Spis treści. Epoka odrodzenia. Demokracja szlachecka. Rzeczpospolita i Europa w XVII wieku. Wiek oświecenia. Czasy upadku Rzeczypospolitej

Transkrypt

1

2 Spis treści 3 Epoka odrodzenia 1. Uczeni i artyści odrodzenia 6 2. Krzysztof Kolumb odkrywcą Nowego Świata Katolicy i protestanci Królowa Bona i dwór na Wawelu 26 Sprawdzamy, co już znamy: O odrodzeniu i powrocie do osiągnięć starożytności 36 Zapamiętaj, że Demokracja szlachecka 1. Koniec dynastii Jagiellonów Kto razem z królem rządził państwem? 43 Sprawdzamy, co już znamy: O demokracji szlacheckiej 47 Zapamiętaj, że Rzeczpospolita i Europa w XVII wieku 1. Jan Zamojski kanclerz i hetman Król zza morza Zygmunt III Waza Kozacy Chmielnickiego Rzeczpospolita w walce ze Szwedami i Turkami Na dworze Ludwika XIV Na dworze Wazów i w kamienicy mieszczańskiej 75 Sprawdzamy, co już znamy: O Rzeczypospolitej i Europie XVII wieku 81 Zapamiętaj, że Wiek oświecenia 1. Uczeni i myśliciele Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki O wolność i równość 100 Sprawdzamy, co już znamy: O epoce oświecenia 106 Zapamiętaj, że Czasy upadku Rzeczypospolitej 1. Polska w czasach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Upadek Rzeczypospolitej 116

3 4 3. Polacy w walce o niepodległość. U boku Napoleona 122 Sprawdzamy, co już znamy: O czasach upadku Rzeczypospolitej 127 Zapamiętaj, że Ziemie polskie i świat w XIX wieku 1. Powstań Polsko, skrusz kajdany Początek wielkich zmian. Rewolucja przemysłowa w Anglii Wielcy uczeni, wynalazcy i ich odkrycia Podróżnicy i odkrywcy 148 Sprawdzamy, co już znamy: O Polsce i świecie w XIX wieku 156 Zapamiętaj, że Wielka wojna i świat po wojnie 1. Zniszczenia i cierpienie I wojna światowa Świat po I wojnie światowej Odrodzona II Rzeczpospolita 170 Sprawdzamy, co już znamy: O I wojnie światowej i świecie po wojnie 178 Zapamiętaj, że Największa wojna w dziejach świata 1. Początek wielkiego konfliktu i wojna obronna Polski Polacy pod okupacją niemiecką i radziecką Polacy na frontach II wojny światowej 195 Sprawdzamy, co już znamy: O II wojnie światowej 201 Zapamiętaj, że Świat i Polska w drugiej połowie XX wieku 1. Świat podzielony Polska i Polacy po 1945 roku U progu wolności 214 Sprawdzamy, co już znamy: O świecie i Polsce po wojnie 220 Zapamiętaj, że Życie w państwie demokratycznym Polska w nowej Europie i w świecie Jak wygląda współczesny świat? Co Polacy dali Europie? 249 Sprawdzamy, co już znamy: O Polsce i świecie na przełomie wieków 257 Zapamiętaj, że

4

5 IXX XX 6 1. Uczeni i artyści odrodzenia kultura renesansu X XI XII XIII XIV XV XV XVI XVII XVIII XIX E P O K A N O W O Ż Y T N A 1450 wynalezienie druku Czym było odrodzenie? Po trwającej dziesięć wieków epoce średniowiecza nastąpiła epoka nazwana nowożytnością. Jej początek przyniósł nowe spojrzenie ludzi na siebie i na otaczający świat. Zainteresowanie wzbudzał człowiek, jego życie, umysł i możliwości. Przemiany kulturalne, które wówczas nastąpiły, polegały na powrocie do zainteresowania nauką i sztuką starożytnej Grecji i Rzymu. Dlatego ten czas w historii nazwano odrodzeniem lub renesansem. W epoce renesansu ideałem był humanista człowiek wykształcony o wszechstronnych zainteresowaniach, w tym także artystycznych. Potrafił on biegle czytać i pisać, znał języki starożytne i interesował się literaturą. Często sam tworzył, na przykład poezję. Słowo humanista wywodzi się od łacińskiego humanus, czyli ludzki. Ludzie w czasach odrodzenia doceniali znaczenie nauki. Rozwijała się filozofia, literatura i poezja. Uczeni badali zjawiska Tempietto, czyli mała świątynia (z włoskiego). Budowla została wzniesiona w Rzymie na początku XVI wieku. Zaprojektował ją włoski artysta Donato Bramante. Świątynia zbudowana została na planie koła i otoczona 16 kolumnami. Upamiętnia miejsce męczeństwa św. Piotra. Przypomnij, kim był św. Piotr.

6 7 astronomiczne, fizyczne i przyrodnicze. Artyści projektowali budowle w nowym renesansowym stylu. Malarze i rzeźbiarze ukazywali piękno ludzkiego ciała. Tworzenie stało się przyjemnością i ważnym elementem życia. Wenecja Mediolan Florencja Rzym Piękno włoskich miast W XV wieku w Italii, dawnej ojczyźnie starożytnych Rzymian, rozkwitły piękne miasta, takie jak Rzym, Florencja, Mediolan, Bolonia czy Wenecja. W licznych miastach włoskich rozwijał się handel i powstawały banki. Bogaci mieszczanie zaczęli interesować się sztuką. Pragnęli mieć wspaniałe domy i pałace, a w nich eleganckie meble, piękne rzeźby i obrazy. Ponieważ byli zamożni, mogli zatrudniać u siebie najwybitniejszych artystów, którzy tworzyli dzieła architektury i sztuki. Otaczali opieką artystów i stwarzali im możliwości rozwijania talentów. Do rozkwitu kultury renesansowej przyczynili się przedstawiciele wielkich rodów włoskich, w tym papieże. Stali się oni mecenasami, czyli osobami sprawującymi opiekę nad artystami i finansującymi powstawanie dzieł. Mapa Italii z XVI wieku z zaznaczonymi miastami, w których narodził się renesans. Bazylika i Plac św. Piotra w Waty kanie. Najwybitniejsze dzieło budowniczych i artystów renesansu. Czyją siedzibą jest Watykan? W obrębie którego miasta leży?

7 8 Humaniści Architektura i sztuka renesansu docierała z miast włoskich do wielu państw europejskich. Malowniczo położony zamek nad Loarą jest tego wspaniałym przykładem. Piękno ludzkiego umysłu Pewnego gorącego popołudnia, nieznany z imienia i nazwiska artysta, spacerując wąskimi uliczkami Florencji, spotkał dziwną postać. Mężczyzna ubrany w kolorowe szaty, trochę przypominające strój arabski a trochę grecki, trzymał w ręku zwój papieru, a pod pachą niósł dwie grube księgi. Z zaciekawieniem, nie zważając na przejeżdżające wozy zaprzężone w konie, oddawał się lekturze. Mieszkaniec Florencji, którego nazwiemy tu Giovanni (czytaj: dżiowanni), podszedł do mężczyzny i przywitał się po łacinie. Człowiek ten odpowiedział na pozdrowienie po grecku. Na szczęście florencki artysta znał grekę. Dzięki temu dowiedział się, co tak bardzo zaciekawiło przybysza. Okazało się, że były to dzieła starożytnych uczonych. Giovanni bardzo się ucieszył, gdyż właśnie tych dzieł poszukiwał. Obawiał się, że zaginęły one bezpowrotnie jeszcze podczas najazdów barbarzyńców na Cesarstwo Rzymskie. Zapytacie na pewno, do czego były mu potrzebne te starożytne dzieła. Nasz artysta bowiem, wraz ze swoimi przyjaciółmi, marzył o przywróceniu ideałów republiki i rzymskich cnót obywatelskich. Jednak przede wszystkim marzył o powrocie do ideałów piękna sztuki i osiągnięć naukowych starożytnej Grecji i Rzymu. 1. Wymień trzy cechy, dzięki którym możemy nazwać opisanych w opowiadaniu mężczyzn humanistami.

8 Człowiekiem jestem i sądzę, że nic, co ludzkie, nie jest mi obce To zdanie starożytnego rzymskiego komediopisarza Terencjusza uważane jest za główną myśl odrodzenia, a nawet jedną z jego zasad. Podkreśla wartość istoty ludzkiej i oznacza, że każdy człowiek powinien poznawać swoje otoczenie i samego siebie oraz pielęgnować swoje talenty. Ludzie szczególnie uzdolnieni rozwijali więc swoje wszechstronne zainteresowania. Przykładem człowieka renesansu jest, poznany przez was w klasie czwartej, polski astronom Mikołaj Kopernik. Miał on wiele pasji, uczył się astronomii, matematyki, prawa i medycyny, aby w przyszłości zostać księdzem, lekarzem, prawnikiem i ekonomistą. Zajmował się też sztuką sporządzania map. Swojego wielkiego odkrycia dokonał właśnie w epoce renesansu, której ideały wyzwalały w człowieku chęć do realizowania własnych pasji i zainteresowań. 9 DLA CIEKAWYCH W starożytności modelem Kosmosu i ideałem najczystszej formy było koło. Dlatego w okresie odrodzenia zastosowano je w architekturze. Człowieka wybitnie i wszechstronnie uzdolnionego, nieograniczającego się w swojej działalności do jednej dziedziny nauki czy sztuki nazywamy człowiekiem renesansu. Wawrzyniec Wspaniały w otoczeniu artystów, malowidło ścienne z XVI w. autorstwa Ottavia Vanniniego. Władca Florencji był wielkim miłośnikiem sztuki i opiekunem artystów.

9 10 Michał Anioł Artyści renesansu tworzyli wspaniałe dzieła: obrazy, freski, rzeźby i budowle. Wśród nich był pochodzący z Florencji architekt, rzeźbiarz, malarz i poeta Michał Anioł Buonarroti. Spod jego rąk wychodziły dzieła niemające sobie równych. Buonarroti zaprojektował kopułę Bazyliki św. Piotra w Rzymie i namalował freski w watykańskiej Kaplicy Sykstyńskiej. Jednak najbardziej Michał Anioł lubił rzeźbić. Po mistrzowsku przedstawiał ludzkie postacie. Do najsłynniejszych jego rzeźb należą: Mojżesz, Dawid i Pieta (Matka Boska z martwym Jezusem na kolanach). Mojżesz, rzeźba Michała Anioła. Kim był Mojżesz? DLA CIEKAWYCH Michał Anioł swoją pierwszą rzeźbę wykonał w wieku 17 lat. Sąd Ostateczny. Dzieło Michała Anioła jest pięknym malowidłem przedstawiającym jedną z opowieści biblijnych, którą artysta namalował w Kaplicy Sykstyńskiej znajdującej się w Watykanie. Poszukaj w internecie, jaką funkcję pełni dzisiaj Kaplica Sykstyńska.

10 Leonardo da Vinci 11 W innym włoskim mieście, w Mediolanie, żył i działał jeden z największych geniuszy odrodzenia Leonardo da Vinci. Pamiętacie, kogo nazywano człowiekiem renesansu? Właśnie takim człowiekiem renesansu był Leonardo, który miał mnóstwo zainteresowań. Sam przedstawiał się jako inżynier wojskowy. Znany jest jednak jako malarz, rzeźbiarz, architekt, konstruktor, matematyk, lekarz i poeta. Pozostawił po sobie wiele wspaniałych obrazów. Do najbardziej znanych należą portrety: Mona Lisa i Dama z gronostajem oraz wielki fresk: Ostatnia wieczerza. Da Vinci marzył o wynalezieniu maszyny latającej, interesował się budową fortyfikacji, zajmował się także biologią, fizyką i chemią. Dama z gronostajem. Jest to jedyne dzieło mistrza Leonarda, które znajduje się w Polsce, w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Ostatnia wieczerza fresk Leonarda da Vinci. Artysta dzieło to namalował w refektarzu, czyli sali jadalnej klasztoru Santa Maria delle Grazie (czytaj: gracje) w Mediolanie.

11 12 DLA CIEKAWYCH Papier, który był potrzebny do pisania i drukowania książek, był wynalazkiem Chińczyków. Z Chin do Europy sprowadzili go kupcy arabscy. W drukarni Jana Gutenberga Skromny drukarz z Moguncji Moguncja to miasto w Niemczech, w którym mieściło się wiele warsztatów rzemieślniczych. W jednym z nich tworzył piękne wyroby ze złota Jan Gutenberg. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie wszechstronne zainteresowania, które doprowadziły złotnika do wykonania ruchomej czcionki. Jan Gutenberg wiedział, jak pracochłonne było przepisywanie ksiąg. Na zakupienie ich mogli pozwolić sobie tylko nieliczni, gdyż były one bardzo drogie. Gutenberg pragnął wymyślić takie urządzenie, które znacznie obniżyłoby koszty wytwarzania książek i umożliwiłoby ich zakupienie przez mniej zamożnych ludzi. Na pomysł drukowania przy użyciu drewnianych klocków wpadli już starożytni Rzymianie. Nowością jednak było wynalezienie ruchomej czcionki drukarskiej, którą można było wielokrotnie stosować, aż do zużycia. Ponadto, dzięki takiej czcionce, uzyskiwano jednolity kształt liter. Wynalazek Jana Gutenberga w połowie XV wieku umożliwił ukazanie się pierwszej na świecie drukowanej książki. Była nią Biblia. Dzięki pomysłowi Gutenberga książki można było drukować w tysiącach egzemplarzy. Wynalazek druku przyczynił się do rozwoju literatury i oświaty. Humanizm i poszukiwanie wartości Bycie humanistą oznaczało kiedyś i oznacza dzisiaj nie tylko człowieka wykształconego, zdolnego i utalentowanego, ale także człowieka wrażliwego na potrzeby

12 13 innych ludzi. Renesansowe zainteresowanie człowiekiem wcale nie przeminęło wraz z epoką. Pytania, kim jest i jaki jest człowiek, są nadal aktualne. Wielu myślicieli przez wieki zastanawiało się, co jest w życiu ważne i potrzebne człowiekowi. W różnych kulturach i w różnych czasach udzielano wielu odpowiedzi. Jedno jest bez wątpienia pewne w życiu każdego człowieka niezbędne są wartości. Wśród nich wielkie znaczenie ma prawda i prawo dostępu do niej. U wszystkich ludów i we wszystkich społeczeństwach, w każdej epoce, cenną wartością było i jest dobro okazywane ludziom i dbałość o świat przyrody. Ty przecież także lubisz, gdy ktoś jest dla ciebie dobry. Wszyscy też czujemy i potrafimy ocenić, czy jakieś wydarzenie lub decyzja są sprawiedliwe i czy nikt nie został niesłusznie skrzywdzony to też jest wielka wartość dla człowieka. Jest jeszcze jedna wartość, trudna do wyjaśnienia, bo każdy rozumie ją nieco inaczej. Jest nią piękno. Piękne zaś mogą być nie tylko oczy, budynki czy ubrania. Piękna może być tęcza i górskie stoki podziwiane przez turystów, piękne też mogą być łzy wzruszenia i radości, czyli nasze uczucia. Od wieków ludzie poznają i szukają tych właśnie wartości. Poznaj je i ty, bo prawda, dobro, sprawiedliwość i piękno są najważniejsze w życiu człowieka. Człowiek, który kieruje się w swoim postępowaniu wartościami, może zaspokoić potrzeby innych ludzi i własne. Są nimi miłość, szacunek, zrozumienie, wyrozumiałość, pomoc w potrzebie. Kieruj się nimi w relacjach z innymi ludźmi i bądź dobrym człowiekiem. Bory Tucholskie

13 14 Pytania i zadania * gwiazdką oznaczono w podręczniku wszystkie trudniejsze ćwiczenia 1. Wymień nazwy miast włoskich, w których narodził się renesans. 2. Napisz w dwóch zdaniach, kogo nazywamy człowiekiem renesansu. 3. Opowiedz o zainteresowaniach Leonarda da Vinci. 4. W którym wieku Jan Gutenberg wynalazł ruchomą czcionkę? Dlaczego dzięki wynalazkowi Gutenberga książki stały się bardziej dostępne? 5.*Opisz w kilku zdaniach, jak rozumiesz wartość, którą jest dobro. W czym się ono przejawia? Trzy, cztery zdania podsumowania 1. Renesans narodził się w bogatych miastach północnych Włoch, nawiązywał do kultury i sztuki starożytności. 2. Humanista to człowiek wszechstronnie uzdolniony, wykształcony i rozwijający swoje talenty. 3. Jednymi z najwybitniejszych artystów włoskiego renesansu byli: Michał Anioł Buonarroti i Leonardo da Vinci. 4. Dzięki wynalazkowi Jana Gutenberga książki stały się dostępne dla wielu ludzi. 5. Renesansowe zainteresowanie człowiekiem wiązało się także z poszukiwaniem odpowiedzi na pytania: co jest ważne w życiu człowieka i co jest mu potrzebne. Człowiek powinien kierować się w życiu wartościami: prawdą, dobrem i sprawiedliwością.