Zeszyty. Ekonometryczna analiza wpływu kryzysu gospodarczego na zadłużenie publiczne w krajach Unii Europejskiej 1 (949) Jacek Batóg. 1.

Transkrypt

1 Zeszyy Uniwersye Ekonomiczny w Krakowie Naukowe 1 (949) ISSN Zesz. Nauk. UEK, 2016; 1 (949): DOI: /ZNUEK Jacek Baóg Insyu Ekonomerii i Saysyki Uniwersye Szczeciński Ekonomeryczna analiza wpływu kryzysu gospodarczego na zadłużenie publiczne w krajach Unii Europejskiej Sreszczenie W arykule analizie poddane zosały endencje w zakresie kszałowania się długookresowego zadłużenia publicznego krajów Unii Europejskiej. Szczególną uwagę poświęcono wpływowi osaniego kryzysu gospodarczego na poziom długu publicznego i deficyów budżeowych. Wnioskowanie oparo na modelach dynamiki i współzależności produku krajowego bruo i deficyu budżeowego oraz modelach pozwalających wyznaczyć długookresowy poziom względnego zadłużenia publicznego. Uzyskane wyniki wskazują na brak isonej korelacji między począkowym lub końcowym poziomem zadłużenia publicznego i obserwowanym empem wzrosu gospodarczego. Pozyywnie zosała naomias zweryfikowana hipoeza mówiąca o znaczącym wpływie zjawisk kryzysowych na wzros długookresowych względnych poziomów długu publicznego gospodarek europejskich. Słowa kluczowe: dług publiczny, kryzys gospodarczy, Unia Europejska, modele ekonomeryczne. 1. Wprowadzenie Zagrożenia związane ze zby wysokim poziomem zadłużenia publicznego, kóre scharakeryzowane zosały m.in. w pracach [Borenszein 1989, Fischer

2 60 Jacek Baóg 1993, Kołodko 1992, Wigger 2005], budzą obecnie ogromne zaineresowanie naukowców, decydenów gospodarczych, poliyków i całych społeczeńsw ze względu na ich nasilenie spowodowane ogólnoświaowym kryzysem gospodarczym. Do najczęściej wymienianych negaywnych aspeków nadmiernego poziomu deficyów budżeowych i długu publicznego zalicza się przede wszyskim spadek konsumpcji oraz spowolnienie wzrosu gospodarczego [World Economic Oulook 2008, s. 61]. Zwraca się eż częso uwagę na ujemny wpływ ych dwóch czynników na prywane inwesycje [Gong, Greiner i Semmler 2001] 1 oraz produkcję przemysłową [Wheeler 1999] 2. W lieraurze znaleźć można również poglądy przeciwsawne. Przykładowo S.N. Mohd Daud i J.M. Podivinsky [2011], wykorzysując modele SEM i SAR ze sałymi efekami, wykazali brak negaywnego wpływu zewnęrznego długu publicznego na wzros gospodarczy w przypadku krajów Wschodniej Azji i Pacyfiku, Ameryki Łacińskiej i Karaibów oraz Afryki. Ocena, czy obecnie w krajach Unii Europejskiej mamy do czynienia z nadmiernym poziomem zadłużenia publicznego, jes jednoznaczna. Przede wszyskim w efekcie działań ukierunkowanych na zwalczanie negaywnych skuków świaowego kryzysu ekonomicznego wywołanego w Sanach Zjednoczonych w 2007 r. dług publiczny wielu krajów członkowskich przekracza znacząco jego dopuszczalny poziom usalony w rakacie z Maasrich 3 (zob. rys. 1) 4. Najwyższy poziom odnoowano dla Grecji (174,71% PKB), Włoch (127,71% PKB), Porugalii (124,78% PKB), Irlandii (116,09% PKB) i Cypru (101,60% PKB). Na szczególną uwagę zasługuje jednak dynamika przyrosu długu publicznego, kóra w laach była sosunkowo wysoka, zwłaszcza w przypadku akich krajów, jak: Irlandia (92,13% w 2013 r. w porównaniu z 2007 r.), Grecja (71,93%), Porugalia (58,79%) czy Hiszpania (56,19%) (zob. rys. 2). Polskie zadłużenie publiczne pomimo sałego jego wzrosu w ujęciu nominalnym kszałuje się na ym le bardzo korzysnie. Zaprezenowane powyżej endencje powierdzili również A. Ayala i S. Blazsek [2014, s ], kórzy wykorzysując esy pierwiaska jednoskowego z uwzględnieniem zmian srukuralnych oraz model opary na danych panelowych, wskazali na rosnący sosunek długu publicznego do produku krajowego bruo dla wybranych krajów Unii Europejskiej oraz wysępowanie wspólnej 1 Auorzy wykorzysali es przyczynowości Grangera. 2 W pracy zasosowano modele VAR. 3 Szerzej na en ema zob. [Cafiso 2012]. 4 Nie zaprezenowano rzech krajów: Chorwacji, Maly i Rumunii, ze względu na brak danych saysycznych.

3 Ekonomeryczna analiza wpływu kryzysu gospodarczego % Grecja Włochy Porugalia Irlandia Cypr Belgia Francja Hiszpania Wielka Bryania Węgry Niemcy Ausria Polska Finlandia Dania Czechy Szwecja Liwa Łowa Luksemburg Bułgaria Esonia Rys. 1. Poziom długu publicznego ogółem w krajach Unii Europejskiej w 2013 r. (dług wyrażony w % PKB, walua krajowa, ceny bieżące) Źródło: opracowanie własne na podsawie danych dosępnych w bazie Euromonior Inernaional % Irlandia Grecja Porugalia Hiszpania Cypr Wielka Bryania Francja Włochy Łowa Liwa Finlandia Dania Czechy Luksemburg Belgia Ausria Niemcy Polska Węgry Esonia Szwecja Bułgaria Rys. 2. Zmiana poziomu długu publicznego ogółem w krajach Unii Europejskiej w laach (dług wyrażony w % PKB, walua krajowa, ceny bieżące) Źródło: opracowanie własne na podsawie danych dosępnych w bazie Euromonior Inernaional.

4 62 Jacek Baóg endencji w ym zakresie w grupie analizowanych krajów w okresie od IV kwarału 2007 r. do I kwarału 2012 r. Niekórzy auorzy [Kovun, Dolinovskaya i Ignayuk 2014, s ] wskazują, że finansowanie wydaków publicznych długiem publicznym sanowi obecnie inegralną część sysemu finansowego, będąc eż elemenem mechanizmu regulacji makroekonomicznej 5 oraz narzędziem wdrażania sraegii rozwoju kraju. Podkreślają oni również, że duże znaczenie ma obecnie nie ylko idenyfikacja czynników deerminujących wzros długu publicznego oraz określenie siły wpływu ych czynników na syuację makroekonomiczną danego kraju, lecz również obliczenie na podsawie isniejących w ym zakresie prawidłowości granicy długu publicznego. Na kanwie powyższych rozważań sformułowany zosał cel pracy, kórym jes ocena wpływu osaniego kryzysu gospodarczego na zmianę długookresowych poziomów długu publicznego krajów Unii Europejskiej. Jednocześnie weryfikacji poddana zosanie hipoeza badawcza, według kórej pogorszenie koniunkury gospodarczej w krajach Unii Europejskiej wywołane kryzysem gospodarki świaowej rozpoczęym w Sanach Zjednoczonych w 2007 r. spowodowało wzros długookresowego względnego zadłużenia publicznego poszczególnych krajów członkowskich. 2. Sosowana meoda badawcza Do obliczenia długookresowych poziomów zadłużenia zasosowana zosanie procedura przedsawiona w pracy [Baóg 2008]. Wychodząc od modelu opisującego dynamikę wzrosu gospodarczego w ujęciu realnego produku krajowego bruo, kórą opisuje poniższe równanie: PKB = exp ( α 0 + ω ) + u, (1) oraz modelu pozwalającego wyznaczyć przecięny udział deficyu budżeowego w PKB w badanym okresie: S = δ PKB + ε, (2) 5 Zob. również rozważania i wyniki badań doyczących zjawiska asymerii skuków anycyklicznych działań rządów w sferze poliyki fiskalnej i monearnej [World Economic Oulook 2008, s. 169].

5 Ekonomeryczna analiza wpływu kryzysu gospodarczego 63 i wykorzysując posiadane warości ocen dynamiki realnego PKB ω oraz proporcji δ, wyznaczamy poziom zadłużenia publicznego w okresie prognozowanym T (D T ) 6 : T T T ˆ ˆ 0 exp ( ), (3) 0 0 D = S d = δ PKB ω d a osaecznie udział długu publicznego w PKB, kóry w okresie prognozowanym T jes obliczany według formuły: DT PKB T δˆ 1 = 1. ˆ exp ( ˆ ω ω T ) δ Dla T prawa srona równania (4) sprowadza się do sosunku ˆ ω ˆ. Inna meoda obliczania długookresowego poziomu zadłużenia publicznego przedsawiona zosała np. w pracy K. Tamegawy [2012, s. 210], kóry zaproponował wykorzysanie rozkładu prawdopodobieńswa sosunku długu publicznego do PKB uzyskanego w okresie T przy założeniu zerowego deficyu budżeowego S dla = 0 oraz losowego charakeru sopy procenowej r i sopy wzrosu PKBα. Proces zmian długu publicznego w ujęciu nominalnym opisuje w ym przypadku poniższe równanie auoregresyjne: 1 (4) D = (1 + r ) D + S. (5) Naomias G. Cafiso [2012, s. 64] zmiany względnego poziomu zadłużenia publicznego objaśnia za pomocą równania różnicowego: D D 1 S 1+ r D 1 = + sfa, PKB PKB 1 PKB 1+ α PKB 1 (6) gdzie: sfa warość rezydualna zmiany długu. W ym samym celu wykorzysane mogą być również meody bilansowe oraz meody opare na szeregach czasowych (zob. np. [Heinemann 1993]). 6 Dług publiczny jes u rakowany jako skumulowane zobowiązania sekora publicznego, kóre powsały w wyniku finansowania wydaków publicznych przewyższających dochody publiczne w kolejnych okresach [Ciak 1998, s. 46].

6 64 Jacek Baóg 3. Uzyskane wyniki Zjawiska wywoływane przez kryzysy gospodarcze spowalniają empo wzrosu gospodarczego. Prawidłowość a była również obserwowana w przypadku krajów Unii Europejskiej w osanich laach. Na rys. 3 przedsawione zosały sopy wzrosu PKB w dwóch okresach: w laach sprzed kryzysu ( ) oraz w całym badanym okresie Widoczny jes znaczący spadek dynamiki PKB, przed kórym obroniły się ylko, Polska, Rumunia i w pewnym sopniu Niemcy Łowa Esonia Irlandia Liwa Bułgaria Luksemburg Czechy Polska Grecja Cypr Hiszpania Węgry Finlandia Rumunia Szwecja Wielka Bryania Mala Ausria Belgia Francja Porugalia Dania Włochy Niemcy laa laa Rys. 3. Sopy wzrosu gospodarczego krajów Unii Europejskiej w laach oraz (ceny sałe z 2013 r., walua krajowa) Źródło: opracowanie własne na podsawie danych dosępnych w bazie Euromonior Inernaional. Średni wzros realnego PKB dla pierwszego okresu wyniósł 3,77%, podczas gdy dla pełnego analizowanego okresu ylko 2,66%. Obserwowane spowolnienie gospodarcze w krajach UE wywołało znaczący wzros deficyów budżeowych w laach (zob. rys. 4), kóry zosał jednak zahamowany w kolejnym okresie (zob. rys. 5). Największy wzros deficyów budżeowych odnoowały Irlandia i Hiszpania. Wyjąkiem były Węgry, kóre w laach zmniejszyły swój deficy budżeowy. Jedynym krajem, w kórym w laach pokryzysowych nie ylko nie wysąpiła redukcja deficyu 7 Na rys. 3 i 4 nie zaprezenowano danych dla Chorwacji ze względu na brak danych saysycznych.

7 Ekonomeryczna analiza wpływu kryzysu gospodarczego 65 % Irlandia Hiszpania Cypr Grecja Liwa Łowa Wielka Bryania Dania Finlandia Porugalia Rumunia Belgia Polska Bułgaria Czechy Francja Luksemburg Esonia Szwecja Ausria Włochy Niemcy Mala Węgry Rys. 4. Zmiana poziomów deficyów budżeowych krajów Unii Europejskiej w laach (deficy jako % PKB, walua krajowa, ceny bieżące) Źródło: opracowanie własne na podsawie danych dosępnych w bazie Euromonior Inernaional % Szwecja Finlandia Cypr Luksemburg Mala Esonia Dania Węgry Włochy Belgia Bułgaria Francja Grecja Niemcy Polska Ausria Hiszpania Czechy Porugalia Wielka Bryania Rumunia Liwa Łowa Irlandia Rys. 5. Zmiana poziomów deficyów budżeowych krajów Unii Europejskiej w laach (deficy jako % PKB, walua krajowa, ceny bieżące) Źródło: opracowanie własne na podsawie danych dosępnych w bazie Euromonior Inernaional.

8 66 Jacek Baóg budżeowego, lecz deficy en silnie wzrósł, była (w mniejszym zakresie akże Szwecja). Przecięny deficy w Unii Europejskiej w 2007 r. kszałował się na poziomie 0,28% PKB, w 2009 r. był równy 6,41% PKB, a w 2013 r. wynosił 3,45% PKB. Na podsawie przeprowadzonych obliczeń nie swierdzono jednak (w przeciwieńswie do innych auorów, zob. np. [Moinescu 2013, s. 23]) isonej korelacji między deficyem budżeowym i długiem publicznym a wzrosem gospodarczym w krajach Unii Europejskiej w laach Powyższy wniosek nie ulegał zmianie bez względu na punk odniesienia, dla kórego wyznaczane były poziomy ych dwóch pierwszych zmiennych. W abeli 1 zaprezenowano oceny paramerów ω oraz δ wysępujących odpowiednio w modelach (1) i (2) oszacowane na podsawie danych z la W oparciu o e wielkości obliczone zosały długookresowe poziomy współczynnika dług publiczny/pkb. Dla porównania przedsawiono również wyniki uzyskane dla okresu przedkryzysowego (zob. abela 2). Tabela 1. Szacunki sóp wzrosu realnego PKB (ω ) i udziałów deficyów budżeowych w PKB (δ) w krajach Unii Europejskiej w laach (w %) Kraj ω sopa wzrosu realnego PKB (%) δ przecięny udział deficyu budżeowego w PKB (%) Czechy 2,79 3,48 Esonia 4,47 0,15 Węgry 2,33 5,09 Łowa 4,68 2,81 Liwa 4,64 3,96 Polska 3,99 4,62 Rumunia 3,33 4,36 4,16 4,49 2,84 4,29 Ausria 1,93 2,68 Francja 1,65 3,86 Niemcy 1,25 2,09 Grecja 1,60 8,19 Irlandia 3,92 5,08 Wielka Bryania 2,16 4,95 Źródło: opracowanie własne na podsawie danych dosępnych w bazie Euromonior Inernaional. 8 Inerpreacja wyników uzyskanych przez ego auora jes jednak niemożliwa ze względu na bardzo słabą jakość prezenowanych modeli R 2 kszałował się na poziomie 0,26.

9 Ekonomeryczna analiza wpływu kryzysu gospodarczego 67 Analizą objęo ylko 15 krajów, dla kórych orzymano modele o zadowalającym sopniu dopasowania do danych empirycznych oraz charakeryzujące się saysycznie isonymi paramerami srukuralnymi. Przykładem akich modeli są dwa poniższe równania uzyskane dla Polski (w nawiasach pod ocenami paramerów srukuralnych podane zosały warości saysyki -Sudena): ˆ 2 PKB = exp (13,16 + 0, 0399 ), R = 0,99, (1248,4) (41,7) S ˆ = 0, 046 PKB. ( 12,19) Tabela 2. Długookresowy poziom długu publicznego (% PKB) obliczony na podsawie la oraz D T /PKB T Czechy Węgry Łowa Liwa Polska ,766 1,824 0,127 0,298 0,975 0,622 1,010 0, ,246 2,182 0,602 0,627 0,957 1,145 1,081 1,071 D T /PKB T Ausria Francja Niemcy Grecja Irlandia Rumunia Wielka Bryania ,052 1,241 1,901 1,447 0,204 0,383 0, ,288 2,330 1,422 3,610 1,296 1,120 2,286 Źródło: obliczenia własne. Zaprezenowane wyniki pozwalają swierdzić, że osani kryzys gospodarczy miał znaczący wpływ na wzros długookresowych poziomów relaywnego zadłużenia publicznego większości krajów Unii Europejskiej. Zjawisko o jes szczególnie widoczne w przypadku Francji, Grecji i Wielkiej Bryanii. Obserwujemy ylko rzy wyjąki od ej reguły odnoszące się do gospodarek Niemiec, Polski i Słowacji, a w przypadku Ausrii wzros ej zmiennej był umiarkowany. 4. Wnioski Przeprowadzone badania pozwalają sformułować kilka wniosków odnoszących się do endencji doyczących wpływu kryzysu gospodarczego na poziom zadłużenia publicznego w krajach Unii Europejskiej. Po pierwsze obserwowany od 2007 r. kryzys gospodarczy spowodował znaczący wzros deficyów budżeowych oraz długu publicznego. Było o spowodowane w dużym sopniu działaniami podejmowanymi przez poszczególne rządy i insyucje finansowe w celu

10 68 Jacek Baóg poprawy koniunkury gospodarczej i sabilizacji sysemu finansowego. Wydaje się ponado, że pomimo obserwowanego spadku poziomów deficyów budżeowych w laach nie należy oczekiwać szybkiego spadku względnego zadłużenia publicznego gospodarek Unii Europejskiej. Nie zaobserwowano silnego związku między zmianami poziomów deficyu budżeowego i długu publicznego oraz dynamiką wzrosu gospodarczego. Wzros nominalnego długu publicznego w krókim okresie spowodował w większości krajów UE znaczący wzros jego długookresowych relaywnych poziomów. Wyjąkiem były gospodarki Słowacji, Polski i Niemiec, kóre wykazały się odpornością na negaywne impulsy ukierunkowane na wzros względnego długu publicznego. W przypadku gospodarki niemieckiej zaobserwowano nawe obniżenie ej wielkości z poziomu 1,901 do 1,422. Waro jednak zauważyć, że na orzymane wyniki miały wpływ nie ylko obserwacje odsające, kórych efek sarano się wyeliminować, lecz również odmienne endencje w kszałowaniu się wzrosu gospodarczego w okresie przedkryzysowym i w laach po wybuchu kryzysu. Ten drugi czynnik był podsawowym powodem, dla kórego nie można było wyznaczyć poziomów długu publicznego liczonych w relacji do PKB, do kórych dążą poszczególne gospodarki w długim okresie. Lieraura Ayala A., Blazsek S. [2014], Conagion of Sovereign Deb in he Eurozone, Theoreical Economics Leers, vol. 4, hp://dx.doi.org/ /el Baóg J. [2008], Badanie długookresowego zadłużenia Polski [w:] Modelowanie i prognozowanie zjawisk społeczno-gospodarczych, red. J. Pociecha, Wydawnicwo Uniwersyeu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Borenszein E. [1989], The Effec of Exernal Deb on Invesmen, Finance and Developmen, Sepember. Ciak J. [1998], Problem krajowego długu publicznego w Polsce, Bank i Kredy, nr 1 2. Cafiso G. [2012], Deb Developmens and Fiscal Adjusmen in he EU, Inereconomics, vol. 47, nr 1, hp://dx.doi.org/ /s x. Fischer S. [1993], The Role of Macroeconomic Facors in Growh, NBER Working Paper, nr 4565, Naional Bureau of Economic Research, Cambridge, MA. Gong G., Greiner A., Semmler W. [2001], Growh Effecs of Fiscal Policy and Deb Susainabiliy in he EU, Empirica, vol. 28, nr 1, hp://dx.doi.org/ /a: Heinemann F. [1993], Susainabiliy of Naional Deb in Europe, Inereconomics, vol. 28, nr 2, hp://dx.doi.org/ /bf Kołodko G.W. [1992], Transformacja polskiej gospodarki. Sukces czy porażka?, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa. Kovun N., Dolinovskaya O., Ignayuk V. [2014], Modelling Governmen Deb in Ukraine and Seleced EU Counries [w:] Models and Mehods for Analysing and Forecasing Economic Processes. Theory and Pracice, red. J. Pociecha, Cracow Universiy of Economics Press, Cracow.

11 Ekonomeryczna analiza wpływu kryzysu gospodarczego 69 Mohd Daud S.N., Podivinsky J.M. [2011], Deb Growh Nexus: A Spaial Economerics Approach for Developing Counries, Transiion Sudies Review, vol. 18, nr 1, hp:// dx.doi.org/ /s Moinescu B.G. [2013], The Lending Channel and Budge Balance: Empirical Evidence from Cenral and Easern European Economies, Theoreical and Applied Economics, vol. XX, nr 3(580). Tamegawa K. [2012], Playing he Defici Gamble Easily, Theoreical Economics Leers, vol. 2, hp://dx.doi.org/ /el Wheeler M. [1999], The Macroeconomic Impacs of Governmen Deb: An Empirical Analysis of he 1980s and 1990s, Alanic Economic Journal, vol. 27, nr 3, hp:// dx.doi.org/ /bf Wigger B.U. [2005], Public Deb, Human Capial Formaion, and Dynamic Inefficiency, Inernaional Tax and Public Finance, vol. 12, nr 1, hp://dx.doi.org/ /s World Economic Oulook. Ocober Financial Sress, Downurns, and Recoveries [2008], Inernaional Moneary Fund, Washingon, DC. Economeric Analysis of he Influence of Economic Downurns on Public Deb in he European Union (Absrac) The paper examines long-erm rends in public deb for counries of he European Union. Special aenion is paid o he influence of economic crisis on public deb levels and budge deficis. The conclusions are based on ime series models and causaliy models of GDP and budge defici as well as on models which describe he long-erm levels of relaive public deb. The resuls show a lack of significan correlaion beween iniial and final levels of public deb and he economic growh rae. However, hey do show ha nagaive effecs of economic crisis srongly influence he growh of long-erm relaive public deb levels of European counries. Keywords: public deb, economic crisis, European Union, economeric models.