GWARANCJE PRAW POKRZYWDZONYCH W POSTĘPOWANIACH SZCZEGÓLNYCH

Transkrypt

1

2 GWARANCJE PRAW POKRZYWDZONYCH W POSTĘPOWANIACH SZCZEGÓLNYCH ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI W POLSKIM PROCESIE KARNYM redakcja Anna Tęcza-Paciorek naukowa Damian Gil Warszawa 2012

3 Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wprowadzenie / 13 Część I Wybrane prawa pokrzywdzonych w modelu trybów szczególnych / 15 Zaskarżanie przez pokrzywdzonego orzeczeń wydanych w trybach szczególnych w polskim procesie karnym (Monika Klejnowska) / 17 O nieuchronności kontaktów pokrzywdzonego i oskarżonego w toku postępowania karnego oraz o środkach minimalizujących ich negatywne następstwa na przykładzie wybranych sytuacji procesowych (Piotr Krzysztof Sowiński) / 43 Oskarżyciel posiłkowy konkurencyjny jako wyraz ochrony praw pokrzywdzonego w sprawach o wykroczenia (Mirosław Kopeć) / 61 Część II Niektóre szczegółowe zagadnienia postępowania z oskarżenia prywatnego i nakazowego / 77 Pokrzywdzony w postępowaniu nakazowym (uwagi de lege lata i de lege ferenda) (Damian Gil) / 79 5

4 Spis treści O szczególnych problemach związanych z podmiotem pokrzywdzonym przestępstwami ściganymi z oskarżenia prywatnego (Piotr Jóźwiak) / 87 Wpływ postawy pokrzywdzonych na zakres postępowania dowodowego w sprawach z oskarżenia wzajemnego (Szymon Stypuła) / 108 Część III Pokrzywdzony w postępowaniu przyspieszonym / 123 Sytuacja pokrzywdzonego w postępowaniu przyspieszonym (Hanna Paluszkiewicz) / 125 Pouczenie pokrzywdzonego w postępowaniu przyspieszonym (Jakub Kosowski) / 135 Pokrzywdzony występkiem chuligańskim a model postępowania przyspieszonego (Kamil M. Woźniak) / 147 Egzekucja nawiązek i świadczeń pieniężnych zasądzonych na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (Marcin Owsianka) / 156 Część IV Zarys problematyki pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich / 169 Uwagi o modelu postępowania w sprawach nieletnich w Polsce i pozycji pokrzywdzonego w tym postępowaniu. De lege lata i de lege ferenda (Marianna Korcyl Wolska) / 171 6

5 Spis treści Część V Mediacja instytucja dla pokrzywdzonego? / 189 Mediacja w sytuacjach przemocy domowej na tle doświadczeń polskich i zagranicznych (zagadnienia wybrane w postępowaniu uproszczonym) (Magdalena Grudziecka) / 191 Gwarancje praw pokrzywdzonego realizowane w ramach postępowania mediacyjnego a modele postępowań szczególnych (Grzegorz A. Skrobotowicz) / 212 Uczestnicy Konferencji / 229 Bibliografia / 233 7

6 W pierwszym rzędzie od lewej: G. Skrobotowicz, Sz. Stypuła, P. Jóźwiak, dr J. Paśkiewicz, prof. M. Klejnowska, prof. E. Skrętowicz, prof. H. Paluszkiewicz, J. Karbarz-Górka, J. Książek, K. Browarny W drugim rzędzie od lewej: M. Smarzewski, dr J. Kosowski, dr D. Gil, dr P. K. Sowiński, dr F. Ciepły, M. Kopeć, M. Dębiński autor fotografii: M. Ćwiertniewski

7 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne k.c. k.k. k.k. z 1969 r. k.k.s. k.k.w. Konstytucja RP k.p.c. k.p.k. k.p.k. z 1928 r. k.p.k. z 1969 r. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r., Nr 111, poz. 765 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (tekst jedn.: Dz. U. z 1950 r. Nr 40, poz. 364 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) 9

8 Wykaz skrótów k.p.w. k.w. pr. pras. p.u.s.p. StPO u.p.n. ustawa nowelizująca z dnia 10 stycznia 2003 r. ustawa nowelizująca z dnia 12 lutego 2010 r. ustawa nowelizująca z dnia 15 kwietnia 2011 r. ustawa nowelizująca z dnia 16 listopada 2006 r. ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz z późn. zm.) Strafprozesordnung (niemiecki Kodeks postępowania karnego z 7 kwietnia 1987 r.) ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 z późn. zm.) ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155 z późn. zm.) ustawa z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 40, poz. 227 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. zmieniająca ustawę o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 129, poz. 734) ustawa z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2006 r. Nr 226, poz. 1648) 10

9 Wykaz skrótów ustawa nowelizująca z dnia 5 listopada 2009 r. ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 206, poz z późn. zm.) Czasopisma i publikatory Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska AUL Acta Universitatis Lodziensis AUNC Acta Universitatis Nicolai Copernici Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych EPS Europejski Przegląd Sądowy G PGOiK Glosa Prawo Gospodarcze w Orzeczeniach i Komentarzach GS Głos Sądownictwa GSP Gdańskie Studia Prawnicze KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych M. Pod. Monitor Podatkowy M. Praw. Monitor Prawniczy NP OSN(K) OSNCK OSNKW OSNwSK OSP OSPiKA OTK Nowe Prawo Orzecznictwo Sądu Najwyższego (Izba Karna) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej i Izby Karnej Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego 11

10 Wykaz skrótów OTK-A PiM PiP PNUŚ PP PPK Prok. i Pr. Prok. i Pr.-wkł. PS RPEiS SIL St. Iur. St. Praw. WPP Zag. Wykr. ZNIBPS ZNUJ Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Prawo i Medycyna Państwo i Prawo Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego Przegląd Policyjny Przegląd Prawa Karnego Prokuratura i Prawo Prokuratura i Prawo wkładka Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Iuridica Lubliniensa Studia Iuridica Studia Prawnicze Wojskowy Przegląd Prawniczy Zagadnienia Wykroczeń Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Instytucje ETPC RPO SA SN Europejski Trybunał Praw Człowieka Rzecznik Prawo Obywatelskich sąd apelacyjny Sąd Najwyższy 12

11 Wprowadzenie Wprowadzenie Niejednokrotnie padają stwierdzenia, że gwarancje praw uczestników procesu karnego muszą być respektowane. De lege lata niektóre są osłabione przez błędną wykładnię lub kolejne nowelizacje, które nie przynoszą oczekiwanego rezultatu. Katedra Prawa Karnego i Postępowania Karnego na Wydziale Zamiejscowego Prawa i Nauk o Gospodarce KUL w Stalowej Woli była organizatorem konferencji Model postępowań szczególnych a gwarancje praw pokrzywdzonego w polskim procesie karnym (14 marca 2011 r.). W tej publikacji, stanowiącej pokłosie konferencyjnych obrad, Autorzy przedstawili sytuację pokrzywdzonego w kodeksowych i pozakodeksowych trybach szczególnych. Tytuł Gwarancje praw pokrzywdzonego w postępowaniach szczególnych uświadamia odbiorcy, że pomimo odformalizowania procesu karnego, wiele norm ma charakter gwarancyjny dla pokrzywdzonego. Autorzy nie uciekają od spraw trudnych i skomplikowanych. Przywołam chociażby pokrzywdzonego w sprawach nieletnich, w postępowaniu nakazowym, czy przy rozpoznaniu skarg wzajemnych w sprawach z oskarżenia prywatnego. Wypada zaznaczyć, że dotychczasowe dywagacje doktryny dotyczące pokrzywdzonego w niskim stopniu poruszały problematykę ofiar przestępstw w postępowaniach szczególnych. Zdecydowanie częściej zapatrywania były zwrócone w kierunku oskarżonego i jego obrońcy. Zawarte w poszczególnych opracowaniach poglądy będą cennym źródłem dla teoretyków i praktyków oraz wszystkich zainteresowanych procesem karnym. Damian Gil 13

12

13 Część I Wybrane prawa pokrzywdzonych w modelu trybów szczególnych

14

15 w Monika Klejnowska Monika Klejnowska Rozdział 1 Zaskarżanie przez pokrzywdzonego orzeczeń wydanych trybach szczególnych w polskim procesie karnym Jedną z podstawowych funkcji norm prawa karnego procesowego jest funkcja gwarancyjna. Jeszcze pod rządami kodeksu postępowania karnego z 1969 r. mówiąc o gwarancjach procesowych, w przeważającym stopniu koncentrowano się na ochronie praw oskarżonego. Przynajmniej jednak od kilkunastu lat pod wpływem między innymi rozwoju wiktymologii, a także standardów stanowionych na rzecz ofiar przestępstw na poziomie ONZ, Rady Europy i Unii Europejskiej wzmocniła się i ugruntowała tendencja do uczynienia beneficjentem gwarancji procesowych także pokrzywdzonego oraz innych uczestników procesu 1. Punktem odniesienia przy badaniu gwarancji procesowych pokrzywdzonego są w ogromnym stopniu Konstytucja RP, Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.), a także Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, zał.), gdyż zawarte tam unormowania, ustanawiając sposób traktowania przez państwo w sytuacjach konfliktowych, określają model porządku prawnego zapewniający każdemu człowiekowi demokratyczne, pełne poszanowanie jego godności, prawo do odwołania się w postępowaniu karnym oraz jawność rozpoznania sprawy, statuując standard minimalny rzetelnego procesu. Nie ma wątpliwości, że przynajmniej część współczesnych zasad postępowania o charakterze gwarancyjnym, takich zwłaszcza jak rze- 1 R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków 1999, s. 42; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s

16 Zaskarżanie przez pokrzywdzonego orzeczeń wydanych telność procesowa (lojalność procesowa, praworządne i lojalne postępowanie dowodowe, rozsądny termin zakończenia procesu, prawo do informacji 2 ), równość stron kontradyktoryjnego procesu, dostęp do niezawisłego sądu, jawność, szybkość oraz dwuinstancyjność postępowania, może być odnoszona w sposób pozytywny także do sytuacji prawnej pokrzywdzonego 3. Wspomniane ogólne, ale fundamentalne gwarancyjne zasady kształtujące model procesu karnego wyrażone zostały w podstawowym źródle prawa karnego procesowego, jakim jest kodeks postępowania karnego 4. Istotną gwarancją procesową jest zaskarżanie orzeczeń. Warto przyjrzeć się bliżej temu, jak w polskim procesie karnym kształtuje się realizacja gwarancji procesowych pokrzywdzonego w postępowaniu odwoławczym w trybach szczególnych. Należy jeszcze na początku zaznaczyć, że skorzystanie przez pokrzywdzonego z prawa do złożenia środka zaskarżenia, umożliwiające uruchomienie weryfikacji zaskarżanego orzeczenia na etapie postępowania w drugiej instancji, otwiera już w trakcie trwania postępowania odwoławczego drogę do korzystania z innych gwarancji procesowych 5, takich jak udział w rozprawie czy posiedzeniu oraz w postępowaniu dowodowym, a także wnoszenie różnego rodzaju wniosków i składanie oświadczeń woli oraz korzystanie z pomocy pełnomocnika 6. Do wyznaczników modelu kontroli procesowej można zaliczyć: 1) normatywnie wyznaczony cel środka zaskarżenia; cel bezpośredni (funkcja zasadnicza) stanowi procesowa kasatoryjno- -reformacyjna reakcja na nieprawidłowości orzeczenia; 2 A. Gerecka -Żołyńska, Rzetelność procesu karnego w świetle niektórych przepisów obowiązującego kodeksu postępowania karnego (w:) Nauka wobec współczesnych zagadnień prawa karnego w Polsce. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Aleksandrowi Tobisowi, red. B. Janiszewski, Poznań 2004, s Por. H. Paluszkiewicz, Nowe środki ochrony pokrzywdzonego w polskim prawie karnym procesowym na tle europejskiej polityki karnej, RPEiS 2010, z. 3, s. 37; W. Gliniecki, Przyspieszanie i usprawnianie postępowania karnego a ochrona interesów pokrzywdzonego, Prok. i Pr. 2007, nr 2, s ; zob. E. Bieńkowska, Szybkość postępowania karnego i ochrona interesów pokrzywdzonego: zasady do pogodzenia czy nie? Refleksje na tle nowej kodyfikacji karnej (w:) Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, red. T. Nowak, Poznań 1999, s Proces karny. Część ogólna, red. G. Artymiak, M. Rogalski, Z. Sobolewski, Warszawa 2007, s Por. wyrok TK z dnia 16 listopada 1999 r., SK 11/99, OTK 1999, nr 7, poz Por. K. Marszał (red.), S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s

17 Monika Klejnowska 2) określoną przez unormowanie kontroli odwoławczej strukturę dotyczącą: a) przedmiotu kontroli zarzutów i podstaw odwoławczych, b) zasad przeprowadzania kontroli granic rozpoznawania sprawy i orzekania, w tym zaznaczyć należy rolę granic środka odwoławczego, c) konsekwencji prawnych w zakresie rozstrzygnięć organu odwoławczego, d) formy (trybu) sposobu procedowania, składu i właściwości sądu, postępowania dowodowego, udziału uczestników w posiedzeniu lub rozprawie, uzasadnienia orzeczenia, kwestionowania wyroków sądu odwoławczego 7. Konkretyzując owe wyznaczniki, można zarysować model aktualnego postępowania odwoławczego, który jawi się jako: dwuinstancyjny; obejmujący kontrolę wyroku pod względem faktycznym i prawnym; co do zasady utrzymujący związanie granicami skargi odwoławczej; przyjmujący okrojone do minimum postępowanie dowodowe (art. 452 k.p.k.); reformacyjno-kasatoryjny pod względem charakteru wydawanych rozstrzygnięć charakteryzuje się możnością wydania wyroku merytorycznego odmiennego od pierwszej instancji (w ograniczonym zakresie na niekorzyść oskarżonego zakaz reformationis in peius i reguły ne peius), od którego nie przysługuje środek odwoławczy i zmiana taka jest ostateczna; gwarantujący udział stron w postępowaniu odwoławczym (art. 451 k.p.k. oraz art i 2 k.p.k.). Z tymi modelowymi cechami spotykamy się także w postępowaniach szczególnych, gdyż występują w nich zwyczajne środki odwoławcze, czyli apelacja i zażalenie. Natomiast podkreślić należy także odmienne od zwyczajnego trybu modelowe rozwiązanie, z jakim w trybach szczególnych mamy do czynienia. Chodzi tu o dwa swoiste zwyczajne środki zaskarżenia: sprzeciw od wyroku zaocznego oraz sprzeciw od wyroku nakazowego. Do cech modelowych systemu środków zaskarżania w trybach szczególnych, w przypadku korzystania ze 7 Por. Z. Doda, Rewizja nadzwyczajna w polskim procesie karnym. Węzłowe zagadnienia, Warszawa 1972, s. 39; L.K. Paprzycki, Model kasacji w polskiej procedurze karnej, Palestra 2008, nr 7 8, s

18