kultura A rozwój 20 lat po upadku komunizmu w europie culture and development 20 years after the fall of communism in europe

Transkrypt

1 kultura A rozwój 20 lat po upadku komunizmu w europie culture and development 20 years after the fall of communism in europe

2 kultura A rozwój 20 lat po upadku komunizmu w europie culture and development 20 years after the fall of communism in europe Kraków 2010

3 Copyright by Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2010 Copyright by the International Cultural Centre, Krakow 2010 Copyright by Rada Europy Copyright by Council of Europe Redakcja naukowa: Academic editors: r o b e r t p a l m e r, j a c e k p u r c h l a Współpraca: Cooperation: k a t h r i n m e r k l e, j o a n n a s a n e t r a - s z e l i g a, a g a t a w ą s o w s k a - p a w l i k Projekt graficzny, skład i łamanie Graphic design, typesetting m a g i s t e r l e m u r s. c. Tłumaczenia z angielskiego i polskiego Translations from the English and Polish a l i c j a b r o d o w i c z - t r a n s u e Tłumaczenie z czeskiego dzięki uprzejmości Instytutu Polskiego w Pradze Translation from Czech courtesy of the Polish Institute in Prague Redakcja Edited by b a r b a r a g ó r s k a teksty w j. polskim in Polish j e s s i c a t a y l o r - k u c i a teksty w j. angielskim in English Korekta Proofreading d a n u t a s a u l teksty w j. polskim in Polish j e s s i c a t a y l o r - k u c i a teksty w j. angielskim in English Druk i oprawa Printing and binding d r u k a r n i a s k l e n i a r z ISBN table of content jacek purchla 6 and robert palmer Introduction václav havel 12 Letter to the conference participants magda vášáryová 16 Year Historical and cultural perspective of the time of change jerzy hausner 26 Culture and transformation p É ter inkei 36 Background paper geoffrey brown 142 Culture and development 20 years on Conference participants 172 Biographical notes Conference programme 196 Council of Europe 198 CultureWatchEurope 200 International Cultural Centre 206 spis treś ci jacek purchla i robert palmer wstęp václav havel List do uczestników konferencji magda vášáryová Rok Historyczna i kulturalna perspekt y wa czasu zmiany jerzy hausner Kultura i transformacja p É ter inkei Materiał kontekstowy geoffrey brown Kultura a rozwój 20 lat później Uczestnicy konferencji Noty biograficzne Program konferencji Rada Europy CultureWatchEurope Międzynarodowe Centrum Kultury Zdjęcia w publikacji Photos in the publication by p a w e ł m a z u r

4 Introduction Wstęp Jacek Purchla and Robert Palmer Jacek Purchla i Robert Palmer 6 The year 2009 was marked by celebrations of the 20 th anniversary of the fall of communism in Central and Eastern Europe. Looking back to the year 1989 we see not only a turning point ending the cold war and the division of Europe, but also a year of a grand opening. The first parliamentary elections, held in Poland on 4 June 1989, were the culmination of the struggles for independence by circles related to Solidarity. The elections and the impressive victory of the Polish anticommunist opposition initiated a peaceful revolution, which finally culminated in the Autumn of Nations. The fall of the iron curtain and the collapse of the Berlin Wall not only began a transformation process in Central and Eastern Europe, but also extended and streamlined a process of re-integrating the Old Continent, and ultimately brought about a fundamental change in the perception of Europe as a whole. From that moment the cultural sector has undergone multiple changes and has had to answer to new challenges, not only in post-communist countries. Specifically, in Central and East European countries the meaning of the term cul- Rok 2009 stał pod znakiem obchodów dwudziestej rocznicy upadku komunizmu w Europie Środkowej i Wschodniej. Rok 1989 to z perspektywy dwudziestu lat nie tylko cezura historyczna, zamykająca okres zimnej wojny i podziału Europy, ale i rok wielkiego otwarcia. 4 czerwca 1989 roku w Polsce odbyły się pierwsze wybory parlamentarne, które stanowiły zwieńczenie działań środowisk niepodległościowych związanych z Solidarnością. To właśnie wybory czerwcowe i spektakularne zwycięstwo polskiej opozycji antykomunistycznej zapoczątkowały pokojową rewolucję, która kulminowała kilka miesięcy później Jesienią Narodów. Upadek żelaznej kurtyny i obalenie muru berlińskiego rozpoczęły nie tylko proces transformacji Europy Środkowej i Wschodniej, ale także rozszerzyły i przyspieszyły proces reintegracji Starego Kontynentu, wreszcie oznaczały zasadniczą zmianę percepcji Europy. Od tego czasu sektor kultury przeszedł wiele zmian i musiał odpowiedzieć na nowe wyzwania nie tylko w krajach postkomunistycznych. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej znaczenie określenia polityka kulturalna ewoluowało od negatyw- 7

5 8 tural policy has evolved from negative propaganda to a tool creating proper conditions for cultural development. The political transformation of 1989 also opened up new opportunities for cultural cooperation. The 1990s were a time of dialogue between neighbours and renewed mutual discoveries. National revival in Central and Eastern Europe brought a polyphony of narration and strengthening of cultural diversity. So how has the face of European culture changed since the collapse of communism? How have these changes influenced the culture management system, cultural policy and, finally, the activities in this sector? What have been the trends, challenges and solutions in cultural policies in European states over the last twenty years? These were some of the issues debated by the group of fifty European experts who were invited to Krakow by the International Cultural Centre and the Council of Europe for the first conference of the CultureWatchEurope cycle of events, which took place precisely on the 20 th anniversary of the peaceful victory achieved by Polish Solidarity. The primary objective of the symposium was to analyse the results of political transformation in cultural policy between the end of the 1980s and the beginning of the 1990s. Apart from the issue of the impact that the fall of the totalitarian systems exerted on the development of culture, we also debated on the extent to which the course and the nature of the transformation determined the future of European culture, given the context of integration and globalisation processes. A joint effort at analysing the development of cultural policies in European countries over the last twenty years served this very purpose. A starting point for the discussion was provided by a background paper, prepared by a team under Peter Inkei, thematic sessions, and group work organised in the following areas: heritage, art, citizens. Panel discussions covered transformation, integration and globalisation. The opening of the conference on 4 June coincided with the inauguration of the new premises of the International Cultural Centre, modernised with funds from the European Economic Area Financial Mechanism. The present seat of the Centre, located in Europe's largest medieval square, is itself a product of processes begun during the political transformation of These are rooted in partnership and dialogue, the foundations of the more than sixty-year mission of the Council of Europe. In the context of the Organisation s core concern with democracy, human rights and the rule of law, its recent CultureWatchEurope initiative offers an information and dialogue platform on cultural, heritage and media trends that is open to governments and civil society bodies to help in pinpointing developments, difficulties and good practices. nej propagandy do narzędzia kreującego właściwe warunki dla rozwoju kulturalnego. Przełom polityczny roku 1989 otworzył też nowe możliwości współpracy kulturalnej. Lata dziewięćdziesiąte to czas dialogu sąsiadów i ponownego odkrywania się nawzajem. Odrodzenie narodowe w Europie Środkowej i Wschodniej oznaczało polifonię narracji i wzmocnienie różnorodności kulturowej. Jak więc zmieniło się oblicze kultury europejskiej od upadku komunizmu? Jak te zmiany wpłynęły na system zarządzania kulturą, politykę kulturalną czy wreszcie na samą działalność w tym sektorze? Jakie były i są trendy, wyzwania i rozwiązania w politykach kulturalnych państw europejskich przez ostatnie dwadzieścia lat? Nad tymi kwestiami debatowaliśmy w gronie ponad pięćdziesięciu ekspertów z całej Europy, zaproszonych do Krakowa przez Międzynarodowe Centrum Kultury i Radę Europy na pierwszą konferencję z cyklu CultureWatchEurope, która trwała od 4 do 6 czerwca 2009 roku, a więc rozpoczęła się dokładnie w dwudziestą rocznicę pokojowego zwycięstwa polskiej Solidarności. Celem sympozjum była przede wszystkim analiza skutków przemian politycznych przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na politykę kulturalną państw europejskich. Obok kwestii, w jakim stopniu upadek systemów totalitarnych wpłynął na rozwój kultury, zastanawialiśmy się także, na ile przebieg i charakter transformacji determinują przyszłość kultury europejskiej także w kontekście procesów integracji i globalizacji. Temu służyła też próba analizy rozwoju polityki kulturalnej w państwach europejskich w ostatnich dwudziestu latach. Podstawą do dyskusji stał się tzw. materiał kontekstowy, przygotowany przez zespół Pétera Inkei, a sesje tematyczne i praca w grupach podzielone zostały według następujących zagadnień: dziedzictwo, sztuka, obywatele. Dyskusje panelowe dotyczyły transformacji, integracji i globalizacji. Otwarcie konferencji 4 czerwca zbiegło się z inauguracją nowych przestrzeni Między narodowego Centrum Kultury, zmodernizowanych dzięki wsparciu ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Nowoczesna siedziba Centrum, położona przy największym placu średniowiecznej Europy, to również owoc procesów rozpoczętych w wyniku przełomu politycznego 1989 roku. Są one oparte na partnerstwie i dialogu. W tym też tkwi misja Rady Europy, która od sześćdziesięciu lat rozwija ten dialog. Głównym obszarem zainteresowania Rady jest demokracja, prawa człowieka i praworządność, a inicjatywa CultureWatchEurope wpisuje się w ten profil, stanowiąc platformę informacyjną umożliwiającą dyskusję na temat trendów kulturalnych, trendów w dziedzictwie kulturowym oraz mass mediach dla organów rządowych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego, określającą kierunki rozwoju, napotykane trudności oraz dobre praktyki. 9

6 The transformation, integration and cultural development of Western and Eastern Europe after the fall of the Berlin Wall was a challenging issue for Culture- WatchEurope, revealing that there are no easy answers, simple definitions or global truths. Differences in development and divisions in Europe still prevail. Culture is expected to play an essential role in overcoming these challenges, driven by multiple players and stakeholders. However, as participants of the Krakow conference agreed, the cry Go West or Copy the West as a motto of a unidirectional mobility and knowledge transfer will not be sufficient to address the complexity of intertwined development processes. Nor will mere legislative acts, visa policies and the like, bridge exchange and integration. It seems we need to work on our personal deep cultures as well, and additionally open up mental spaces i.e. allow for West-East and North-South movement, establish true reciprocity, and be much more curious about each other. Arts and artists will take part in bringing about change, with other cultural and political stakeholders joining in, in a spirit of responsibility, transparency and professionalism, and steadily monitoring cultural achievements. If this volume helps to stimulate curiosity and motivate participation in this challenging journey before us, the International Cultural Centre in Krakow and the Council of Europe have achieved the main aim of the symposium. We thank all our collaborators, experts and and supporters who have worked with us on this important venture. Transformacja, integracja i rozwój kulturalny Europy Zachodniej i Wschodniej po upadku muru berlińskiego były dużym wyzwaniem dla inicjatywy CultureWatch- Europe, które ujawniło brak łatwych odpowiedzi, prostych definicji oraz globalnych prawd. Różnice w rozwoju oraz podziały w Europie są w dalszym ciągu powszechne. Oczekuje się, że kultura której kierunki wytyczają różnorodne podmioty i zainteresowane strony będzie odgrywać ważną rolę w pokonywaniu tych barier. Uczestnicy konferencji krakowskiej zgodnie stwierdzili, że postawy typu na Zachód lub kopiujmy Zachód, będące mottem jednokierunkowej mobilności i transferu wiedzy, nie wystarczą, aby rozwiązać zawiłości procesów rozwojowych. Same akty prawne, polityka wizowa i podobne działania nie doprowadzą do stworzenia prawdziwej wymiany i integracji. Wydaje się, że powinniśmy także pracować nad naszą własną kulturą i dodatkowo otworzyć przestrzeń mentalną to znaczy umożliwić ruch w kierunkach Wschód Zachód, Północ Południe oraz stworzyć prawdziwą wzajemność w kontaktach i okazywać sobie zainteresowanie. Sztuka i artyści będą uczestniczyć w procesie zmiany, do którego przyłączą się inni zainteresowani ze świata kultury i polityki, działając w duchu odpowiedzialności, przejrzystości i profesjonalizmu oraz nieustannie monitorując osiągnięcia kulturalne. Jeżeli takie działania pomogą wzmocnić zainteresowanie i będą motywować do uczestnictwa w tej pełnej wyzwań podróży, będzie to oznaczać, że Międzynarodowe Centrum Kultury oraz Rada Europy osiągnęły główny cel sympozjum. Dziękujemy wszystkim naszym współpracownikom, ekspertom i osobom, które pomagały nam w tym niezwykle ważnym przedsięwzięciu

7 VÁclav Havel. Letter to the conference participants VÁclav Havel. List do uczestników konferencji 12 Prague, May 2009 Praga, maj Dear Friends, Drodzy Przyjaciele, I would like to send my hearty greetings to you and to the participants of the conference, in which I am unfortunately unable to participate. I recollect the events of 1989 and everything that happened later in another Polish city. I am delighted that your meeting is taking place in Krakow, a city with a rich history, a city to which I am bound by numerous friendships and beautiful memories. At the same time, this evokes an association which could probably refer to all cities in Central Europe and even further afield. This year, we are celebrating the twentieth anniversary of the moment when the resistance of society and the efforts of the opposition in our countries were crowned, in part thanks to the favourable international situation, with revolutionary and historic changes in Central and Eastern pragnę serdeczne pozdrowić Was oraz uczestników konferencji, w której niestety nie mogę wziąć udziału, ponieważ wydarzenia roku 1989 i to wszystko, co nastąpiło później, wspominam w innym polskim mieście. Cieszę się jednak, że Państwa spotkanie odbywa się właśnie w Krakowie, który ma bogatą historię i z którym łączą mnie liczne przyjaźnie i piękne wspomnienia. Wywołuje to moją refleksję, która odnosi się zapewne do wszystkich miast Europy Środkowej i nie tylko do nich. W tym roku obchodzimy dwudziestą rocznicę wydarzeń, dzięki którym opór społeczeństwa i wysiłki opozycji w naszych krajach zwieńczone zostały również wskutek sprzyjającej sytuacji międzynarodowej rewolucyjnymi, historycznymi zmianami w Europie Środkowej i Wschodniej, powodując upadek dwubiegunowe-

8 14 Europe, finally leading to the complete collapse of the entire bi-polar division of the world. Nevertheless, I am not certain whether we fully understand the ethos of these changes or whether we are able to reference them. As an example, I might mention our capital, where a lot of things have changed in the last twenty years. Dilapidated Baroque palaces have been renovated; the city has been enlivened by thousands of cultural events, new stores, and tourists. At the same time, many traditional buildings have disappeared, giving place to commonplace commercial architecture. Very often, only the façades are renovated, while the valuable interiors of monumental houses have been destroyed; public space has been built on; endless warehouses have been constructed on the outskirts of the city, and we no longer know whether it is a city or a post-modernist village. However, the highest price has to be paid for the over-growth of transportation. We all know that this fate has not only befallen Prague; the situation in many other cities is no better. I remind you of this now because it is the past twenty years, reflected in the appearance of our cities, that characterise better than anything else the social movements in the countries which shook off communism two decades ago. In 1989 we were able to build democracy in the countries of Central and Eastern Europe with care and sensitivity, preparing them for life in the 21 st century. However, mundane disputes and political arguments became dominant, and they distanced us long ago from the awareness of the great task consisting in the unification of Europe; consumerism, in many forms, broke in suddenly, destroying things which had survived Nazi and communist totalitarianism in incomparably more difficult conditions. Please do not be afraid: I am not bitter quite the opposite. Every day I am delighted at the great number of opportunities which are ahead of us and which past generations did not have. I would be even more satisfied if we were aware of them, if we remembered the ideals from and finally said goodbye to what is called post-communism. Yours, go podziału świata. Nie jestem jednak pewien, czy w pełni zdajemy sobie sprawę z etosu ówczesnych przemian i czy potrafimy do niego nawiązać. Jako przykład mogę podać naszą stolicę, w której w ciągu dwudziestu lat wiele się zmieniło. Odremontowano niszczejące barokowe pałace, odbudowano kościoły, miasto ożywiły tysiące imprez kulturalnych, nowe sklepy i turyści. Zarazem jednak zniknęło wiele historycznych budowli, ustępując miejsca banalnej architekturze komercyjnej. Często wyremontowano tylko fasady, wyburzając cenne wnętrza zabytkowych kamienic, zabudowano przestrzeń publiczną, na peryferiach powstały niekończące się magazyny, my zaś nie wiemy, czy ciągle jeszcze jest to miasto czy już postmodernistyczna wioska. Największą daninę musimy jednak zapłacić za przerost transportu. Wszyscy wiemy, że taki los spotkał nie tylko Pragę; sytuacja wielu innych miast nie jest lepsza. Przypominam o tym teraz dlatego, że minione dwudziestolecie, które odzwierciedliło się w wyglądzie naszych miast, charakteryzuje być może najlepiej ruchy społeczne w krajach, które wtedy wyzwoliły się spod komunizmu. W 1989 roku mogliśmy starannie i z wrażliwością budować demokrację w państwach Europy Środkowej i Wschodniej i przygotować je do życia w XXI wieku. Przeważyły jednak przyziemne spory i kłótnie polityczne, które oddaliły nas już dawno od świadomości wielkiego zadania, polegającego na zjednoczeniu Europy; gwałtownie, pod wieloma postaciami, wtargnęła konsumpcja, niszcząc to, co w nieporównywalnie trudniejszych warunkach przetrwało nazistowski i komunistyczny totalitaryzm. Proszę się nie bać, nie jestem zgorzkniały. Na odwrót, stale cieszę się z wielu nowych, stojących przed nami szans, z których nie mogło skorzystać żadne z poprzednich pokoleń. Byłbym tylko bardziej zadowolony, gdybyśmy zdawali sobie z nich sprawę, gdybyśmy pamiętali o ideałach z lat i ostatecznie pożegnali się z tym, co nazywane jest postkomunizmem. Wasz Václav Havel 15 Václav Havel

9 16 the Year the Historical and cultural perspective of the time of change Rok Historyczna i kulturalna perspektywa czasu zmiany Magda Vášáryová 17 Magda Vášáryová I would like to thank all my Polish friends for the invitation to evaluate everything that twenty years of freedom, especially in culture, has offered us. The answer is simple: we have opportunities of which generations before us were bereft, but of which they dreamed. We have those opportunities, and in line with the romantic doctrine we should fulfil those dreams. All the debates devoted to the magical twenty in which I have participated this year have been about people s dreams and work. I have often noticed that when people start talking about the condition of national culture, even those who usually think in realistic terms, they transform into la- Dziękuję wszystkim polskim przyjaciołom za zaproszenie do oceny tego, co dało nam dwadzieścia lat wolności, zwłaszcza w kulturze. Odpowiedź jest prosta dało nam możliwość, jakiej nie miały pokolenia przed nami, ale o niej marzyły. Zgodnie z romantycznym wyobrażeniem powinniśmy te marzenia spełniać. Wszystkie debaty poświęcone magicznej dwudziestce, w których brałam udział w tym roku, dotyczą tego, o czym marzono i jak pracowano. Często jestem świadkiem sytuacji, że kiedy zaczyna się mówić o stanie kultury narodowej, nawet zazwyczaj realistycznie myśląca osoba zamienia się w lamentującą Sybillę, która przepowiada całkowity zanik w ciągu kilku lat nie tylko sztuki, ale całej cywilizacji. Z rozłożonymi rękoma, sugerującymi, że ona sama niczemu nie jest

10 18 menting Sybils, and foretell the complete disappearance not only of art, but of all civilisation, within a few years. They spread their arms suggesting they are not to be blamed for anything, but if even a little depended upon them, they would devote their entire life to the exceptional culture of their nation. But what can one person do against a crushing majority of ardent supporters of a free market? In the region of Central Europe we are used to the fact that debates concerning art are impossible without constant lament, without helpless philosophising and desperate whining, without vociferous complaints aimed at those who did not make our dreams come true, without shedding tears over our sparsely filled newspaper culture columns, without nostalgia over false memories on the part of people who only want to add a few beautiful accents to the funeral elegy over their future grave. Therefore, in particular given that we are in Krakow which does not even remotely resemble the Krakow of those dark years I would like to talk about culture in these twenty years with hope and smiles on our faces rather than ironic grimaces. I put myself at risk of being despised and met with contempt, at being called naive and being criticised for not being aware of the dreadful condition of our culture. Where does this introduction come from? All the eagerly awaited lectures about what has happened in our societies over these twenty years are devoted to things which should not have happened or did not happen; everybody is looking for someone to blame. I have not heard anybody among those weeping who would admit to being dissatisfied with himself/herself. Can you imagine this important occasion being marked by a writer or other artist ascending this podium and confessing: Unfortunately I was not able to write the breakthrough novel which would raise our culture to the heights where English and French literature reside. Forgive me, I have always wanted to, but..., he would admit. Or imagine this: I wanted to invent a new style, which would anchor our Polish or Slovakian, the nationality does not matter culture forever within the highest registers of international culture. I have been convinced for a very long time that haunting fellow citizens with statements like: I imagined it differently; our cultures should not have been subjected to such vivisection by ruthless capitalism; we were supposed to be creating some new system which I dreamt about in my free time; it was not supposed to be this old, degraded form of democracy, or saying that artists and intellectuals should hold power in place of the corrupted political parties, is rude, and indicative of a deficient education. This is unbelievable pestering of friends, whom we actually blame for not fulfilling our unrealistic expectations. Our cultural life is replete with the likes of Campanella and Lenin. And if a person individually managed to escape their provincial surroundings? Then we will never forgive them, right? winna, a gdyby choć trochę od niej zależało, życie by poświęciła dla swojej wyjątkowej kultury cóż jednak może przeciwko przewadze zaprzysiężonych zwolenników wolnego rynku? Przywykliśmy w Europie Środkowej, że debaty o kulturze są nie do pomyślenia bez tego przeciągłego lamentu, od bezradnego hamletyzowania po rozpaczliwe skomlenie, bez głośnych skarg na innych, którzy nie spełnili naszych marzeń, bez wypłakiwania łez, skrapiających nasze rzadko zapisane rubryki kulturalne w gazetach, bez nostalgii fałszywych wspomnień ludzi, którzy chcą tylko dodać kilka pięknych akcentów do mowy pogrzebowej nad swym przyszłym grobem. Dlatego też chciałabym i to szczególnie w Krakowie, który dzisiaj jest niepodobny do Krakowa z tamtej ciemnej epoki mówić o kulturze w ciągu tych dwudziestu lat z nadzieją i z uśmiechem na ustach, niewykrzywionych w ironicznym grymasie. Ryzykuję, że spotka mnie pogarda, prychanie: jakie to naiwne! i krytyka: czy ona nie wie, w jak strasznym stanie znajduje się nasza kultura?! Skąd ten wstęp? Bo we wszystkich wykładach na temat tego, co zaszło w naszych społeczeństwach w ciągu tych z utęsknieniem oczekiwanych dwudziestu lat, mówi się dzisiaj głównie o tym, co miało być, a czego nie ma, przede wszystkich szukając winnych. Nie słyszałam dotychczas żadnego spośród tych płaczków, który przyznałby się, że jest niezadowolony sam z siebie. Czy potrafią sobie państwo wyobrazić, że przy tak znamienitej okazji wystąpiłby na tym podium pisarz lub inny twórca i oświadczył: Niestety, nie udało mi się napisać przełomowej powieści, która wyniosłaby naszą kulturę na nieboskłon, gdzie króluje literatura angielska i francuska. Wybaczcie, zawsze chciałem to zrobić, ale.... Albo na przykład: Chciałem wymyślić nowy styl, który na zawsze zakotwiczyłby naszą polską lub słowacką, wszystko jedno kulturę w najwyższych rejestrach kultury światowej. Już od dawna jestem przekonana, że nękanie współobywateli oświadczeniami typu: inaczej to sobie wyobrażałem, nasze kultury nie miały być poddane takiej wiwisekcji bezwzględnego kapitalizmu, mieliśmy stworzyć jakiś nowy ustrój, o którym marzyłem w wolnych chwilach, to nie miała być ta stara zdegenerowana demokracja, ale system, gdzie rządzilibyśmy my, artyści oraz intelektualiści, a nie skorumpowane partie polityczne jest niegrzeczne, zdradza braki w wychowaniu. To niewiarygodne naprzykrzanie się przyjaciołom, którym właściwie przypisujemy winę za to, że nie spełnili naszych nierealistycznych oczekiwań. Nasze życie kulturalne przepełnione jest bowiem samymi Campanellami i niestety także Leninami. A jeśli komuś indywidualnie udało się jednak wyłamać z prowincjonalnego otoczenia? Tego mu nigdy nie wybaczymy, prawda? Cieszę się razem z Václavem Havlem nowymi możliwościami i szansami. Dlatego teraz chciałabym się zająć w szczególności tym, co przekazujemy i co jeszcze 19

11 20 Today and every day I, with Václav Havel, am pleased at the new possibilities and opportunities. Therefore, today I would like to deal with the issues that we are and should be bequeathing to future generations, to our children and grandchildren, if we are to be able to look back at our lives peacefully and proudly and not feel that we have wasted our time and lived purposelessly. This is what happened, not without a reason, to my father s generation. He was born during World War I and died prematurely in the 1970s. He was an unlucky person, fighting with regimes, with war and what was left behind him? Wasted opportunities. My generation, i.e. those of us who were twenty in 1968, wasted those twenty years of our youth until Have we wasted the opportunities that were offered to us by the long-expected transformation of the political system and geo-political conditions in our Europe, so scarred by historical experiences? What, then, will we bequeath to them? All of us, from Slovakia to Ukraine, are trying to cultivate our historical awareness in such a manner as not to burden our offspring and their cultural environment with the mistakes of our generation and previous generations. We want not only to discover and understand our history, but also to rework it. This is a difficult objective, because in certain groups of people it provokes resistance in the form of new and sometimes very efficient nationalisms. Here, I might mention the reinforcement of fear of the power of Magyarisation in Slovakia during the period of the powerful domination of Hungarian national culture among the Slovaks. There are also Hungarians longing for a Great Hungary, and they hate Triannon even more than they did in the 1950s. I am also familiar with some Polish examples, though I do not dare mention them here. Their heroes are still alive, and I would like to remain well-liked in Poland. According to a leading Slovak historian, Ľubomír Lipták, one of the key stages in the reworking of Central European historiography is searching for the most convincing answers to the question of why so many of our cultural operators adopted (for a long time) the Stalinist concept of historical development and why so many representatives of the elites of our nations have stuck to it even today (in the Czech Republic even openly). Because it resembled a religion or an old historical cult which promoted the believers as owners of the sole and exclusive truth? Because the zeal with which this generation began destroying tradition, the architecture of our cities, municipal culture, good literature and the system of Christian values matched the fervency of the Teutonic knights. This was all about Maoist-style attempts at making our culture as plebeian as possible and in the widest possible sense. All the dark and dirty features to which we have to admit before our offspring are hidden behind those elites. But admit to them we must if we are to restore the health of our culture, in order to cleanse ourselves of our unhealthy messianism and the climate of utopia, to reveal this ostensibly buried romanticism powinniśmy przekazać następnym pokoleniom, naszym dzieciom i wnukom, by spokojnie i z dumą spojrzeć wstecz na swoje życie bez poczucia, że zmarnowaliśmy czas i przeżyliśmy go niepotrzebnie. Zdarzyło się tak, i to nie bez powodu, pokoleniu mojego ojca. Urodził się w czasie pierwszej wojny światowej i zmarł przedwcześnie w latach siedemdziesiątych. Pechowiec, zmagał się z reżimami, z wojną i co po nim zostało? Zmarnowane okazje. Moje pokolenie, czyli ci, którzy mieli w roku 1968 po dwadzieścia lat, zmarnowało właśnie dwadzieścia lat młodości do roku Czy zmarnowaliśmy szanse, które zgotowała nam tak długo oczekiwana zmiana ustroju i warunków geopolitycznych naszej ciężko przez los doświadczanej Europy? Co zatem przekażemy naszym dzieciom i wnukom? Wszyscy, od Słowacji po Ukrainę, staramy się kultywować naszą świadomość historyczną, tak aby błędami naszego pokolenia i pokoleń wcześniejszych nie obciążać swych potomków i ich kulturalnego otoczenia. Naszą historię chcemy nie tylko odkryć i zrozumieć, ale też przepracować. To trudny cel, ponieważ u niektórych grup prowokuje opór w postaci nowego i niekiedy bardzo skutecznego nacjonalizmu. Wymienię tu umacnianie strachu przed madziaryzacją na Słowacji, który dzisiaj wydaje się silniejszy niż pod koniec XIX wieku, kiedy dominacja węgierskiej kultury narodowej wśród Słowaków była naprawdę silna. Także Węgrzy dzisiaj bardziej tęsknią za Wielkimi Węgrami i nienawidzą Trianon bardziej niż w latach 50. ubiegłego wieku. Znam też kilka polskich przykładów, ale nie odważę się ich tu przytoczyć. Ich bohaterowie jeszcze żyją, a ja chciałabym w Polsce pozostać postacią lubianą. Według czołowego słowackiego historyka, Ľubomíra Liptáka, jednym z kluczowych punktów przepracowania naszej środkowoeuropejskiej historiografii jest poszukiwanie jak najbardziej przekonujących odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak wiele umysłów naszych działaczy kulturalnych przyjęło, i to na tak długo, stalinowską koncepcję rozwoju historycznego i dlaczego do dzisiaj w Czechach nawet otwarcie trzymało się jej tylu przedstawicieli elity naszych narodów. Dlatego, że przypominało to religię lub starodawny kult historyczny, który awansował wierzących na właścicieli jedynej i wyłącznej prawdy? Ponieważ zapał, z jakim pokolenie to rzuciło się do niszczenia tradycji, architektury naszych miast, kultury miejskiej, dobrej literatury, systemu wartości chrześcijańskich, dorównywał żarliwości Krzyżaków. Chodziło o wręcz maoistowskie plebeizowanie kultury w najszerszym tego słowa znaczeniu. A za tą elitą kryły się wszelkie ciemne i nieczyste cechy, które musimy odkryć przed naszymi potomkami. Dla zdrowia naszej kultury. Po to, aby oczyścić się z chorobliwego mesjanizmu i klimatu utopii, aby odkryć ten pozornie pochowany i niedbale przysypany ziemią romantyzm a wszystko to wyjątkowo zaciekle i wytrwale znowu wydostaje się na powierzchnię. I nie potrzebuje hojnych państwowych dotacji ani wsparcia z funduszy europejskich. To zjawi- 21

12 22 that is only sloppily covered with earth: all of this is trying to get out with exceptional fury and persistence. These dark, dirty features do not need generous state subsidies or support from European funds. These phenomena are deeply rooted and need only a few drops of water to grow rampantly. A revaluation of our culture is also necessary in order to build more durable, more democratic, more modern support resources for our European policy, or at least to instil our policy with a European quality, especially as far as cultural policy is concerned. Ľubomír Lipták, whom I mentioned before, used to make such appeals: in the name of our culture, we have to ask the past our own questions, born from the needs of the nation, the state and all its inhabitants. Otherwise, we will be struggling with the consequences of our complexes until the end of our creative power and to the end of our days. How, over these twenty years, have we managed to get away from the traps and prisons in which our creative minds and our free spirits were held captive for so long? How have we overcome the comfortable and the blessed mediocre? Do we have enough courage today to tell the truth? Yet this is not all. Did we have enough courage, and did we set real and attainable goals for the future twenty years ago? Because the pressure of those who are constantly seeking the golden age is very strong, and it is easier to become subjected to it than to oppose it. How poor is the programme of a normal artist or a historian write two books, to organise four conferences, to publish a collection of lectures, to dig up some ancient settlement, to play two concerts in comparison to such goals as reforming humanity, or at least a nation. Who would admit to having such low standards when a bright future is beckoning? To cope with the pressure of such unrealistically determined objectives, to tolerate being the whipping post of the proud builders or the disappointed stargazers, to face all of this with optimism, not allowing oneself to become discouraged and not ceasing to smile and to create; and in spite of all this, to direct one s strength, mind and organisational skills to places where small steps are necessary; to drag the gig of culture through banks of stupidity and prejudices: this is tiring and unattractive. The banks conceal the view. Ahead of us are still tonnes of clay which have battered down the tradition of courage; the small and ordinary courage to face the ill-mannered majority. Adjustment to unreal high purposes is a manifestation of cowardice and collaboration, and these characteristics have always had better conditions for development in our region. If we were to analyse anything from these twenty years critically, then it would definitely be the fact of whether we have proved able to choose people with a skill for organisation in the sphere of culture and education. People who not only declare, not only depict bright prospects, but who also know how to deal with the ska głęboko zakorzenione i wystarczy kilka kropli wody, by zaczęły się bujnie rozrastać. Przewartościowania naszej kultury potrzebujemy także po to, by zbudować trwalsze i bardziej demokratyczne, nowocześniejsze zaplecze dla naszej polityki europejskiej albo chociaż nadać jej europejską jakość, szczególnie polityce kulturalnej. Jak apelował wspomniany wcześniej Ľubomír Lipták w imię naszej kultury musimy stawiać przeszłości nasze własne pytania, zrodzone z potrzeb narodu, państwa i wszystkich jego mieszkańców. W przeciwnym razie z konsekwencjami kompleksów będziemy się zmagać aż do końca naszych sił twórczych i dni. Jak w ciągu tych dwudziestu lat wyzwoliliśmy się z pułapek i więzień, w których tak długo trzymano twórcze umysły i wolnego ducha? Jak przezwyciężyliśmy wygodną i błogosławioną średnią? Czy mamy dziś wystarczająco wiele odwagi, by powiedzieć prawdę? Ale to nie wszystko. Czy mieliśmy dość odwagi i wytyczyliśmy sobie przed dwudziestu laty realne i osiągalne cele na przyszłość? Bo presja tych, którzy nieustannie szukają złotego wieku, jest bardzo silna i łatwiej się jej poddać niż sprzeciwić. Jaki ubogi jest program przeciętnego artysty lub historyka napisać dwie książki, zorganizować cztery konferencje, wydać zbiór wykładów, odkopać jakąś starożytną osadę, zagrać dwa koncerty gdy porównać go z celem, jakim jest przeformowanie ludzkości lub choćby narodu. Kto przyzna się do tak niskich lotów, gdy w perspektywie jaśnieje świetlana przyszłość? Radzić sobie z presją tak nierealnie wytyczonych celów, znosić pręgierz dumnych budowniczych lub zawiedzionych dyziów-marzycieli i stawić im czoła z całym optymizmem, nie pozwolić się zniechęcić, nie przestać uśmiechać się i tworzyć; mimo tego wszystkiego skierować swoje siły, rozum i zdolności organizacyjne tam, gdzie trzeba robić małe kroki, ciągnąc za sobą dwukółkę kultury przez zaspy głupoty i przesądów to męczące i nieaktrakcyjne. Zaspy zasłaniają bowiem widok. Przed nami ciągle jeszcze tony gliny, które przywaliły tradycję odwagi, tej małej, zwykłej odwagi przeciwstawiania się niewychowanej większości. Dostosowanie się do nierealnych wysokich celów jest bowiem przejawem tchórzostwa i kolaboracji, a te cechy zawsze miały lepsze warunki do rozwoju w naszej szerszej okolicy. Jeśli coś z tych dwudziestu lat mielibyśmy krytycznie analizować, to z pewnością to, czy potrafiliśmy wybierać takich, którzy wiedzą, jak radzić sobie z organizacją w sferze kultury i edukacji. Nie tylko deklarują, nie tylko kreślą świetlane perspektywy, ale wiedzą, jak się za to zabrać. Od strony prawnej, personalnej, politycznej. W jaki sposób potrafiliśmy udostępnić kulturę i informacje jak największej liczbie obywateli, jaki mają oni dostęp do dóbr kultury, jak uczymy kultury w szkołach 23

13 24 legal, personal and political aspects of culture. Have we been able to make culture and information available to the largest possible number of citizens? Do they have access to cultural values? Do we teach culture in schools and take care of the heritage of the past? With respect to this organisational work, we do not need creative, internationally renowned celebrities, we need ordinary hard work. And we must not despise organisation or follow this train of thought: The target is important, just give us the money, and the rest will be managed somehow... A lot can be achieved by establishing modern structures in culture, better and more efficient organisation of the flow of funds, and greater awareness in the guiding of individual activities. We in Slovakia frankly speaking have not managed to meet this objective yet. Sometimes we pursue witch hunts against enemies of the Slovak nation according to a list that does not really differ from the list of enemies during communist times. Instead of acting, we have worked out a system of justifications, of providing ourselves with alibis. Yet the worst thing we can do, and indeed we do do, is to be silent. We ignore the interesting achievements of others; we are indifferent to their successes. Instead of clear voices, we very often hear the empty sound of futile moralising. Therefore, let us evaluate the truth of whether we have satisfied the cultural needs of our citizens, their need for learning. Have we, during these twenty years, provided them with a system for filtering information through culture and aesthetics, for using new modes of communication, with cultural entertainment and leisure, with cultural spiritual activity? Has our generation been a tool, a brake or an engine? One last remark. We still believe that the source of all the problems in culture is governments and bad management of public issues. We perceive governments to be tools of state control instead of forcing them to become a forum for solving these problems, whether technical or not, whether or not they result from excessive concentration. We are not used to the fact that bringing problems to light, analysing them and proposing solutions is the task of the cultural elite and of cultural circles. Passive waiting for an instruction from above makes us sour. This is not surprising. In this way, we are not participating in problem solving at all. Why? Because we would have to accept responsibility for such solutions. Responsibility: this is the key word of modern times. Responsibility for the diminishment of the cultural capital of our countries between 1938 and Responsibility for these twenty years of freedom and for maintaining space for creative freedom. Responsibility, not excuses. Responsibility for what has been done badly, responsibility for barring the way for creative people, responsibility for oblivion or trampling. This is the price also paid by us, by my generation, and along with us, by all of culture. What is the price that we pay? The price of wasted time. i jak dbamy o spuściznę przodków. Do tej pracy organizacyjnej nie potrzebujemy przecież nadzwyczaj twórczych osobistości światowego formatu, potrzebujemy do tego Sitzfleisch, codziennej masarykowskiej pracy. I nie wolno nam gardzić organizacją w myśl hasła: ważny jest cel, dajcie tylko pieniądze, a już my jakoś.... Dzięki stworzeniu nowoczesnych struktur w kulturze, lepszej i efektywniejszej organizacji przepływu pieniędzy i bardziej świadomemu nadawaniu kierunku poszczególnym krokom wiele można dokonać. My na Słowacji mówiąc otwarcie na razie tego celu nie osiągnęliśmy. Czasami tylko urządzamy polowanie na różnego rodzaju czarnoksiężników i czarownice, wrogów narodu słowackiego, których lista nieszczególnie różni się od listy wrogów w czasach komunizmu. A zamiast działać, wypracowaliśmy sobie system usprawiedliwień, dający nam alibi. Najgorsze jednak w tej sytuacji jest milczenie. Ignorowanie interesujących osiągnięć innych, obojętność wobec ich sukcesów. I zamiast wyraźnych głosów bardzo często słyszymy tylko pusty dźwięk próżnego moralizowania. Oceńmy zatem zwłaszcza to, jak zaspokoiliśmy potrzeby kulturalne i edukacyjne naszych obywateli i czy w ciągu tych dwudziestu lat wyposażyliśmy ich w system przesiewania informacji, kulturę i estetykę korzystania z nowych środków komunikacji, rozrywki i wypoczynku, w kulturalną aktywność ducha. Czy nasze pokolenie było narzędziem, hamulcem czy silnikiem? I jeszcze jedna uwaga. Wciąż mamy wrażenie, że źródłem wszystkich problemów w kulturze są rządy i złe zarządzanie sprawami publicznymi. Rządy postrzegamy etatystycznie, zamiast wymagać od nich rozwiązywania problemów bez względu na to, czy mają one charakter techniczny, czy też wynikają z nadmiernej centralizacji. Jeszcze nie przywykliśmy do tego, że stawianie problemów, ich analizowanie i proponowanie rozwiązań to zadanie elity kulturalnej, środowiska kultury. Bierne czekanie na odgórne instrukcje sprawia, że kwaśnieją nam miny. Nic dziwnego. Przecież w żaden sposób nie uczestniczymy w rozwiązywaniu problemów. Dlaczego? Bo musielibyśmy wziąć za te rozwiązania odpowiedzialność. Odpowiedzialność to kluczowe słowo nowoczesnej doby. Odpowiedzialność za umniejszenie kapitału kulturalnego naszych krajów w latach Odpowiedzialność za te dwadzieścia lat wolności i za utrzymanie obszaru wolności twórczej. Odpowiedzialność, nie wymówki. Za to, co zrobiliśmy źle, za to, ilu twórczym duchom zagrodziliśmy drogę, za to, czego jako ważni nie dostrzegliśmy lub wdeptali w ziemię, za to płacimy również my, moja generacja, a wraz z nami cała kultura. Jaką cenę płacimy? Cenę zmarnowanego czasu! 25

14 Kultura i transformacja Jerzy Hausner Podczas dwudziestu lat transformacji dzieliłem swój czas pomiędzy uniwersytet a pracę na różnych stanowiskach rządowych. Nigdy nie byłem bezpośrednio odpowiedzialny za kulturę, jednak pracowałem nad wieloma programami społecznymi i gospodarczymi. To specyficzne doświadczenie ugruntowało moje przekonanie o szczególnym znaczeniu kultury w procesie transformacji oraz o generalnym lekceważeniu tego przez większość polityków. 26 Culture and transformation Jerzy Hausner During the twenty years of transformation I have split my time roughly fifty/fifty between the University and various positions in the government, and while I have never been responsible for culture, I have been the architect of many economic and socio-economic projects and programmes. My experience is that culture has a special significance in the transformation process and this fact is widely disregarded by politicians. From the very beginning of the transformation I was in opposition to the dominating economic vision and the concept of this process, based on what was termed the Washington Consensus. According to this way of thinking, shared by many economists, especially those who were in charge of economic change, transformation was to be a transition, a linear passage from a planned to a market economy, compulsory, close-ended, once-and-for-all. For many economists, including our Od samego początku transformacji pozostawałem w opozycji względem dominującej wizji ekonomicznej i koncepcji politycznej tego procesu, opierającej się na Konsensusie Waszyngtońskim. Zgodnie z tym sposobem myślenia, który wyznaje wielu ekonomistów w szczególności tych, którzy ponoszą odpowiedzialność za zmiany gospodarcze transformacja miała być przejściem (linearną zmianą) z gospodarki planowej do gospodarki rynkowej. Przejściem koniecznym, jednorazowym i docelowym. Dla wielu ekonomistów, w tym także dla głównej postaci na polskiej scenie gospodarczej Leszka Balcerowicza, celem była gospodarka bez żadnych przymiotników, oczywista normalność. Obecnie myślę, że mieli oni rację na początku tego procesu, jako że terapia szokowa była jedynym sposobem na szybkie przeskoczenie do rynku i gospodarki rynkowej. Od samego początku jednak myślenie gospodarcze decydentów było zdominowane przez imperatywną metodę tego przejścia (a zatem nie transformacji w zasadzie). Nigdy poważnie nie rozważono innego podejścia interaktywnej metody zmiany systemowej. Brak zaś lub słabość interakcji społecznych w procesie transformacji stanowi przesłankę wytwarzania szczególnych obszarów głębokich strukturalnych zapóźnień, utrudniających społeczno-gospodarczy rozwój Polski oraz innych krajów naszego regionu. Opisuję ten mechanizm rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce jako molekularny. Co oznacza, że rozwój jest pochodną działań jednostek, działań indywidualnych. Jestem świadom, że nie dotyczy to wszystkich obywateli Polski, jednak większość radzi sobie całkiem dobrze. Są oni w stanie osiągnąć bardzo wiele w odniesieniu do swych potrzeb materialnych i intelektualnych. Jednak gdy porównany sferę indywidualną ze sferą publiczną, sferą działań zbiorowych, na pierwszy rzut oka zobaczymy wielkie różnice. Domena publiczna znajduje się w stanie wielkiego bałaganu. Wszystko, co związane jest z działaniami zbiorowymi w Polsce, jest dużo 27

15 28 Podsumowując, z jednej strony można dostrzec wielkie zmiany i dorównywanie Europie Zachodniej, a z drugiej rosnące trudności związane z rozwiązywaniem skomplikowanych problemów społecznych. Na przykład w Polsce nie radzimy sonational economic figurehead Leszek Balcerowicz, what was needed was an economy without any adjectives, obvious normality. Now, I think they were right at the beginning of the process, as shock therapy was the only way to make the leap into the sphere of markets and a market economy. But from the outset an imperative method of transition (rather than transformation) dominated the economic thinking of the decision-makers. They never seriously considered another approach, an interactive method of systemic change. And the lack or weakness of social interaction within the transformation process resulted in characteristic, deep deficiencies that have recently started to hamper the socio-economic development of both Poland and other countries in the region. I describe this path of development as molecular. We are very strong in terms of the individual sphere of action. I recognise that this is not true of all citizens, but the majority of Poland s citizens are doing quite well. They are high-achieving with regard to their material and intellectual needs. But if we compare the individual sphere with the public sphere of collective action there is a great difference evident at first sight. The public domain is in a terrible mess. Every aspect of our collective action is much weaker, is poorly established, consolidated and developed. We based our development on human capital, but our social capital is at an extremely low ebb. Data on social capital show that the post-communist countries, Poland among them, lag well behind highly developed countries. Generally speaking, socio-economic development is a product of three coordination mechanisms: market relations, managerial hierarchies and partnership networks. And the major issue in governance is how to manipulate all those mechanisms and switch from one to the other in case of crisis or structural difficulties. If social capital is low, and therefore the social dimension of development is weak, it is extremely difficult to solve governance problems in practice. There is no social foundation, no social resources to reform and change the State. And the State is still considered the highest power and sole political decision-maker rather than a public partner able to cooperate with other partners. The same is true in the economic domain, where we promote only private ownership and neglect stakeholding. Stakeholders are neglected and pushed aside. In our recent discussions about the current crisis, once again the subject of our discussions have been the State and the Market. The ongoing dispute is limited to the pendulum swinging between them, while other issues are ignored. But in this way we will not find real solutions, because as I said, we need more than merely a market and a hierarchy: we also badly need partnership in all major domains of social activity. słabsze, nie posiada mocnych podstaw, nie zostało skonsolidowane i nie rozwija się. Nasz rozwój opiera się zatem na kapitale ludzkim, jednak z drugiej strony kapitał społeczny jest na niezwykle niskim poziomie. Dane dotyczące kapitału społecznego pokazują, że kraje postkomunistyczne a Polska wśród nich pozostają daleko w tyle za krajami rozwiniętymi. Ogólnie rzecz biorąc, rozwój społeczno-ekonomiczny jest zależny od trzech mechanizmów koordynacji: powiązań rynkowych, hierarchii zarządzania oraz sieci partnerskich. A główny problem związany z rządzeniem polega na tym, w jaki sposób wykorzystać te mechanizmy i w jaki sposób przechodzić od jednego do drugiego w przypadku kryzysu lub trudności strukturalnych. Jeżeli kapitał społeczny jest na niskim poziomie, a w związku z tym wymiar społeczny rozwoju jest słaby, rozwiązanie problemów ładu instytucjonalnego jest w praktyce bardzo trudne. Nie istnieją fundamenty społeczne, brakuje społecznych zasobów niezbędnych do reformowania państwa i usług publicznych. Państwo zaś jest uważane za najwyższą siłę i wyłącznego decydenta politycznego, a nie publicznego partnera, będącego w stanie współpracować z innymi partnerami, także niepublicznymi. Podobna sytuacja jest w sferze gospodarczej, gdzie nacisk kładzie się wyłącznie na własność prywatną, przy ignorowaniu interesariuszy, którzy są lekceważeni i spychani na bok. Samo posługiwanie się pojęciem społecznej odpowiedzialności biznesu jest u nas traktowane ciągle jako moda i dziwactwo. Gdy dyskutujemy o obecnym kryzysie, to zajmujemy się wyłącznie państwem i rynkiem. Problem zostaje sprowadzony do wahadła kołyszącego się pomiędzy nimi. Wszystkie inne kwestie są pomijane. W ten sposób nie uda nam się jednak znaleźć skutecznych rozwiązań obecnych problemów. Do tego potrzebujemy nie tylko rynku i hierarchii, ale także partnerstwa we wszystkich domenach aktywności społecznej. Ten specyficzny molekularny typ rozwoju, typowy dla krajów postkomunistycznych, skutkuje brakiem zdolności dostosowania instytucjonalnego. O wiele łatwiej jest tworzyć nowe instytucje niż dostosowywać i rozwijać już istniejące. W praktyce obserwujemy, jak partie polityczne na szeroką skalę kolonizują i niszczą instytucje publiczne. Nieliczne są przykłady instytucji ustanowionych, a następnie autonomicznie dostosowywanych i rozwijanych. Dlatego też cały proces ustrojowej zmiany nie został jeszcze skonsolidowany i ciągle w podstawowych kwestiach miotamy się od ściany do ściany. 29

16 30 And this particular molecular type of development typical of several post-communist countries results in a lack of institutional adjustment and change. It is much easier to establish than to adjust and develop institutions. In practice we observe political parties colonising and destroying institutions. There are very few examples of institutions that have been established and then autonomously adjusted and developed. This is an indication that the process of systemic change is not consolidated yet. What this overview shows, in balance, is that on the one hand Poland has seen vast changes and is catching up with Western Europe, but on the other hand it is experiencing growing difficulties finding solutions to complex problems. For example we are still unable to solve problems with building motorways or modernising our railways. Building motorways is not so very difficult, and there are examples of countries in the region which have been able to do it quite rapidly and efficiently. But what about climate change, energy security, water supply, the knowledge-based economy or the information society much more complex issues, requiring technical and social innovations, cooperation and governance. In principle it is not a sectoral but a horizontal approach that is needed here. These are real, tough barriers to socioeconomic development. And external European funding is not enough to overcome them. We need to change our institutions, the type of action and coordination mechanisms we employ, even our identities, to cross this development threshold. At one point culture is a victim of the mode of development I describe above. But it should also be considered a missing vehicle necessary to modify this type of development. And what I have in mind is another mode of development, which I call modular : sustainable, broader, multiscalar in terms of time and space. This type of development definitely requires culture not only as an area of individual activity and creativity but also as a domain of collective communication, discourse, cooperation and innovation. Therefore, culture is one of the key areas which will be decisive in determining whether we manage to overcome the formidable, entrenched barriers to development built into the institutional governance that has developed in Poland (as in other countries of transformation). At a one point (in the mid-1990s), I proposed a synthetic description of this type of governance as a system of institutionalised non-accountability, which is manifested in three main domains: bie z problemem budowy autostrad ani modernizacji kolei. Budowanie autostrad nie jest aż takie trudne i istnieją przykłady krajów w naszym regionie, które były w stanie wykonać to zadanie dosyć szybko i skutecznie. Ale co ze zmianami klimatycznymi, bezpieczeństwem energetycznym, narastającym deficytem wody, gospodarką opartą na wiedzy lub społeczeństwem informacyjnym co z kwestiami bardziej skomplikowanymi, których rozwiązywanie wymaga innowacji technicznych i społecznych, współpracy i współzarządzania? Ogólnie rzecz biorąc, w takich obszarach niezbędne jest podejście horyzontalne, a nie sektorowe i wertykalne. To tutaj tkwią twarde i trudne do usunięcia bariery rozwoju społeczno-gospodarczego, zaś zewnętrzne finansowanie unijne nie wystarczy, aby je przezwyciężyć. Musimy zmienić nasze instytucje, formować nowe mechanizmy koordynacji działań zbiorowych, a także naszą tożsamość, aby być w stanie przekroczyć ten próg rozwojowy. Kultura jest z jednej strony ofiarą opisanego sposobu rozwoju. Jednak kultura powinna być także postrzegana jako brakujące ogniwo konieczne do jego modyfikacji. To, o czym myślę, jest innym rodzajem rozwoju, który nazywam modularnym: to rozwój zrównoważony, szerszy, multiskalarny w odniesieniu do czasu i przestrzeni. Ten rodzaj rozwoju zdecydowanie wymaga kultury nie tylko jako obszaru działań jednostek i indywidualnej kreatywności, ale także jako dziedziny komunikacji zbiorowej, dyskursu, współpracy i innowacji. Kultura jest zatem jednym z tych kluczowych obszarów, w którym się rozstrzygnie, czy uda nam się przezwyciężyć mocne i utrwalone bariery rozwoju, tkwiące w ukształtowanym w Polsce (a myślę, że i w innych krajach transformacji) ładzie instytucjonalnym. W połowie lat 90. zaproponowałem, aby syntetycznie opisać ten ład jako system zinstytucjonalizowanej nieodpowiedzialności, który przejawia się w trzech następujących głównych płaszczyznach: Nieodpowiedzialność społeczna to: przerzucanie odpowiedzialności za kształt życia społecznego na państwo, przy jednoczesnym dążeniu jednostek i grup do prywatyzacji zysków i upubliczniania strat. Nieodpowiedzialność polityczna to: partyjna kolonizacja aparatu państwa, klientelizm polityczny, obojętność klasy politycznej wobec patologii życia publicznego, uznawanie przez polityków prawa do renty politycznej, instytucjonalna korupcja i powszechność quasi-funduszy publicznych, nie kontrolowanych przez parlament. 31 Social non-accountability: shifting responsibility for the state of social life onto the state, with a simultaneous drive by individuals and groups to privatise gains and publicise losses. Nieodpowiedzialność administracyjna to: urzędnicza uznaniowość, brak osobistej odpowiedzialności urzędników, niska jakość decyzji administracyjnych, niska sprawność i nieprzejrzystość procedur administracyjnych.

17 Political non-accountability: colonisation of the state apparatus by political parties, political cronyism, the indifference of the political class towards the pathology in public life, politicians claims of a right to a political pension, institutional corruption, and the rifeness of quasi-public funds uncontrolled by parliament. Administrative non-accountability: official arbitrariness, a lack of personal liability of officials, poor quality of administrative decisions, and lack of efficiency and clarity of administrative procedures. Over the last couple of months, I have had the opportunity to work with a group of colleagues and co-workers on two extensive reports regarding the financing and management of culture in Poland. The conclusions of these two studies are as follows: Culture has a chance to become one of the key areas in breaking through the crisis and launching development, on the condition that a thorough institutional reform of the cultural sector is conducted and public cultural institutions are restructured. The changes should be programmed in three perspectives: Uważam, że niestety ten opis jest wciąż aktualny. W ciągu ostatnich miesięcy miałem możliwość przygotowania z grupą kolegów i współpracowników dwóch obszernych raportów dotyczących finansowania i zarządzania kulturą w Polsce. Konkluzja tych opracowań jest następująca. Kultura może stać się jednym z kluczowych obszarów przełamywania kryzysu i uruchamiania rozwoju, pod warunkiem przeprowadzenia w jej sektorze zasadniczej reformy instytucjonalnej i restrukturyzacji publicznych instytucji kultury. Zmiany powinny być programowane w trzech perspektywach spojrzenia na kulturę: 1 Kultura jako sektor Culture as a sector; Culture as an important economic resource; Culture as an arena of communication and social cooperation, i.e. an indispensable mechanism for activation of development potential. The predominant reaction to crisis in the cultural sector has been to aim for survival by means of passive adjustment and actively seeking external control. This creates a serious threat to the programme activity of public cultural institutions and thereby the substance of culture. Culture may become one of the important mechanisms for activating available economic resources and reviving economic activity, which, in the longer-term perspective, will contribute to an increase in the significance of culture as a vital element of social and economic development. In order to achieve this, the cultural sector must be subjected to fundamental and comprehensive reform. Not all the elements of this reform must be introduced immediately and fully, but the process itself must commence as soon as possible, and with decisive legislative and organisational moves. The necessary savings have to be introduced in such a manner as to release and stimulate reform; at the same time, the resources of cultural institutions must be harnessed in a wide range of governmental and local development programmes. In the first domain, culture as a sector, the most important issue is to propose and implement systemic reform regarding cultural institutions and their organisation, governance and financing. 2 3 Kultura jako istotny zasób ekonomiczny. Kultura jako przestrzeń komunikacji i społecznego współdziałania, czyli niezbywalny mechanizm aktywizacji potencjału rozwojowego. W sektorze kultury dominującą reakcją na kryzys jest dążenie do przetrwania poprzez pasywne przystosowanie i aktywne zabieganie o zewnętrzną ochronę. Wytwarza to poważne zagrożenie dla działalności programowej publicznych instytucji kultury, a tym samym dla substancji kultury. Kultura może stać się jednym z istotnych mechanizmów aktywizacji dostępnych zasobów ekonomicznych i ożywiania działalności gospodarczej, co w perspektywie przyczyni się do wzrostu znaczenia kultury jako koniecznego czynnika rozwoju społeczno-gospodarczego. Aby tak się stało, sektor kultury musi być poddany fundamentalnej i kompleksowej reformie. Nie wszystkie jej elementy muszą zostać wprowadzone od razu i całościowo, ale proces musi się rozpocząć możliwie jak najszybciej i to od zdecydowanych posunięć legislacyjnych i organizacyjnych. Niezbędne oszczędności muszą być tak wprowadzane, aby taką reformę wyzwolić i stymulować, a jednocześnie zasoby instytucji kultury mają zostać włączone w rządowe i samorządowe programy rozwojowe. W płaszczyźnie pierwszej kultura jako sektor najważniejszą kwestią jest zaproponowanie i wdrożenie systemowej reformy dotyczącej tak samych instytucji kultury, jak i sposobu ich organizowania, nadzorowania i finansowania. W płaszczyźnie drugiej kultura jako istotny zasób ekonomiczny najważniejszą kwestią jest uruchomienie różnych mechanizmów włączania zasobów kultury w obieg gospodarczy i aktywizacji jej potencjału rozwojowego. Wiąże się to z dostrzeżeniem ekonomicznej wartości dziedzictwa kulturowego i uznaniem dziedzictwa za kategorię rozwojową, a nie tylko problem konserwatorski, co wymaga umiejętnego zarządzania nim. 33

18 34 In the second domain, culture as an important economic resource, the most important task is to launch various mechanisms for including cultural resources in economic circulation and activation of its development potential. This is related to the perception of the economic value of cultural heritage and recognizing it as a factor in development and not merely a problem for conservators, which in turn requires skilful management. In the third domain, culture as an area of communication and social cooperation, the most important issue is to perceive in culture a factor determining economic stances and economic activity. This entails a belief that high cultural competence is a condition for social cohesion and economic development. So culture is a necessary mechanism of communication, cooperation and development, but to able to put it into effective use we firstly need to reform culture as a sector, which means above all the state-owned sector. As the starting point, what is needed is to open this sector up and offer access to public funding to civil and private organisations, so creating new actors of change. Libraries, operas, theatres, museums, and cultural centres are currently treated as closed organisations and places of work, but they need to become open spaces of creativity open to various stakeholders. This may initiate social interactions oriented toward institutional change. Various measures will be needed to develop culture and use it as a factor in development: legislation, funding, discourse, empowerment, self-organisation and also the market. I don t say above all the market but also the market. Only through such a complex set of measures will we be able to generate incentives to change culture as a state sector. We need a whole spectrum of incentives from above, below and the side. It is this I see as the focal point of the cultural policy of our time. However, to make such cultural policy possible in culture, what is needed above all is politicians, officials, experts and creators who are prepared to be managers of change, of a profound institutional reform, who will be equipped to deal not only with their own backyard, their own organisation or professional group, but with culture as a space for social communication and development. Otherwise, though culture will survive and continue to develop in some form, its development will degenerate. W płaszczyźnie trzeciej kultura jako przestrzeń komunikacji i społecznego współdziałania najważniejszą kwestią jest praktyczne dostrzeżenie w kulturze czynnika określającego postawy ekonomiczne i aktywność gospodarczą. A tym samym uznanie, że wysoka kompetencja kulturowa jest warunkiem spójności społecznej i rozwoju gospodarczego. Kultura jest koniecznym mechanizmem dla komunikacji, współpracy i rozwoju. Jednak aby go uruchomić, należy najpierw zreformować kulturę jako sektor, który jest w dominującym stopniu sektorem państwowym. Na początek konieczne jest otwarcie tego sektora i udostępnienie finansowania publicznego dla organizacji obywatelskich i prywatnych. W ten sposób można wykreować nowych promotorów zmian. Biblioteki, opery, teatry, muzea, domy kultury są traktowane jak organizacje zamknięte i jako miejsca pracy. Powinny stać się otwartymi przestrzeniami kreatywności. Otwartymi dla różnych stron. To umożliwi zainicjowanie interakcji społecznych zorientowanych na zmiany instytucjonalne. Potrzebne są zatem różne działania w celu rozwijania kultury i wykorzystywania jej jako czynnika rozwoju, począwszy od legislacji, poprzez lepsze finansowanie i zarządzanie, aż do samoorganizacji, samorządności, dialogu i partnerstwa. Niezbędne jest także dostrzeżenie roli rynku. Nie mówię po pierwsze rynku, ale także rynku. Wyłącznie za pomocą tak szerokiego wachlarza działań będzie można uruchomić bodźce do reformy kultury jako sektora państwowego. Potrzebujemy całego spektrum inicjatyw oddolnych i odgórnych oraz z zewnątrz. To dla mnie centralny punkt polityki kulturalnej naszych czasów. Aby taka polityka kulturalna była możliwa, najbardziej potrzebni są ci politycy, urzędnicy, eksperci i twórcy, którzy zdecydują się być menedżerami zmiany, głębokiej instytucjonalnej reformy, którzy nie zajmą się tylko swoim podwórkiem, swoją organizacją czy grupą zawodową, ale kulturą jako przestrzenią komunikacji społecznej i rozwoju. W przeciwnym razie kultura będzie trwać i jakoś się rozwijać, ale będzie to rozwój zdegenerowany. 35

19 Background Paper M a t e r i a ł k o n t e k s t o w y INTRODUCTION: NATURE AND FUNCTION OF THE BACKGROUND PAPER* Wprowadzenie: Charakter oraz funkcja materiału kontekstowego* PÉter Inkei PÉter Inkei The purpose of the background paper is to summarise the context for the conference and suggest a number of themes and hypotheses for debate and exploration. The paper aims to provide a concise account of the position of culture and the conditions in which it operates in the Central and Eastern Europe region twenty years after the fall of communism in Europe, and to identify current trends. Special emphasis is placed on public cultural policies. Following on from this general description, particular attention is paid to two more specific areas: cultural tourism and heritage on the one hand, and creativity and innovation on the other. Celem materiału kontekstowego jest zarysowanie tła konferencji oraz zasugerowanie kilkunastu tematów i hipotez, które zostaną poddane dyskusji i zgłębione. Materiał ma na celu przedstawienie zwięzłego opisu dotyczącego pozycji kultury i uwarunkowań kulturalnych w regionie dwadzieścia lat po upadku komunizmu w Europie oraz zidentyfikowanie obecnych tendencji. Szczególny nacisk położono na publiczną politykę kulturalną. Poza ogólnym opisem zwrócono uwagę na dwa wybrane obszary: turystykę kulturalną oraz dziedzictwo z jednej strony, a kreatywność i innowację z drugiej. 36 The paper is at the same time one of the first attempts to realise the goals set by the Council of Europe s CultureWatchEurope initiative. The aim is to to arrive at opinions substantiated by facts, by combining objective (evidence-based) and subjective (critical) approaches, wherever possible. The values are those generally advocated by the Council of Europe, and relate to cultural rights and responsibilities connected to democratic practice and societal progress. While identifying themselves with these general objectives, the authors are fully conscious of culture s autonomous inherent values, and are aware of the risks in setting ideological tasks for culture and cultural policies. The eastern half of the continent is the main focus of the analysis, though within the broad European context, in the perspective of the unifying and integrating processes. * This paper has been edited and written by Péter Inkei. Nevertheless it is not a single-author work. Milena Dragičević-Šešić, Mikhail Gnedovsky and Baiba Tjarve took part from the early stages, and besides helping with comments they also contributed actual texts. Vesna Čopič and Cornelia Dümcke commented and gave advice at several stages, while Zsuzsa Hunyadi provided help throughout the entire process. As the saying properly goes, I am to blame for all the weaknesses of this paper, a considerable part and easily most of the virtues has been contributed to it by these six people. Materiał ten stanowi jednocześnie jedną z pierwszych prób osiągnięcia celów postawionych przez inicjatywę Rady Europy CultureWatchEurope, czyli uzyskanie opinii potwierdzonych faktami, przy połączeniu podejścia obiektywnego (opartego na dowodach) i subiektywnego (krytycznego) wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. Wartości są wartościami wspieranymi przez Radę Europy i odnoszą się do praw i obowiązków kulturalnych związanych z praktyką demokracji oraz postępem społecznym. Identyfikując się z tymi ogólnymi celami, autorzy mają jednak pełną świadomość autonomicznych wartości, stanowiących nieodłączną część kultury, oraz zdają sobie sprawę z ryzyka ustanawiania ideologicznych zadań dla kultury i polityki kulturalnej. * Materiał ten został zredagowany i napisany przez Pétera Inkei, jednak nie jest to wyłącznie dzieło jednego autora. Milena Dragičević Šešić, Mikhail Gnedovsky oraz Baiba Tjarve uczestniczyli w pracach od samego początku, służyli pomocą w formie komentarzy, są także autorami kilku tekstów. Vesna Čopič i Cornelia Dümcke regularnie przedstawiały uwagi i udzielały porad, a Zsuzsa Hunyadi miała swój wkład w cały proces powstawania materiałów. Jak mówi popularne powiedzenie, ja ponoszę odpowiedzialność za wszelkie niedociągnięcia niniejszego studium, wymienione zaś wyżej sześć osób wniosło znaczący wkład w pracę nad materiałem oraz przyczyniło się do jego atutów. 37

20 38 By the eastern half of the continent the former communist bloc is meant, including the Caucasus and Russia, as well as countries that geographically and in certain other respects are considered to constitute Central Europe. For simplicity s sake, the expressions of east and eastern will be used to denote these twenty-four countries 1, although for some people this usage seems superficial and even slightly offensive. The application of expressions follows common western parlance in one more way. In a large part of eastern Europe the former regime is referred to as socialist, socialism. The use of communist, communism implies political adherence. Again for practical reasons, to avoid interference with the actual social-democratic interpretation of socialist, the past regime will be called communist throughout the text. To achieve a sufficiently concrete analysis, it was precisely an analytical approach that was followed. Instead of broad synthetic descriptions and characterisations, a more detailed investigation was made. Culture (cultural life, phenomena, policies, etc.) was observed by segment. The selection of these segments (subject areas, topics) was a matter of convenience. Particular items may be merged or divided and new areas added to achieve the composition that offers the best perspective for grasping the essential aspects. One might argue that for the sake of convenience it would be preferable to conduct this analysis by sector or branch of culture: dance, photography, museums, cinema, etc. We believe, however, that it is possible to reach more valid conclusions by cross-cutting sub-sectors. Furthermore, for the purposes of the conference, treatment by branch carries a greater risk of dividing participants attention and competencies than discussing horizontal issues. Our intention to guide and motivate discussions at the conference led us to break down the subject into a larger number of topics, in the hope of offering numerous hooks on which to hang concrete discussion. While the aim is of course to help reach consensual views, division into so many issues allows for the articulation of diverging opinions on a number of questions. Wschodnia część kontynentu znajduje się w centrum naszego zainteresowania, jednak została ona umieszczona w szerokim kontekście europejskim, w perspektywie procesów jednoczących i integrujących. Termin wschodnia część kontynentu oznacza dawny blok komunistyczny, łącznie z Kaukazem i Rosją, a także krajami, które w aspekcie geograficznym lub innym uważane są za część Europy Środkowej. Dla uproszczenia terminy wschód i wschodni obejmować będą dwadzieścia cztery państwa 1, pomimo że niektóre osoby mogą uważać taką nomenklaturę za powierzchowną, a także nieco obraźliwą. Zastosowana terminologia pod jeszcze jednym względem naśladuje mowę zachodnią. W znacznej części Europy dawny reżim określany jest jako socjalistyczny (socjalizm). Użycie terminów komunistyczny oraz komunizm implikuje przynależność polityczną. Ze względów praktycznych, aby uniknąć ingerencji w rzeczywistą społeczno-demokratyczną interpretację terminu socjalistyczny, dawny reżim określany będzie słowem komunizm. Aby uzyskać wystarczająco precyzyjne wnioski, zastosowano podejście analityczne. Zamiast obszernych opisów syntetycznych i charakterystyk przeprowadzono bardziej szczegółowe badanie. Kultura (życie kulturalne, zjawiska, polityki, itp.) była obserwowana przez pryzmat segmentów. Wybór tych segmentów (przedmioty, tematy) jest kwestią dogodności. Poszczególne pozycje można łączyć lub dzielić, można dodawać nowe pola, w zależności od tego, który układ oferuje najlepszą perspektywę dla uchwycenia aspektów zasadniczych. Dogodność jest argumentem przemawiającym na korzyść analizy na podstawie sektorów lub gałęzi kultury: tańca, fotografii, muzeów, kin, itp. Niemniej jednak wierzymy, że spojrzenie przekrojowe umożliwia wyciągnięcie bardziej zasadnych wniosków. Ponadto, biorąc pod uwagę konferencję, analiza oparta na gałęziach stwarza zwiększone ryzyko podzielenia uwagi uczestników oraz ich kompetencji w przeciwieństwie do dyskusji o kwestiach horyzontalnych. Z zamiarem sterowania dyskusją i motywowania jej podczas konferencji podzieliliśmy temat na kilka haseł, w nadziei zaoferowania różnorodnych punktów oparcia dla konkretnych rozważań. Podczas gdy celem nadrzędnym jest wypracowanie 39 1 Albania, Armenia, Azerbaijan, Belarus, Bosnia, Bulgaria, Croatia, Czech Republic, Estonia, Georgia, Hungary, Kosovo (all reference to Kosovo, whether territory, institutions or populations, in this text shall be understood in full compliance with the United Nations Security Council Resolution 1244 and without prejudice to the status of Kosovo), Latvia, Lithuania, Macedonia (officially denoted as Former Yugoslav Republic), Moldova, Montenegro, Poland, Romania, Russia, Serbia, Slovakia, Slovenia, Ukraine. For obvious reasons most of the statements and recommendations of this paper apply also to the eastern Länder of Germany. 1 Są to: Albania, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnia, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Gruzja, Węgry, Kosowo (wszystkie odniesienia do Kosowa, jego terytorium, instytucji, mieszkańców zamieszczone w niniejszym tekście będą rozumiane z pełną zgodnością z Rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1244 i bez szkody dla statusu Kosowa.), Łotwa, Litwa, Macedonia (oficjalnie nazywana Dawną Jugosłowiańską Republiką Macedonii), Mołdowa, Czarnogóra, Polska, Rumunia, Rosja, Serbia, Słowacja, Słowenia, Ukraina. Z oczywistych powodów większość sformułowań i rekomendacji w niniejszym materiale odnosi się także do wschodnich landów niemieckich.