkło-jonomerowe żywicą. Pojawiły się również bardzo skuteczne systemy łączące, eliminujące w dużym stopniu niedoskonałości materiałów kompozytowych, ale ich stosowanie jest bardzo czasochłonne. Poprzez eliminację fazy gamma 2 wprowadzono także udoskonalone amalgamaty srebra. Każdy ze stosowanych obecnie materiałów ma właściwości, które powodują, że bardziej niż inny nadaje się do odbudowy różnego rodzaju ubytków sklasyfikowanych przez G.V. Blacka. Ale tak jak wspomniano, brak jest materiału, który byłby idealny we wszystkich wskazaniach. Opracowano system i wprowadzono porcjowanie materiałów tak, aby ułatwić pracę stomatologom. Szybkie i wygodne przygotowanie materiałów ułatwiają różnego rodzaju mieszalniki zapewniające wymieszanie składników, zaś aplikatory ułatwiają ich dozowanie. I tak amalgamaty i cementy szkło-jonomerowe dostarczane są w postaci kapsułek, co przedstawiono dla cementu szkło-jonomerowego na rysunku 1. Niestety, ich stosowanie w tej postaci handlowej wymaga posiadania odpowiedniego wyposażenia gabinetu stomatologicznego. Rysunek 2 przedstawia przyrząd do łączenia składników w kapsułce, rysunek 3 mieszalnik zawartości kapsułki, a rysunek 4 przyrząd do aplikacji cementu z kapsułki. Szczególnie ważna jest możliwość nabywania amalgamatu w kapsułkach, gdyż ogranicza to narażenie personelu medycznego na wdychanie oparów rtęci. W ten sposób osiągana jest również odpowiednia jakość przygotowanych materiałów. Jednak w dalszym ciągu praktykuje się sprzedaż wielu cementów szkło-jonomerowych niekapsułkowanych, czego przykładem jest cement szkło-jonomerowy pokazany na rys. 5. Rys. 1. Cement szkło-jonomerowy kapsułkowany Rys. 2. Przyrząd do łączenia proszku z płynem w kapsułce Rys. 3. Przyrząd do automatycznego mieszania zawartości kapsułki

2 Rys. 4. Przyrząd do aplikacji zawartości kapsułki po wymieszaniu do uszczelniania bruzd międzyguzkowych, co jest związane z profilaktyką przeciwpróchnicową. Do w/w zastosowań klinicznych stosuje się następujące materiały: cementy cynkowofosforanowe cynkowopolikarboksylowe krzemianowe krzemianowofosforanowe szkło-jonomerowe szkło-jonomerowe żywicą szkło-jonomerowe kompozyty na bazie żywic chemoutwardzalne światłoutwardzalne kompomery stopy i roztwory metali amalgamaty srebra złoto kohezywne. Materiały do wypełnień i odbudowy ubytków różnią się między sobą jakością ostatecznego efektu, ceną, łatwością użycia, długotrwałością funkcji i bezpieczeństwem. Przydatność tych materiałów w określonych sytuacjach klinicznych jest różna. 2. Cementy stosowane do odbudowy twardych tkanek zębowych 2.1. Wymagane właściwości fizykochemiczne Rys. 5. Cement szkło-jonomerowy niekapsułkowany Natomiast kompozyty światłoutwardzalne dostępne są w sprzedaży w odpowiednich strzykawkach, co przedstawia rys. 6. Dzięki temu materiał może być bezpośrednio aplikowany do ubytku. Rys. 6. Kompozyt światłoutwardzalny w strzykawce Z punktu widzenia użytkowo-klinicznego materiały stosowane do odbudowy ubytków w twardych tkankach zębowych można podzielić następująco: do wypełnień czasowych do grubowarstwowych podkładów jak i wyścielania ubytków jako podkłady cienkowarstwowe do wypełnień i odbudów stałych Cementy stosowane są do wypełnień i odbudowy ubytków twardych tkanek zęba jako wypełnienia czasowe i stałe. Cementy stosowane z tym przeznaczeniem powinny posiadać następujące właściwości [1]: niedrażniące dla miazgi i śluzówki jamy ustnej, kariostatyczne, ograniczona toksyczność, zdolność łączenia ze szkliwem i zębiną, brak rozpuszczalności w ślinie i spożywanych płynach, ograniczona zdolność sorpcji wody, odpowiednia wytrzymałość mechaniczna, wysoka odporność na ścieranie, zwłaszcza w przypadku materiałów stosowanych w zębach tylnych, pod względem koloru, przezroczystości, współczynnika załamania światła wypełnienie z cementu powinno imitować ząb, co w szczególności dotyczy tych stosowanych w zębach przednich, współczynnik rozszerzalności cieplnej zbliżony do tkanek zębowych, wykazywać minimalny skurcz w czasie wiązania, umożliwiać uzyskanie gładkiej powierzchni w wyniku polerowania, wskazany jest kontrast radiologiczny dla ułatwienia diagnostyki uzębienia poprzez łatwe odróżnianie wypełnienia od naturalnych tkanek zęba. Jak wspomniano, cementy stosuje się również jako podkłady i wyściełacze dna ubytku, a następnie zakłada wypełnienia z materiału kompozytowego lub amalgamatowego. W ubytkach płytkich korzystne jest położenie pod wypełnienie kompozytowe wyściełacza z cementu dla poprawy szczelności wypełnienia. Natomiast w ubytkach głębokich istnieje bezwzględna konieczność ochrony miazgi podrażnionej lub zniszczonej przez próchnicę. W tym 10

3 celu należy nałożyć na miazgę pokrycie z preparatu wodorotlenkowowapniowego lub a z cementu tlenkowocynkowo/eugenolowego, a następnie podkładu z cementu szkło-jonomerowego. Podkład z cementu zakładany pod wypełnienia amalgamatowe i z materiałów kompozytowych przeciwdziała mikroprzeciekowi bakteryjnemu do miazgi, a tym samym chroni miazgę. Cementy podkładowe i e powinny posiadać następujące cechy [1]: nietoksyczne i niedrażniące dla miazgi, podkład cementowy pod wypełnieniem metalowym powinien działać jak izolator cieplny, szczelnie pokryć dno ubytku i tym samym zapobiegać przenikaniu szkodliwych substancji z materiałów kompozytowych do miazgi, cement stosowany pod wypełnienia metalowe powinien ograniczać drażnienie miazgi prądami galwanicznymi, wskazane właściwości antybakteryjne, zapewnienie występowania adhezji między cementem a materiałem wypełniającym, nierozpuszczalne w ślinie i spożywanych płynach, odpowiednia wytrzymałość mechaniczna, aby podkład stanowił dobry fundament dla materiału wypełniającego, rozszerzalność cieplna zbliżona do tkanek tak, aby zapobiegać mikroprzeciekowi bakteryjnemu do miazgi, odpowiedni czas trwania plastyczności, wskazany kontrast radiologiczny. Tabela 1 przedstawia wymagania stawiane cementom wg projektu polskiej normy identycznej z normą EN ISO :2003 Dentistry. Dental water-based cements. Part 1: Powder/liquid acid base cements [2]. Norma ta nie obejmuje cementów krzemianowych i krzemianowofosforanowych w przeciwieństwie do poprzedniego wydania normy ISO 9917:1994. Również EN ISO : 2004 nie obejmuje cementów tlenkowocynkowych/eugenolowych i tlenkowocynkowo/bezeugenolowych, gdyż cementy te wiążą bez udziału wody. Natomiast cementy te objęte są zakresem normy EN-ISO 3107:2004. Dentistry. Zinc oxide/ eugenol and zinc oxide/ non-eugenol cements [3]. Zgodnie z wymaganiem tej normy cementy tlenkowocynkowo/eugenolowe i tlenkowocynkowo/bezeugenolowe do podkładów i czasowych wypełnień powinny spełniać następujące wymagania: czas wiązania od 3 do 10 min, wytrzymałość na ściskanie min. 25 MPa, erozja po 24 h max. 1,5% (m/m), a zawartość arsenu rozpuszczonego w kwasie max. 2 mg/kg. Cementy tlenkowocynkowo/eugenolowe i tlenkowocynkowo/bezeugenolowe stosowane jako e dna ubytku powinny spełniać następujące wymagania: czas wiązania od 4 do 10 min, wytrzymałość na ściskanie min. 5 MPa, erozja po 24 h max. 1,5% (m/m), a zawartość arsenu rozpuszczonego w kwasie max. 2 mg/kg. Ponadto przygotowany został projekt polskiej normy, który jest identyczny z normą EN ISO :1999 Dentistry. Dental water-based cements. Part 2: Light activated cements [4]. Druga część ISO 9917 została przygotowana w celu przedstawienia wymagań i metod badań cementów zarabianych roztworem wodnym, których wiązanie jest aktywowane zewnętrznym źródłem promieniowania. Metody badań zostały zharmonizowane z tymi zastosowanymi w ISO 4049 [5] i ISO Dentistry Water-based cements. Part 1: Powder/liquid acid-base cements [2] Składy chemiczne cementów Generalnie cementy dostarczane są jako produkty dwuskładnikowe: proszek i płyn. Tabela 2 przedstawia składy chemiczne poszczególnych cementów. Inną grupę materiałów stanowią preparaty twardniejące i nietwardniejące na bazie Ca(OH) 2. Materiały te produkowane są przede wszystkim w postaci proszku, którego zasadniczym składnikiem jest Ca(OH) 2. Mogą zawierać także wodorotlenek magnezu, tlenek wapnia, węglan sodu, kazeinę. Tabela 1. Wymagania normy EN ISO :2003 stawiane cementom do odbudowy ubytków w twardych tkankach zębowych Typ chemiczny Zastosowanie Czas wiązania min Cynkowofosforanowy Cynkowopolikarboksylowy Szkłojonomerowy Szkłopolialkenokarboksylowy Wytrzymałość na ściskanie min. Mpa Erozja kwasowa max. mm Nieprzezroczystość C 0,70 min. max. min. max. Zawartość As rozpuszczonego w kwasie mg/kg Zawartość Pb rozpuszczonego w kwasie mg/kg , , , , wypełnienia 1, ,17 0,35 0, Tabela 2. Składy chemiczne poszczególnych cementów [6] Rodzaj cementu Zasadniczy składnik proszku Zasadniczy składnik płynu Cynkowofosforanowe Tlenek cynku Wodny roztwór fosforanu glinu Tlenkowocynkowo /eugenolowe Tlenek cynku Eugenol Polikarboksylowe Tlenek cynku Wodny roztwór polikwasu lub kopolimeru kwasów alkenowych Krzemianowe Wodny roztwór fosforanu glinu Krzemianowo-fosforanowe + tlenek cynku Wodny roztwór fosforanu glinu Wodny roztwór homo- lub kopolimeru kwasów alkenowych żywicą + proszki metali Ag i Au Wodny roztwór homo- lub kopolimeru kwasów alkenowych Wodny roztwór poli(kwasu alkenowego) zgo grupami metakrylanowymi + hydroksyetylometakrylanu (HEMA) 11

4 Produkowane są również preparaty światłoutwardzalne w strzykawkach do bezpośrednich aplikacji do ubytku. Dostępne są także jako dwie pasty chemoutwardzalne, przedstawiane przez wytwórców jako tzw. układ dwuskładnikowy, co nie jest prawdą, gdyż każda z tych past składa się z wielu składników, podobnie jak preparat światłoutwardzalny. Nieco odmienny od innych jest mechanizm utwardzania cementów szkło-jonomerowych modyfikowanych żywicami, albowiem cementy te wiążą w wyniku reakcji kwasowo-zasadowej charakterystycznej dla cementów szkło-jonomerowych oraz reakcji polimeryzacji inicjowanej światłem, charakterystycznej dla materiałów kompozytowych. Posiadają więc podwójny system utwardzania obejmujący reakcję kwasowo-zasadową polianionów z kationami uwalnianymi ze szkła oraz reakcję polimeryzacji monomerów metakrylanowych. Jednakże szybko zachodząca polimeryzacja inicjowana światłem blokuje częściowo wolniej przebiegającą reakcję kwasowo-zasadową. Wszystkie pozostałe cementy wiążą w wyniku reakcji kwasowo-zasadowej. Płyny mają charakter kwasowy, zaś proszki zasadowy. Wiele z tych cementów ma różnorodne zastosowania. Stąd ich zasadniczy skład jest w pewnym stopniu modyfikowany przez pewne dodatki, aby przystosować cementy do spełniania specyficznych wymagań wynikających z tych zastosowań Ocena przydatności cementów do odbudowy twardych tkanek zęba Tabela 3 przedstawia na podstawie dotychczasowej praktyki klinicznej zastosowania poszczególnych cementów. Jak uprzednio wspomniano poza w/w cementami do odbudowy ubytków w stomatologii odtwórczej stosuje się również preparaty na bazie Ca(OH) 2 twardniejące lub nietwardniejące do bezpośredniego pokrycia miazgi. Preparaty te bowiem stymulują tworzenie zębiny wtórnej. Nietwardniejące preparaty są materiałem leczniczym zaś twardniejące preparatami leczniczo-izolacyjnymi. Z zastosowań przedstawionych w tabeli 3 wynika, że stosowanie cementów do stałych wypełnień ubytków twardych tkanek zęba ogranicza się do cementów szkło-jonomerowych konwencjonalnych, szkło-jonomerowych modyfikowanych, szkło-jonomerowych modyfikowanych żywicą oraz cementów krzemianowych i krzemianowofosforanowych. Do czasowych wypełnień ubytków stosuje się cementy tlenkowocynkowo/eugenolowe. Cementy krzemianowe przez wiele Tabela 3. Zastosowania cementów w stomatologii odtwórczej i protetyce 12 lat były dominującymi materiałami do wypełnień ubytków w zębach przednich. Obecnie ich stosowanie jest ograniczone z racji dostępności nowszych materiałów, lecz dalej są one stosowane i dostępne w handlu. Cementy krzemianowe są kruche, wykazują brak adhezji do tkanek zęba oraz dużą wrażliwość na wilgoć. Zasadniczą ich zaletą jest wolne uwalnianie fluoru, hamujące rozwój próchnicy. Jednakże długoletnie utrzymanie tych wypełnień jest utrudnione z powodu ich dużej rozpuszczalności i utraty anatomicznego kształtu. Również cementy krzemianowofosforanowe są coraz rzadziej stosowane z tej racji, że dają wysoki odsetek próchnicy wtórnej. Pozostałe cementy obecnie stosowane do wypełniania ubytków są pozbawione niedogodności wynikających ze stosowania cementów krzemianowych i krzemianowofosforanowych. Obecnie większość ubytków w twardych tkankach zęba wypełnia się przy użyciu cementów szkło-jonomerowych: konwencjonalnych i modyfikowanych. Cementy te mają gorszą wytrzymałość mechaniczną niż amalgamaty czy materiały kompozytowe, ale posiadają wiele innych zalet decydujących o ich stosowaniu. Tabela 4 przedstawia właściwości cementów do wypełnień ubytków podane przez Amerykańskie Towarzystwo Stomatologiczne. Główną przyczyną powstawania próchnicy uzębienia są mutacje paciorkowców. Obecności tych bakterii nie stwierdza się na wypełnieniach amalgamatowych prawdopodobnie na skutek obecności srebra i innych metali hamujących ich wzrost. Natomiast na wypełnieniach z materiałów kompozytowych rozwijają się w sposób niczym nieograniczony. Zaś na wypełnieniach z cementów szkło-jonomerowych można spotkać niewielką ilość tych bakterii. Prawdopodobnie w wyniku ciągłego uwalniania fluoru z wypełnień wykonanych z cementów szkło-jonomerowych proces wzrostu paciorkowców jest ograniczany. Cementy szkło-jonomerowe posiadają bowiem zdolność do uwalniania fluoru w niewielkim stężeniu, ale w sposób równomierny i w długim okresie czasu. Uwalniane jony fluorkowe reagują z hydroksyapatytem szkliwa tworząc fluoroapatyt, co wpływa na obniżenie adhezji płytki bakteryjnej do szkliwa. Zdolność do uwalniania fluoru jest bardzo ważną cechą z punktu widzenia trwałości wypełnień i hamowania rozwoju próchnicy. Dlatego też wypełnienia z tych cementów powinny być stosowane u ludzi o dużej podatności na próchnicę i nie dbających o higienę jamy ustnej. W stosunku do amalgamatów i materiałów kompozytowych cementy szkło-jonomerowe wykazują przewagę w zakresie zbliżonego Rodzaj materiału Zasadnicze zastosowania Dodatkowe zastosowania Cynkowofosforanowe Tlenkowocynkowo /eugenolowe Polikarboksylowe Krzemianowe Krzemianowofosforanowe żywicą Osadzanie uzupełnień protetycznych oraz łączenie elementów aparatów ortodontycznych lub szyny Tymczasowe wypełnienia; osadzanie uzupełnień protetycznych; wyściełacze Osadzanie uzupełnień protetycznych; podkłady i wyściełacze Wypełnienia w zębach przednich Wypełnienia w zębach mlecznych; wypełnienia tymczasowe Wypełnienia w zębach przednich; osadzanie uzupełnień protetycznych; wyściełacze Wypełnienia w zębach tylnych; tworzenie tzw. rdzenia Wyścielacze; podkłady Podkłady Opatrunki dla przyzębia do wypełnień kanałów Mocowanie aparatów ortodontycznych lub szyny Podkłady; uszczelniacze bruzd i szczelin międzyguzkowych Wypełnienia ubytków współczynnika rozszerzalności cieplnej do tkanek zęba oraz zdolności do chemicznego wiązania z tkankami zęba [7]. W przypadku stosowania wypełnień z amalgamatów i kompozytów konieczne jest stosowanie podkładów z cementów dla izolacji cieplnej, elektrycznej i chemicznej miazgi.

5 Tabela 4. Cechy fizyczne cementów do wypełnień ubytków Wytrzymałość na ściskanie (MPa) Średnicowa wytrzymałość na rozciąganie (MPa) Krzemianowe Szkłojonomerowe ,5 6,6 6,7 20 Twardość wg Knoppa Wpływ na wrażliwość miazgi silny łagodny łagodny łagodny Przeciwdziałanie próchnicy tak tak tak tak Zgodność chemiczna z kompozytem Podkłady pod wypełnienia amalgamatowe Odbudowa trzonu zęba pod koronę Połączenie chemiczne z twardymi tkankami zęba Szkłojonomerowy Polikarboksylowy Cementy Cynkowofosforanowy Najbardziej uniwersalnym materiałem do podkładów w ubytkach głębszych oraz wyściełania w ubytkach płytkich są cementy szkło-jonomerowe. Zastosowanie tego cementu w ubytkach głębszych jest bardzo korzystne i celowe z tej racji, że ogranicza się w ten sposób objętość wypełnienia z materiału kompozytowego lub amalgamatu. Po drugie cement szkło-jonomerowy łącząc się chemicznie z tkankami zęba wzmacnia je. Z racji tej, że jest materiałem wytrzymałym mechanicznie stanowi mocną podporę mechaniczną pod wypełnienie kompozytowe albo amalgamatowe. Zastosowanie cementu szkło-jonomerowego zapewnia szczelne połączenie chemiczne z tkankami zęba, co przeciwdziała przeciekowi bakteryjnemu do miazgi. Cementy te są nieszkodliwe dla miazgi, tkanek zębia i przyzębia. Jednak, jak wspomniano, w przypadku występowania bardzo głębokich ubytków i chorobowo zmienionej czy podrażnionej miazgi konieczne jest pokrycie miazgi najpierw cementami o działaniu leczniczym czy to cementem tlenkowocynkowym/eugenolowym, czy preparatem z Ca(OH) 2. Na miazgę obnażoną preferowane są pokrycia z wodorotlenku wapnia, a na miazgę wrażliwą lub bolesną tlenkowocynkowo/eugenolowe. Wodorotlenek wapnia działając silnie alkalizująco łagodzi odczyny zapalne oraz pobudza aktywność fosfatazy zasadowej do wytwarzania zębiny wtórnej. Z kolei cementy tlenkowocynkowo/eugenolowe działają uśmierzająco na miazgę. Materiały te jednak są bardzo słabe mechanicznie, szczególnie preparaty wodorotlenkowowapniowe w postaci mleczka. Z kolei niewskazane jest położenie na podkład z cementu tlenkowocynkowego/eugenolowego wypełnienia kompozytowego, gdyż zakłóciłoby to prawidłowy przebieg procesu polimeryzacji. Dlatego też po pokryciu miazgi materiałem zawierającym Ca(OH) 2 lub cementem tlenkowocynkowo/eugenolowym konieczne jest położenie następnej warstwy z cementu podkładowego szkło-jonomerowego lub polikarboksylowego. Cementy polikarboksylowe, podobnie jak szkłojonomerowe, są niedrażniące dla miazgi. Analogicz- żywicą nie jak szkło-jonomerowe wiążą chemicznie z tkankami zęba. Mogą więc być stosowane na podkłady i do wyściełania ubytku, ale z racji złej transparencji nie mogą być stosowane do wypełnień. Na podkłady stosuje się również cementy cynkowofosforanowe. Jednakże obecnie są wypierane z rynku przez cementy szkło-jonomerowe i polikarboksylowe z tej racji, że ich skurcz w czasie wiązania dochodzi do 2%. Z tego powodu ich szczelność brzeżna nie jest dobra i możliwa jest penetracja płynów i drobnoustrojów przez szczelinę między ścianą ubytku a wypełnieniem. Do mocowania aparatów w ortodoncji oraz do osadzania stałych uzupełnień protetycznych stosowane są cementy cynkowofosforanowe oraz polikarboksylowe i szkło-jonomerowe. Jednakże cementy szkło-jonomerowe najlepiej nadają się do tych zastosowań z racji uwalniania jonów fluoru, oddziaływania na bakterie, niewielkiej rozpuszczalności, odpowiedniej wytrzymałości oraz adhezji do szkliwa, zębiny i wielu stopów metali. Porównując korzyści wynikające ze stosowania modyfikowanych cementów szkło-jonomerowych w stosunku do konwencjonalnych stwierdzić należy, że modyfikacja cementu żywicą zmniejsza wrażliwość cementu na wilgoć w trakcie zabiegu. Jednocześnie znacznemu ograniczeniu ulega uwalnianie fluoru, a tym samym znacznie osłabia się przeciwpróchnicowe działanie tego materiału. Modyfikowane żywicą cementy mają wyższą wytrzymałość na zginanie, ale nie są zbyt stabilne i często ulegają przebarwieniu, dlatego też stosowane są głównie jako podkłady [8]. W tabeli 5 przedstawiono porównanie różnych cech cementów, stosowanych jako podkłady i e, dla oceny ich przydatności w tych zastosowaniach [9]. Z przedstawionej oceny w tabeli 5 wynika, że cement szkło-jonomerowy jako podkład i wykazuje najwięcej korzystnych cech w porównaniu z innymi cementami. Modyfikowane cementy szkło-jonomerowe są odporniejsze na ścieranie i zginanie. Dlatego też stosowane są do wypełniania ubytków w zębach tylnych oraz do odbudowy rdzenia zęba pod koronę. Cementy szkło-jonomerowe są stosowane również do uszczelniania bruzd i szczelin międzyguzkowych w protetyce przeciwpróchnicowej. Preparat Tabela 5. Ocena przydatności różnych cementów stosowanych jako podkłady i e Tlenkowocynkowoeugenolowy Wodorotlenkowowapniowy / Adhezja do kompozytu Działanie kariostatyczne Bibliografia [1] E. C. Combe Notes on Dental Materials 1997, [2] EN ISO :2003 Dentistry. Dental waterbased cements. Part 1:Powder/liquid acid base cements. [3] EN ISO 3107:2004 Dentistry. Dental zinc oxide/eugenol cements and zinc noneugenol cements. [4] EN ISO :1999 Dentistry. Dental water-based cements. Part 2: Light activated cements. [5] EN ISO 4049:2000 Dentistry. Polymer based filling restorative and luting materials. [6] K. J. Anusavice Sci. of Dental Materials 1996, [7] G. J. Mount An Atlas of Glass-Ionomer Cements edited by M.Dunitz [8] Van Duinen R. Właściwości fizyczne i zastosowanie kliniczne materiałów szklano-jonomerowych. Stomatologia Współczesna 2000, Suplement 2, [9] J. Karaś, Z. Polesiński Cementy dentystyczne,, 44,1993,