Wymagana jakość sieci gazociągów przesyłowych

Transkrypt

1 Wymagana jakość sieci gazociągów przesyłowych Bożena Krawczyk PGNiG S.A. w Warszawie Regionalny Oddział Przesyłu w Poznaniu WSTĘP Dokumenty normatywne w tym również Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 001r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać "sieci gazowe mają zastosowanie podczas: projektowania, budowy, przebudowy i rozbudowy sieci gazowych, służących do przesyłania i rozprowadzania paliw gazowych. W 4.1 rozporządzenia czytamy: Sieć gazowa powinna być zaprojektowana i budowana zgodnie z przepisami prawa budowlanego, w sposób zapewniający jej bezpieczną eksploatację oraz dostawę paliwa gazowego w ilościach wynikających z bieżącego i planowanego zapotrzebowania". W 4.6 tego rozporządzenia podaje definicję: Operator sieci gazowej jednostka organizacyjna przedsiębiorstwa gazowniczego posiadającego koncesję na przesyłanie i dystrybucję paliw gazowych siecią gazową, odpowiedzialną za ruch sieciowy. JAKOŚĆ sieci gazowych osiąga się w oparciu o doświadczenie i kwalifikacje projektantów, personelu operatora sieci gazowej oraz wykonawcy (w tym służb każdej branży i personelu nadzoru. Problemy jakości i certyfikacji są szczególnie aktualne w montażu. Należy zdać sobie sprawę, że jest to nie tylko zastosowanie odpowiedniej technologii, ale przede wszystkim konieczność odpowiedniego podejściu do zagadnień jakości jako podstawowego warunku długoletniej, bezawaryjnej i bezpiecznej eksploatacji SIECI GAZOWYCH. OPERATOR SIECI GAZOWEJ w ujęciu normy PN-EN 173:00 (U) [1] to: Prywatna lub publiczna organizacja upoważniona do projektowania, budowy i/lub użytkowania oraz konserwacji danego systemu dostaw gazu Czy OPERATOR odpowiada za jakość? właściwie tak ponieważ stawia określone wymagania sieciom gazowym, akceptuje (uzgadnia) projekt, dopuszcza do realizacji projektu Wykonawcę, nadzoruje wykonawstwo (nadzór i kontrola), dopuszcza do prób ciśnieniowych i odbiera gotową sieć gazową. W związku z tym nie można całej odpowiedzialności za jakość kierować na Wykonawcę, ponieważ on realizuje usługę na nasze, tj. OPERATORA życzenie i pod naszym nadzorem, a ponadto nikt inny, jak tylko my przejmujemy sieć gazową do eksploatacji. Na jakość nowobudowanych i remontowanych SIECI GAZOWYCH składa się wiele czynników, które określono w normach: PN-EN 173:00 (U) [1] oraz PN-EN 1594:00 (U) []. Oto niektóre z nich: 1

2 System jakości, Materiały podstawowe i dodatkowe do spawania, Wykonawstwo prac spawalniczych, Procedury specjalne Kontrola złączy spawanych. W referacie skupimy się przede wszystkim na wymaganiach specjalnych dotyczących systemów przesyłania gazu o maksymalnym ciśnieniu roboczym (MOP) wyższym niż 1,6 MPa (16 bar). Warto pamiętać, że sieci gazociągów eksploatowanych tzw. Wysokiego ciśnienia (tj. powyżej 1,6 MPa) w Polsce mają średnice do Warto pamiętać, że zgodnie z 4.1 Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 001r. SIEĆ GAZOWA, to: gazociągi ze stacjami gazowymi, układami pomiarowymi, tłoczniami gazu, magazynami gazu, połączone i współpracujące ze sobą, służące do przesyłania i dystrybucji paliw gazowych, należące do przedsiębiorstwa gazowniczego. SYSTEM JAKOŚCI W Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 001r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe pojawił się nowy podział gazociągów wg maksymalnego ciśnienia roboczego. Ma on swoje źródło przede wszystkim w normie PN-EN 173:00 (U) [1]. Tablica 1 podaje obszary zastosowania kategorii wymagań jakościowych w funkcji ciśnienia roboczego i użytego materiału rur. Kategoria wymagań jakościowych A B C Tablica 1 z PN-EN 173:00 (U): Podział na kategorie wymagań jakościowych Zakres ciśnienia i materiał podstawowy Przykłady zastosowania Zakres ciśnienia i materiał podstawowy Przykłady zastosowania Zakres ciśnienia i materiał podstawowy Obszar zastosowania 100 mbar Grupa 1 według EN 88-3:199 R t 360N mm 0,5 / Gazociągi rozdzielcze i przyłącza w gazowych sieciach dystrybucyjnych > 100 mbar 5 bar Grupa 1 według EN 88-3:199 R t 360N mm 0,5 / Gazociągi rozdzielcze i przyłącza w gazowych sieciach dystrybucyjnych, przewody gazowe w stacjach > 5 bar 16 bar Grupa 1 według EN 88-3:199 R t 360N mm 0,5 / Rurociągi łącznie z przewodami gazowymi w Przykłady zastosowania stacjach i sieciach dystrybucyjnych Zakres ciśnienia i materiał > 16 bar * podstawowy Grupy od 1 do 3 wg EN 88-3:199 D Rurociągi łącznie z przewodami gazowymi w Przykłady zastosowania stacjach i sieciach przesyłowych Uwaga: R - naprężenie graniczne przy przyroście całkowitym według EN 1008 :1996, t0,5 * Rurociągi o naprężeniach obwodowych, przy ciśnieniu projektowym, nie przekraczających 30% naprężeń granicznych przy przyroście całkowitym ( ), eksploatowane przy ciśnieniu roboczym do 4 barów, mogą R t0,5 być zaliczane przez operatora sieci gazowej do kategorii wymagań jakościowych C.

3 Dla przypomnienia należy przytoczyć w tablicy grupy materiałowe, według normy PN- EN 88-3:1994: Wymagania dotyczące technologii spawania metali i jej uznawanie. Badanie technologii spawania łukowego, o których mowa w tablicy 1. Tablica. Grupa Gatunek stali Stale i minimalnej granicy plastyczności R e 355 N/mm oraz składzie chemicznym [%], nieprzekraczającym: C = 0,4 Si = 0,55 1 Mn = 1,60 Mo = 0,65 S = 0,045 P = 0,045 Inny pojedynczy składnik = 0,3 Suma innych składników = 0,8 Stale normalizowane i drobnoziarniste poddane obróbce termomechanicznej o R e > 355 N/mm 3 Stale drobnoziarniste ulepszone cieplnie o R e > 355 N/mm Tablica 3. (wg EN 173:000): Zalecane wymagania jakościowe. Kategorie wymagań Wymagania uwzględniające: jakościowych (tabl. 1) A B C D System jakości według: EN 79-1:1994 i 79-:1994 (wymagania pełne ) + + EN 79-1:1994 i 79-3:1994 (wymagania standardowe) + + EN 79-1:1994 i 79-4:1994 (wymagania podstawowe) - - Personel nadzoru spawalniczego: zgodnie z normą EN 719:1994: inżynier spawalnik technolog spawalnik 1) specjalista spawalnik 1) + - mistrz spawacz z kilkuletnim doświadczeniem technicznym - - Personel prowadzący badania zgodnie z EN 473:1993 Instrukcja technologiczna spawania (WPS): Wg EN 88-:199 (bez spawania gazowego, metoda nr 311) Uznawanie technologii spawania zgodnie z jedna z następujących norm: EN 88-3:199 (badanie technologii spawania) EN 88-5:1994 (stosowania uznanych materiałów dodatk.) EN 88-6:1994 (posiadane doświadczenie) EN 88-7:1995 (stosowania standardowej technologii) 1) EN 88-8:1995 (badanie przedprodukcyjne spawania) 1) EN 88-9 (badanie technologii spawania montażowego)[6] ) Dotyczyć może kategorii D w przypadku małych procesów lub materiałów podstawowych o R t N/mm Objaśnienia: wymagane; + do wyboru; - nie zalecane Wymagane w normach KATEGORIE WYMAGAŃ JAKOŚCIOWYCH wymuszają wymagania stawiane Wykonawcy a co za tym idzie również nam samym. Jeżeli są wymagane 3

4 przez operatora rurociągu, to przy spawaniu należy stosować system jakości, co oznacza, że wykonawca powinien wykazać swoją zdolność wykonania określonej pracy. Tablica 3 podaje zestawienie zalecanych wymagań jakościowych zgodnie z normą EN 79, które określa wymagania PN-EN 79 w przypadku różnych kategorii. Przywołane normy w tablicy 3 są ustanowione jako PN. MATERIAŁY DODATKOWE DO SPAWANIA Materiały dodatkowe powinny być zgodne z normami: Do spawania łukowego elektrodą otuloną (metoda nr 111): EN 499:1994 i EN 757:1997 Do spawania łukowego w osłonie gazów (metoda nr 135,141): EN 440:1994 i EN 1668:1997 Do spawania łukowego drutem elektrodowym proszkowym (metody nr 114, 136): EN 758:1997 Gazy ochronne: EN 439 Do spawania łukiem krytym (metoda 1) EN 756:1995 Topniki do spawania łukiem Krytym (do metody nr 1) EN 760:1996 Tablica 4: Wymagania dotyczące doboru spoiwa (wg PN-EN 173:00(U)) Wykaz stali według EN :1997 Wymagania dotyczące spoiwa według i EN 1008-:1997 ** EN 440:1994 / EN 499:1994 / EN 757:1`997 Oznaczenie R t0,5 [N/mm ] R m [N/mm ] Oznaczenie R t0,5 lub R p0, [N/mm ] R m [N/mm ] L E L E L E L E /3 L 415 * E L 450 * E L 485 * E L 555 * E E UWAGI: W przypadku grubości ścianek > 8mm niższa kategoria wytrzymałości materiału * dodatkowego może być stosowania do spawania warstwy graniowej i gorącego ściegu. ** Materiały kształtek są określone zgodnie z odpowiednią normą EN. R t0,5 Naprężenie graniczne przy przyroście całkowitym 0,5% wyrażone w N/mm. R m Wytrzymałość na rozciąganie zgodnie z EN 1008-:1996, wyrażone w n/mm. Naprężenie graniczne przy przyroście nieproporcjonalnym 0,% według EN R p0, 1:1990, wyrażone w n/mm. KV Wynik próby udarności (pracy łamania) według metody Charpy ego V, uzyskany dla próbki standardowej (wartość średnia / pojedyncza próbka) wyrażony w dżulach (J). KV [J] 4

5 PROCESY SPECJALNE W normie PN-EN 9004;1993 (ISO 9004): "Zarządzanie jakością i elementy systemu jakości. Wytyczne" zwraca się uwagę na procesy specjalne. Są to takie "procesy produkcyjne, sterowanie którymi ma istotny wpływ na jakość wyrobu". "Jest to szczególnie wymagane w przypadku tych parametrów wyrobu, których pomiary są kosztowne lub trudne do wykonania, a także w przypadku specjalistycznych umiejętności wymaganych przy realizacji procesów lub w przypadku wyrobu lub wyniku procesu, które nie mogą być w pełni sprawdzone przez późniejsze kontrole lub badania" a ich jakość ujawnia się w pełni dopiero w czasie eksploatacji wyrobu. "Procesy specjalne powinny być częściej sprawdzane w celu utrzymania stałego nadzoru nad: a) dokładnością sprzętu używanego do produkcji lub pomiarów wyrobów oraz zmiennością parametrów tego sprzętu, z uwzględnieniem ustawień i regulacji, b) umiejętnościami, możliwościami i wiedzą operatorów mających wpływ na spełnienie wymagań jakościowych, c) specjalnymi warunkami środowiska, czasem, temperaturą i innymi czynnikami mającymi wpływ na jakość, d) przeprowadzaniem zapisów dotyczących certyfikacji personelu, procesów i wyposażenia, jeżeli jest to stosowne". Z tym zagadnieniem mamy do czynienia niemalże na każdym etapie budowy sieci gazowych, o czym należy pamiętać przy opracowywaniu wymagań i uzgadnianiu technologii wykonania. WYMAGANIA JAKOŚCIOWE Aby mówić o jakości nowobudowanych, czy remontowanych SIECI GAZOWYCH, należy określić o jakich wymaganiach mówimy i w jaki sposób chcielibyśmy je osiągnąć. Zgodnie z normą PN-EN 840:1993 Jakość to ogół cech i właściwości wyrobu lub usługi decydujących o zdolności wyrobu lub usługi do zaspokojenia stwierdzonych lub przewidywanych potrzeb", a zgodnie z normą PN-ISO 840:1996 ogół właściwości obiektu, wiążący się z jego zdolnością do zaspokojenia potrzeb stwierdzonych i oczekiwanych Wymagania jakościowe można podzielić na: techniczne (główne funkcje wyrobu, stabilność podstawowych parametrów użytkowych, oddziaływanie wyrobu na otoczenie, zwłaszcza bezpieczeństwo użytkownika - eksploatatora), ekonomiczne (silnie związane z wymaganiami technicznymi: koszt zrealizowania wymagań technicznych - co sprowadza się głównie do kosztu wyrobu, kosztu efektu użytkowania, sprawności wyrobu), inne (żądania w sferze estetyki: np. kolor). Jednak przy sprecyzowaniu wymagań technicznych dochodzą jeszcze w tej sferze dodatkowe wymagania z zakresu: jakości projektu (funkcjonalność, stateczność, wytrzymałość i ergonomiczność; określenie tych wymagań wymaga od projektanta uwzględnienia możliwości w dziedzinach geometrii, kinematyki, sił, energii oraz materiałów), 5

6 park maszynowy, kwalifikacje załogi, kontrola jakości) jakości w eksploatacji (trwałość, niezawodność, naprawialność, zależność od zasilania, bezpieczeństwo i higiena użytkowania, nieszkodliwość środowiskowa, łatwość obsługi). Tablica 4. Lp. Zadania i zakresy odpowiedzialności Kwalifikacje EWE EWT EWS 1.1 Sprawdzenie umowy + + X - zdolność wytwórcy do spawania i operacji pokrewnych 1. Sprawdzenie konstrukcji + + X - Wymagane normy spawalnicze - Położenie spoin i ich obciążenie - Dostęp do wykonania spoin - Szczegółowe zadania poszczególnych złączy spawanych 1.3 Materiały Materiały podstawowe + X - - spawalność materiału podstawowego - ewentualne dodatkowe wymagania dot. warunków dostawy, łącznie z rodzajem dokumentu kontrolnego materiału - oznakowanie, magazynowanie, gospodarka materiałami podstawowymi, - przenoszenie oznaczeń na elementy cięte 1.3. Materiały dodatkowe + X - - przydatność, - warunki dostawy, - ewentualne dodatkowe wymagania dot. warunków dostawy, łącznie z rodzajem dokumentu kontrolnego dla materiału, - oznakowanie, magazynowanie i gospodarka materiałami dodatkowymi 1.4 Poddostawcy - przydatność poddostawców Planowanie procesu produkcyjnego - przydatność Instrukcji Technologicznych Spawania (WPS) i protokółów uznania technologii spawania (WPAR) + + x - dokumenty wykonawcze + + X - przyrządy mocujące i oprzyrządowanie spawalnicze + + x - przydatność i ważność Świadectw Egzaminu Spawacza kolejność spawania i kolejność montażu podzespołów + + X - wymagania dot. kontroli spoin podczas procesu wytwarzania + X - - wymagania dotyczące kontroli spoin + X - - warunki otoczenia + X - - warunki BHP podczas spawania Urządzenia przydatność urządzeń spawalniczych pomocniczych - gotowość, oznaczenie i gospodarka urządzeniami i środkami pomocniczymi - warunki BHP 6

7 Lp. KRAJOWA KONFERENCJA BADAŃ RADIOGRAFICZNYCH - POPÓW 003 Zadania i zakresy odpowiedzialności 1.7 Operacje spawalnicze Czynności przygotowawcze - możliwość stosowania dokumentów wykonawczych - przygotowanie rowków spoin, składanie i czyszczenie - przygotowanie do prowadzenia kontroli podczas spawania - przydatność stanowisk spawalniczych wraz z ich otoczeniem Kwalifikacje EWE EWT EWS Spawanie - zatrudnienie spawaczy zgodnie z ich uprawnieniami kontrola funkcji urządzeń spawalniczych i oprzyrządowania kontrola materiałów dodatkowych i pomocniczych kontrola wykonania spoin sczepnych kontrola parametrów spawania zastosowanie ewentualnego podgrzewania wstępnego i + + X obróbki cieplnej - kontrola kolejności spawania obróbka końcowa (pasywacja, szlifowanie, usuwanie odprysków) + + X 1.8 Kontrola Oględziny zewnętrzne - sprawdzenie zgodności wykonania wszystkich spoin z dokumentacją techniczną sprawdzenie wymiarów spoin sprawdzenie kształtu, wymiarów i tolerancji wykonania spawanych elementów konstrukcyjnych - sprawdzenie zewnętrznego wyglądu spoin + + X 1.8. Badania niszczące i nieniszczące + X - (Re, Rm, próby zginania, udarności) - ocena prób łamania ocena zgładów makro i mikro oraz pomiary twardości + X -! - ocena wyników badań nieniszczących + X - 1.9! Odbiór spoin + X X - ocena wyników badań i kontroli + X X - ustalenie rodzajów wad lub niezgodności i naprawa + X X wadliwych złączy - ponowna ocena naprawionych złączy + X X - środki zapobiegawcze powstaniu wad w przyszłości + X X 1.10 Dokumentacja - zestawienie i przechowywanie niezbędnej dokumentacji świadectw, certyfikatów, instrukcji, protokołów badań dla końcowego sprawozdania + + X ZŁĄCZE ZE STALI L 480 MB (X 70) wg normy EN o grubości mm z pęknięciami na wskroś spowodowanymi wcześniejszymi pęknięciami zimnymi 7

8 a) widok złącza po badaniu szczelności z zastosowaniem odczynników do badań penetracyjnych b) pęknięcia zimne w SWC wykonanej spoiny pow. 100x Jak widać z powyższego sprecyzowanie samych wymagań, a co dopiero stwierdzenie czy jesteśmy w stanie spełnić te wymagania nie jest wcale takie proste. WYMAGANE BADANIA NIENISZCZĄCE I NISZCZĄCE BADANIA NISZCZĄCE należy prowadzić zgodnie z wymaganiami normy PN-EN 173:00 (U)[1], uzgodnionymi przez służby spawalnicze ROP w Poznaniu, procedurami i/lub instrukcjami oraz Tablicą 5: zaczerpniętą wg normy PN-EN 88-9:00 (Badania i próby złączy próbnych) [6]. Laboratorium prowadzące badania powinno mieć akredytację zgodnie z normą PN-EN 45001:1993, aktualnie spełniającą wymagania normy PN-EN 1705[5]. 8

9 Tablica 5 Złącze próbne Spoina czołowa KRAJOWA KONFERENCJA BADAŃ RADIOGRAFICZNYCH - POPÓW 003 Rodzaj badań Zakres badań Nr uwagi pod tablicą Badania wizualne (PN-EN 970) 100% - Badania radiograficzne (PN-EN 1435) lub 100% 4 Badania ultradźwiękowe (PN-EN 1714) 100% 1 Wykrywanie pęknięć powierzchniowych 100% - Próba rozciągania poprzecznego (PN-EN 895:1997) próbki Próba udarności (PN-EN 875) lub 4 zestawy 3 Próba twardości (EN ) Wymagana - Badania makroskopowe (PN-EN 131) 1 próbka Próba zginania poprzecznego próbki zginania lica (PN-EN 910:1999) próbki zginania grani Uwaga 1: Badania magnetyczno proszkowe według PN-EN 190 Uwaga : 1 zestaw ze spoiny i 1 zestaw z SWC w każdym ustawieniu. Patrz również p normy PN- EN Uwaga 3: Nie wymaga się dla materiału podstawowego ze stali ferrytycznych o Rm 430 N/mm (R e 70 N/mm ) Uwaga 4 : Poziomy akceptacji określa załącznik nr 13/001. Złącza spawane wykonane podczas budowy gazociągu należy badać zgodnie z wymaganiami normy EN 88-9:1999. W tablicy 6 podano minimalną liczbę próbek do badań niszczących spoin w zależności od długości gazociągu Tablica 6. Długość gazociągu L [km] Liczba próbek 1< L < L 50 L > 50 plus 1 dodatkowa próbka na każdy odcinek o długości 50 km lub jego część Badania nieniszczące w ogólnym zarysie określa norma PN-EN 173:00 (U), a szczegóły dotyczące wymagań, jak również ich wykonawców zobowiązany jest określić OPERATOR. Powołania związane są z normami EN, w większości na dzień dzisiejszy ustanowionych jako PN-EN informacyjnie przedstawiono wykaz tych norm w niniejszym referacie. SPOSTRZEŻENIA Czy konieczna jest ocena jakości Wykonawcy, uznanie technologii, wykonywanie złączy kontrolnych przez spawaczy, nadzór? TAK z całą pewnością tak. Przykładów, chociażby z brakiem stosowania lub precyzowania wymagań mamy w tym roku sporo. Np. nieszczelności w spoinach złączach. Z czym to się wiąże? Przede wszystkim z brakiem prawidłowego nadzoru nad wykonawstwem, z brakiem sprecyzowanych kryteriów stawianych Wykonawcom i Laboratoriom, a co się również zdarza zastosowanie innej technologii, niż zostało to uzgodnione (przykład zlekceważenie wymagań uzgodnionej technologii spawania obrazują zdjęcia. Jak widać spoina nie spełnia założonych wymagań pęka. Nie powinno mieć to miejsca przy zrywaniu złącze powinno pęknąć w materiale 9

10 rodzimym wówczas spoinę można uznać za dobrą. Nie zachowano wymagań technologicznych przy spawaniu podgrzewanie i kontrolowanie temperatury). Wykonawca sieci gazowej powinien być zobowiązany do uzgodnienia zakresu, rodzaju i wyboru wykonawcy badań przed przystąpieniem do prac budowlano - montażowych - podczas uznania technologii spawania w Zespole ds. spawalnictwa i systemu jakości Dziełu Techniczno Technologicznego ROP w Poznaniu. Badania nieniszczące powinny być przeprowadzone zgodnie z uznanymi procedurami i/lub instrukcjami w ROP w Poznaniu, aktualnym stanem normatywnym. Wykonawca badań nieniszczących i/lub niszczących powinien być zweryfikowany w ROP w Poznaniu zgodnie ze stosowną procedurą obowiązującą w ROP w Poznaniu i uzależnione od ROP w Poznaniu a nie od Wykonawcy. W ramach kontroli jakości dostaw należy prowadzić badania grubości ścianek i średnic rur, kształtek i końcówek do wspawania armatury (np. kołnierzy szyjkowych, trójników, kurków, zaworów) ze stosownym udokumentowaniem i podaniem schematu badań. Dokument z przeprowadzonych badań kontrolnych należy dołączyć do dokumentu jakościowego wyrobu i przedkładać wraz z innymi dokumentami do uznania technologii spawania. WNIOSKI Odpowiednie służby OPERATORA SIECI GAZOWEJ zobowiązane są : określić wymagania dla projektantów oraz opracować i wdrożyć procedury nadzoru i zarządzania projektem; określić wymagania dla Wykonawców realizujących budowy sieci gazowych oraz prowadzących eksploatację; określić wymagania w zakresie wykonywania badań, jak również stawiane ich wykonawcom. opracować i wdrożyć procedury i/lub instrukcje oceny jakości wykonawców realizujących budowy sieci gazowych oraz zajmujących się ich eksploatacją, ze szczegółowymi kryteriami oceny; wdrożyć niezwłocznie do stosowania procedury z zakresu prób ciśnieniowych i odbiorów; bezwzględnie przestrzegać już zatwierdzonych do obowiązkowego stosowania procedur i instrukcji. WYBRANE NORMY [1] PN-EN 173:00 (U) Systemy dostawy gazu - Spawanie rurociągów stalowych - Wymagania funkcjonalne [] PN-EN 1594:00 (U) Systemy dostawy gazu - Gazociągi o maksymalnym ciśnieniu roboczym wyższym niż 16 bar - Wymagania funkcjonalne [3] PN-EN 840:1993: [4] PN-ISO 840:1996: [5] PN-EN ISO/IEC 1705:001: Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących [6] PN-EN 188-9:00 Wymagania dotyczące technologii spawania metali i jej uznawanie - Część 9: Badanie technologii doczołowego spawania montażowego rurociągów lądowych i pozabrzeżnych 10