ZDROWIE, NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE, DEZINTEGRACJA SPOŁECZNA OPIS PROJEKTU

Transkrypt

1 ASK, 2002, nr 11, strony Copyr;ght by ASK, ISSN Joanna Sikorska Polska Akademia Nauk ZDROWIE, NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE, DEZINTEGRACJA SPOŁECZNA OPIS PROJEKTU Problematyka i cele badania Projekt jest częścią programu międzynarodowych badań porównawczych nad zdrowiem, nierównościami i barierami integracji społecznej w sześciu metropoliach w różnych regionach świata (Paryż, Warszawa, San Paolo, Nowy Jork, Abidżan, Tokio), koordynowanych przez Institut National d'etudes Demographiques oraz Centre National des Recherches Scientifiques w Paryżu. Pomimo odległości kulturowej i geograficznej, we wszystkich tych metropoliach obserwuje się procesy kumulacji niekorzystnych zjawisk społecznych, jak: wzrost bezrobocia, narastające obszary biedy i bezdomności, rosnące problemy zdrowotne, wzrost patologii społecznej, powodowane w znacznej mierze transformacją rynków pracy i postępującą globalizacją. Rangę tych problemów powiększa zaobserwowana we wszystkich wielkich miastach migracja do nich uboższych segmentów struktury społecznej z mniejszych miejscowości; wielkie miasta zdają się bowiem stwarzać większą szansę na przetrwanie. Metropolie stają się tym samym relatywnie największymi skupiskami biedy, chorób i beznadziejności. W Polsce można w najbliższych latach oczekiwać nasilenia się wspomnianych procesów migracyjnych w związku z restrukturyzacją rolnictwa. Różne systemy społeczno-polityczne, posiadane zasoby, koncepcje polityki społecznej, a także tradycje historyczne sprawiają, że problemy te są w róż- Uwagi do Autorki lub prośby o nadbitki prosimy kierować: Joanna Sikorska, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa, ul. Nowy Świat 72.

2 86 Joanna Sikorska nych częściach świata postrzegane i rozwiązywane w odmienny sposób.jest to jeden z powodów, dla których warto zastosować przy ich badaniu perspektywę porównawczą. Inny istotny powód to weryfikacja hipotezy przyczynowego modelu współzależności między zmiennymi z zakresu nierówności społecznych ( ubóstwa), stanu zdrowia oraz zanikania więzi społecznych. Istnieją bowiem podstawy, aby przypuszczać, że pomimo wielu podobieństw wzajemne układy i sprzężenia pomiędzy tymi grupami zmiennych nie muszą być jednakowe. W każdej z wytypowanych stolic i metropolii przeprowadzone będą socjologiczne badania tych zjawisk, a porównanie zebranych wyników pozwoli określić specyficzne dla poszczególnych regionów procesy narastania nierówności i mechanizmy wykluczania społecznego oraz czynniki powstawania i utrwalania się obszarów nowej, wielkomiejskiej biedy. Stołeczne spektrum uwypukla najbardziej newralgiczne kwestie dotyczące przestrzeni całego kraju. N a niewielkim terytorium przeludnionych zazwyczaj metropolii wyrazniejsze są nierówności i bariery grupowe, bardziej widoczne są mechanizmy i czynniki marginalizujące. Jednocześnie, niezależnie od specyficznych parametrów przestrzeni społecznej stolicy na tle kraju, można obserwować tendencję do upodobniania się metropolii w różnych regionach świata. Tendencja ta jest, jak się wydaje, autonomicznym efektem procesu globalizacji ekonomicznej, który prowadzi do ujednolicania warunków i stylów życia grup podlegających ekonomicznemu i społecznemu wykluczaniu i upośledzeniu. W niniejszym projekcie rozważane są oba aspekty tego problemu: krajowy - w badaniu relacji między zdrowiem, nierównościami i zjawiskiem dezintegracji społecznej w Warszawie, oraz międzykrajowy - w porównaniu tych zjawisk i procesów w stolicy naszego kraju ze stolicą Francji - Paryżem. Istotny aspekt kontekstualny tego porównania wiąże się z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Niezależnie od perspektywy porównawczej, realizacja badania poszerzy wiedzę na temat transformacji w Polsce o nowy aspekt tego procesu przemian - o skutki transformacji w największej polskiej aglomeracji miejskiej. Przedmiotem analizy będą przy tym mechanizmy dostosowawcze do zmieniającej się dynamicznie przestrzeni społecznej wielkiej Warszawy na poziomie jednostkowym, rodzinnym, społeczności lokalnych osiedli mieszkaniowych, miejskich dzielnic i gmin, a także na poziomie struktury gospodarczej i politycznej całej aglomeracji. Wnioski z badania - poza walorami poznawczymi - będą przydatne dla władz Warszawy i polityki społecznej w ogóle, do ograniczania niekorzystnych skutków społecznych biedy i dezintegracji społecznej oraz zapobiegania ich utrwalaniu się.

3 Zdrowie, nierówności społeczne, dezintegracja społeczna 87 Podstawowe pojęcia, pytania, hipotezy Podstawowymi kategoriami teoretycznymi projektu są pojęcia zawarte w tytule: zdrowie, nierówności, dezintegracja społeczna. Kategorie te mają dobrze utrwaloną pozycję w teorii socjologii; każda z osobna jest przedmiotem wielu badań i opisów. Kwestia różnych aspektów rozwarstwienia społecznego i ich skutków dla spójności społecznej stoi w punkcie wyjścia rozważań nad nierównościami. Wychodząc z tych tradycji przyjęto w niniejszym projekcie podejście, które polega na analizie wzajemnych relacji między nierównościami, zdrowiem i dezintegracją społeczną oraz na identyfikacji powstających - jako rezultat tych wzajemnych relacji - mechanizmów nieprzystosowania i upośledzenia społecznego, a także mechanizmów kompensacji niskiej pozycji (np. kompensacji w rodzinie, w kręgu znajomych, w kontaktach z innymi instytucjami wspierającymi lub przez styczność z określoną subkulturą). Nawiązując do badań nad narastającym rozwarstwieniem społeczeństwa po 1989 roku, a także do ilościowych i jakościowych badań nad biedą i jej determinantami społeczno-ekonomicznymi, uwzględniono w projekcie również problematykę utrwalania się niedoborów niskiej pozycji społecznej i przekazywanie ich następnemu pokoleniu. Równocześnie, bierze się pod uwagę fakt, że nierówności te są - w wyniku sprzężeń zwrotnych w dłuższej perspektywie - kształtowane przez zmiany stanu zdrowia oraz pod wpływem procesu narastania bądz łagodzenia zjawisk dezintegracji społecznej. Należy założyć, że niedostatek zasobów ekonomicznych, zasobów i kompetencji kulturowych, specyficzny styl życia oraz upośledzenie w dostępie do usług w zakresie ochrony zdrowia kumuluje się i wzmacnia wzajemnie. Kumulowanie się tych zjawisk będzie badane dynamicznie, poprzez odtwarzanie elementów społecznej biografii badanych. Definiując zdrowie wyróżniono trzy jego aspekty: 1) medyczny - związany z chorobą, jej diagnostyką i możliwością leczenia, 2) subiektywne poczucie dobrostanu zgodnie z propozycją WHO, 3) poziom zdolności społecznego funkcjonowania. Celem badania będzie opis i wyjaśnienie społecznych charakterystyk osób i ich gospodarstw domowych z punktu widzenia realizowanych zachowań związanych ze zdrowiem (prozdrowotnych i ryzykownych dla zdrowia), korzystania z usług systemu ochrony zdrowia oraz motywów podejmowania lub zaniechania leczenia. Badanie stanu zdrowia i realizacji potrzeb zdrowotnych wszystkich członków gospodarstw domowych pozwoli odtworzyć hierarchię ważności tych potrzeb w zależności od miejsca zajmowanego w strukturze rodziny.

4 88 Joanna Sikorska Relacja między ubóstwem a złym stanem zdrowia jest stosunkowo dobrze znana, zarówno w skali mikro, jak i makro. Wiadomo, że zarówno dochód na głowę w gospodarstwie domowym, jak i wysokość produktu krajowego brutto są dobrymi predyktorami stanu zdrowia. Jednak na całość zdrowia mają wpływ różne determinanty - czynniki genetyczne, środowiskowe, warunki życiowe, dostęp do opieki medycznej, a także elementy stylu życia. Kwestią badań pozostaje rozstrzygnięcie, jakie są wzajemne układy tych komponentów wśród osób zajmujących różne pozycje społeczne. Nierówności w sferze zdrowia będą więc rozpatrywane przede wszystkim jako nierówności w determinantach zdrowia. W dalszej perspektywie warto też sprawdzić, czy proporcje i wzajemne układy tych determinant są zbliżone w różnych krajach, w których społeczny sens bycia ubogim" może być odmienny. Przedmiotem badania będą także elementy kultury zdrowotnej osób żyjących w ubóstwie, co nawiązuje do takich m.in. pytań: Jaki rodzaj symptomów i zakres odczuwanych dolegliwości skłania je do uznania się za osobę chorą i poszukiwania pomocy' Gdzie przede wszystkim tej pomocy poszukuje' Jaka jest tu rola kręgów nieformalnych w stosunku do profesjonalnej pomocy medycznej' Jakie są wreszcie przekonania na temat tego, czym jest zdrowie i choroba i jakie są ich czynniki sprawcze' Przerwanie i brak więzi społecznych rozumiany jest jako opozycja procesu integracji jednostki z obowiązującym porządkiem społecznym i w konsekwencji z ogólnym rozluinieniem spójności społecznej. Hipotezy w zakresie tej rozleglej tematyki związane są z rozróżnieniem różnych poziomów relacji społecznych (rodzina, kręgi towarzyskie, sąsiedzkie, kontakt z lokalnymi i ponadlokalnymi instytucjami pomocowymi, ale także z różnego rodzaju stowarzyszeniami o charakterze mniej lub bardziej sformalizowanym itp.) oraz zasięgu wpływu zjawisk patologicznych na te relacje. Rozerwanie więzi społecznych i procesy społecznego wykluczania są często konsekwencją przewlekłego bezrobocia, ubóstwa czy wykluczającej z życia społecznego choroby, jak pisze M. Jarosz. Jednak w silnie zintegrowanych grupach więzi te mogą w trudnych sytuacjach ulec wzmocnieniu; stają się wówczas zródlem wzajemnego wsparcia i potężnym buforem ochronnym przeciwdziałającym doświadczanym stresom i pomagającym przetrwać. Z kolei brak tych więzi, przy znacznej ekspozycji jednostki na działanie przewlekłych stresorów społecznych jest jednym z istotnych czynników w etiologii wielu chorób. Więzi społeczne i ich dynamika są więc szczególnie istotną zmienną w proponowanym schemacie badawczym. Relacje między zdefiniowanymi wyżej kategoriami będą badane w kontekście ich zróżnicowania terytorialnego. Wymiar ten jest na tyle istotny, że zamie-

5 Zdrowie, nierówności społeczne, dezintegracja społeczna 89 szkiwanie w dzielnicy ubóstwa" może oznaczać nie tylko, co oczywiste, uczęszczanie do gorszych szkól, korzystanie z gorszych" świadczeń medycznych lub nawet ograniczenie dostępu do pewnych świadczeń itd., ale także swoistą stygmatyzację społeczną. Może ona ograniczać szanse życiowe mieszkańców, stając się jednocześnie czynnikiem wykluczenia społecznego. Z drugiej strony silne więzi społeczne osób ubogich żyjących wśród podobnych sobie mogą stanowić istotny element kompensowania niekorzystnych zjawisk będących skutkiem chorób, bezrobocia itp. Prowadzone w drugiej połowie lat 90. badania nad ubóstwem w miastach polskich (Warszawa, Łódz, Wrocław, konurbacja katowicka) pokazują, że było ono generalnie rozproszone terytorialnie, co stanowiło zresztą przejaw relatywnie dużego rozproszenia biedy charakterystycznego dla okresu PRL. N a podstawie wtórnej analizy wyników dotychczasowych badań zróżnicowań społecznych w aglomeracji warszawskiej i w poszczególnych dzielnicach stolicy, nie odnotowano wyrainych skupień zjawiska skrajnego ubóstwa. Można było jednak wyróżnić dzielnice tradycyjnie uboższe w porównaniu z innymi. Najbogatsze było Centrum, a dzielnice biedniejsze, z wieloma przejawami patologii społecznych, znajdowały się po prawej stronie Wisły (np. Grochów, Targówek). Warto jednak przyjrzeć się, czy przekształcenia ekonomiczne i ogólny wzrost rozwarstwienia społecznego - szybszy w stolicy niż w całym kraju - wzmaga obecnie tendencję do tworzenia się wyrainie wyodrębnionych dzielnic ubóstwa, charakterystycznych dla dużych miast w innych krajach wraz ze wskazanymi powyżej tego konsekwencjami' Czy można w ogóle mówić o obszarach biedy w Warszawie' Czy istnieje raczej tendencja do przenoszenia się biedy poza ścisłe granice miasta, lokalizowania się na obrzeżach Warszawy' Analiza danych zebranych w aglomeracji warszawskiej w 2003 roku zostanie przeprowadzona w przekroju różnych jednostek podziału administracyjnego i historycznie ukształtowanych, mniejszych jednostek terytorialnych. Wyniki analizy pozwolą odpowiedzieć na pytanie o obszary biedy przy przyjęciu różnych przekrojów terytorialnych w Warszawie. Przewidywane sposoby upowszechniania wyników badania Wyniki porównawczych analiz związków między nierównościami, zdrowiem i dezintegracją występujących w Warszawie i w Paryżu zostaną przedstawione w ogólnym raporcie z badań. Jeśli założyć, że procesy zachodzące w naszym kraju są zbliżone do procesów, które wystąpiły już we Francji, to pozwolą

6 90 Joanna Sikorska one przewidzieć możliwe skutki narastania ubóstwa. Porównamy także stosowane sposoby rozwiązywania podobnych, newralgicznych kwestii w Paryżu i w Warszawie. Będzie to pomocne, jak można przypuszczać, w procesie przystosowywania i ujednolicania zasad polityki społecznej wśród krajów Unii Europejskiej. Wyniki badania zrealizowanego w Polsce będą także prezentowane podczas dorocznych międzynarodowych konferencji z cyklu HEXAPOLIS, na których przedstawiane będą również rezultaty badań z pozostałych pięciu krajów uczestniczących w projekcie. Dwie pierwsze konferencje z tego cyklu odbyły się w Paryżu w 2000 roku i w San Paolo w 2001 roku. Trzecia międzynarodowa konferencja z cyklu HEXAPOLIS odbyła się w Warszawie 27 września 2002 roku. W celu poszerzenia dyskusji nad założeniami badania oraz upowszechnienia jego wyników zostanie także zorganizowane stale seminarium ogólnopolskie, na które zapraszani będą politycy, władze miasta, badacze, pracownicy instytucji oraz organizacji pozarządowych zainteresowani problemami biedy i metodami jej przeciwdziałania. Zespól badawczy i okres realizacji badania Aplikacja dotycząca realizacji niniejszego badania została złożona do Komitetu Badań Naukowych w styczniu 2002 roku. Po uzyskaniu pozytywnej oceny projekt został przyjęty uchwalą Zespołu Nauk Społecznych, Ekonomicznych i Prawnych KBN do finansowania w lipcu 2002 roku. Projekt będzie realizowany przez zespól badaczy z!fis PAN w składzie: Antonina Ostrowska, Joanna Sikorska - kierownik projektu, Paweł B. Sztabiński oraz Grażyna Drążyk. Badanie ankietowe zostanie przeprowadzone w Warszawie w 2003 roku, a jego wstępne wyniki będą przedstawione w 2004 roku.