Skąd się wzięli. Sami swoi. Andrzej Mularczyk. .. Kazdy zyje jak umie

Transkrypt

1 Skąd się wzięli Sami swoi Andrzej Mularczyk.. Kazdy zyje jak umie

2 .. Kazdy zyje jak umie

3 Andrzej Mularczyk.. Kazdy zyje jak umie

4 Redaktor prowadz cy El bieta Kobusi ska Redakcja merytoryczna Jerzy Lewi ski Redakcja techniczna Agnieszka G sior Korekta Marianna Filipkowska Irena Kulczycka Copyright by Andrzej Mularczyk, 2011 All rights reserved Copyright for the e-book edition by wiat Ksi ki Sp. z o.o., Warszawa 2011 wiat Ksi ki Warszawa 2011 wiat Ksi ki Sp. z o.o. ul. Hankiewicza 2, Warszawa Niniejszy produkt obj ty jest ochron prawa autorskiego. Uzyskany dost p upowa nia wył cznie do prywatnego u ytku osob, która wykupiła prawo dost pu. Wydawca informuje, e wszelkie udost pnianie osobom trzecim, nieokre lonym adresatom lub w jakikolwiek inny sposób upowszechnianie, upublicznianie, kopiowanie oraz przetwarzanie w technikach cyfrowych lub podobnych jest nielegalne i podlega wła ciwym sankcjom. ISBN Nr

5 Świat nie składa się z atomów, świat składa się z opowieści. anonimowa sentencja 5

6 Prolog Film powstaje trzy razy: w wyobraźni autora, w wyobraźni reżysera i na planie. A na początku było słowo. W nim zawiera się opowieść, ono buduje obraz postaci, których dialogi wyrażają stosunek do świata i do siebie. I dlatego z pierwszego spotkania z bohaterem tej opowieści zapamiętałem zdanie: Sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie Te słowa padły jeszcze tam, na tej ziemi, którą musiał opuścić. Kiedy je wypowiedział, trzymał w ręku karabin z przyciętą lufą i gotów był wymierzyć historii sprawiedliwość, tak jakby jeszcze nie zdążył się przekonać, że historia nie ma nic wspólnego ze sprawiedliwością i że jego żona, Chuda Rózia, miała rację, by dał spokój rozliczeniom z historią i poszedł nakarmić kabany, bo one ostatnio bardzo z wagi spadły i porobiły się chude jak tartaczne deski Widzę to. Widzę to do dziś, jakbym przy tym był. Widzę to nawet przez zamknięte powieki, bo to, czego nigdy nie widziałem, dzięki słowu stało się częścią mojej pamięci. 7

7 Ten marcowy dzień był przerwą między odejściem jednej obcej armii a przyjściem innej. Na polu zima jeszcze zostawiła długie jęzory spleśniałego śniegu i wiosna dopiero zbierała siły, żeby ogrzać tę ziemię, rozkisłą i grząską. Jego buty ciamkają, zapadając się po kostki, jego zgrabiałe ręce wyciągają spomiędzy redlin wymykające się z palców oślizgłe otoczaki. Niesie te kamienie ku miedzy, tam gdzie leży owinięty w worek obrzyn. Ma do niego garść naboi, które leżą teraz na wozie w przetaku. Przy wozie, żując obrok, stoi koń. Wziął konia i wóz, żeby dowieźć w to miejsce na miedzy zebrane wcześniej na swojej ziemi kamienie. Zrzucił je już na ziemię, ale wedle niego było ich za mało, by starczyły na barykadę, zza której miał prowadzić ogień. Co to za barykada, jak ze wszystkich stron można ją okrążyć, obejść od tyłu, bo przecież ten skrawek jego pola otaczają inne pola i łąki, a od wschodu lasy, zwane Poddębiną, wystawiły ku jego kamiennemu szańcowi pojedyncze dębczaki, gęsto podszyte brzozami. Oni właśnie od tamtej strony mogą nadejść, bo tam co dzień wstaje słońce. Jest na to przygotowany. Woli się bronić do ostatniego naboju niż oddać bez strzału swoją ziemię, którą już raz mu do kołchozu zabrali. Wszyscy uważają, że to głupota, ale on myśli inaczej. Woli zginąć, ale swojego nie ustąpi Kładzie się za kopcem zebranych kamieni, żeby sprawdzić stanowisko strzeleckie. Najpierw worek sobie podłożył, potem karabin oparł łożyskiem na wierzchu kamiennej barykady, kieruje lufę ku wylotowi leśnego duktu, prowadzącego z Poddębiny do Krużewników, bo kiedy przyjdą ci ze wschodu, to właśnie od tej strony, a wtedy on naciśnie spust. Do tej pory nigdy tego nie robił, do nikogo nie strzelał, bo 8

8 choć przeżył wedle swoich obliczeń pięć wojen światowych, tych z sąsiadami nie licząc, to w wojsku nie służył. Wzrost miał za mikry i żadna komisja wojskowa do służby go nie powołała ani ta, co jeszcze za miłościwie nam panującego cesarza Franciszka dobierała ochotników do Drużyn Bartoszowych i Związku Strzeleckiego, ani ta za pierwszej Polski, kiedy wzywano ochotników na wojnę z bolszewikami. A teraz sam siebie powołał na tę piątą w swoim życiu wojnę światową. Gotów jest strzelać do każdego, kto na jego miedzę wejdzie, kto mu będzie chciał tę ziemię zabrać, kto go będzie chciał z tej ziemi wydziedziczyć. Przygotował się do obrony, choć dobrze wiedział, że niczego mu się obronić nie uda i że każdy strzał w tamtą stronę będzie samobójczy. Ale może tego właśnie chce? Może nie chce już żyć, kiedy będzie mu zabrane to pole, ta miedza, na której zbudował swoją barykadę z kamieni? Przez pół wieku wyorywał je z ziemi ojca, teścia i swojej, układał w kopczyki na miedzy, bo te kamienie także były plonem tej ziemi. Są jej częścią, tak jak i on Więc przykłada kolbę obrzyna do szczeciniastego policzka, żeby odbyć próbę. Kiedy rano żona pytała go, po co konia do wozu zaprzęga, powiedział, że idzie kamienie z pola zbierać, aby przy wiosennej orce lemiesza nie poszczerbić, ale Rozalia nie uwierzyła, bo jej matka, stara Ziębicka, powtórzyła jego słowa, że jak przyjdą ci, co będą chcieli mu znowu zabrać ziemię do kołchozu, to on położy się na miedzy i będzie strzelał. A Rozalia aż nadto dobrze wiedziała, że Jan z języka świdra nie robi, u niego słowo zawsze było od pieniędzy droższe Jeszcze się dobrze nie przymierzył, kiedy raptem kobyła 9

9 niespokojnie zarżała. Coś przemknęło między brzózkami Poddębiny. Przyłożył mocniej kolbę do dołka strzeleckiego w ramieniu, kiedy nagle usłyszał przeciągłe wołanie: Jaaaśkuu!! Taż pora kabany karmić! Z krzaków przedpola wyłania się Rozalia w kabacie narzuconym na fartuch, która aż tu przylazła, żeby zawołać go na obiad. Wtedy on rozeźlony zrywa się ze stanowiska i potrząsa obrzynem jak kijem, którym chce się odgonić warczącego psa. I wtedy taka się między nimi odbywa rozmowa: A żeb ciebie wilcy! Taż ja mógł ciebie za tych bestyjników wziąć i na śmierć zabić, przez co ja by patrona daremnie zmarnował! Czego ty tu na miedzy położył sia? pyta cudem od śmierci ocalona Rozalia i ogląda stanowisko ogniowe Jana. Ty oczadział?! Taż ty na tym chłodzie raz-dwa wilka możesz nachapać sia! Kobito, nie rób ty teremedii odpowiada Chwan, poprawiając na głowie barankową czapkę. Ja sobie poprzysiągł, że jak mnie kto będzie chciał te ziemię odebrać, tak ja jego tym przywitam! Uniósł obrzyn do góry, ale Rozalia pokiwała głową, jakby się litowała nad jego naiwnością. Taż ty strzelać nieuczony. Jako że ty konus, toś we wojsku nie służył! Ledwie padło słowo konus, a on się zachłysnął z wściekłości, bo przez chwilę powietrze otwartymi ustami łapał jak karp na brzeg wyrzucony. Ot, koczerbicha jedna! Nasz świat w rozsypkę idzie, a ona bresze, że ja konus!! 10

10 Czego ty taki znarowiony? pyta Rozalia. Taż w pojedynkę to można za stodołę chodzić, ale nie na wojnę. Ot, pomorek! Taż nadchodzi dla nas koniec świata i ja wolę umrzeć jak widzieć, że całe moje życie w proch obraca sia! Jaśku składa przed nim ręce jak przed świętym obrazem. Ja się dopiero co przed igurą modliła, żeb ty z tym umieraniem czut-czut wstrzymał sia, bo może ci Ruscy, co w tu poru nadchodzą, to inni będą jak te, co w trzydziestym dziewiątym przyszli. Da Bóg z nimi dogadać sia. Ot, rozdziawa z niej, że nie daj Boże! Z Ruskim to taka rozmowa, że najpierw trzeba do nich strzelać, a potem dopiero dogadywać sia! Z ciebie stary bzdyk, a jak dzieciuk gadasz. Na kogo ty porywasz sia?! Na samego Stalina?! Wracaj do domu, bo pora barszcz zjeść i kabany karmić, bo z wagi spadły. Ja Stalina tu nie zapraszał, a u mnie nieproszeni goście zawsze są nie w guście oświadczył Chwan i zaczął owijać obrzyna w konopiany worek. A ty lepiej zejdź mi z oczu, bo mnie bezlitosna zamoroka na oczy lizie, jak ja widzę, że tobie więcej na parsiukach zależy jak na sprawiedliwości. Czego ty tak naburdasił sia?! Obiad czeka. Ot, durna bździągwa! Mnie dusza omal że z zawiasa nie wyskoczy, a ona chce żeb ja kabany futrował! Ja sobie poprzysiągł, że lepiej niech mnie na naszej miedzy jak szaraka zastrzelą, ale ja do końca naszej ziemi bronił będę! Powiedział to drżącym głosem, jakby składał przysięgę. Rozalia tylko głową z rezygnacją pokiwała, bo znała te wszystkie argumenty na pamięć. Wiedziała, że teraz tylko jakaś pilna 11

11 sprawa gospodarska może jej męża do równowagi doprowadzić, i powtórzyła, że pora mu wracać, bo mało, że kabany z wagi spadły, to jeszcze wójt chce im jednego zabrać, aby narobić kiełbas na powitanie nadchodzącej Czerwonej Armii A to bestyjnik jeden! Chwan uniósł w górę owinięty w worek obrzyn. Ja by tych armiejców do piekła Lucyferu na rogi spuścił, a ten pierekiniec kiełbasami ich witać chce?! Taż to prosto bezlitosna zgryzota! Ja by wójta tym przywitał, jakby on po mojego kabana przykołdybał sia! A coż jego ukąsiło? Fartuch Rozalii furkotał na marcowym wietrze. Przez to, że ty z historią chcesz wygrać, to nasze kabany jak deszczki porobiły sia. Czas tobie do domu pokołdybać sia, inwentarza dopatrzeć i obiad zjeść, bo ziemniaki do cała skołczeją. A karabina to lepiej zakop, bo koniec wojny bliżej jak dalej. Jak obrzyna zbędę sia, to czym ja te ziemię obronię? Rozglądał się bezradnie po tej swojej ziemi, której chciał nawet za cenę swego życia bronić, a Rozalia popchnęła go w stronę wozu i powiedziała ze szczerym przekonaniem: Jaśku, taż ty na te ziemię całe życie pracował i każdy sąd ją tobie przyzna. Rozejrzał się naokoło, potem pogładził zawinięty w worek obrzyn, ułożył go na wozie pod słomą, jakby układał do snu małe dziecko, i dopiero wtedy wypowiedział te historyczne słowa: Sąd sądem, ale sprawiedliwość musi być po naszej stronie. A potem poszedł kabany karmić 12

12 1 Po latach właśnie te słowa wypowie Kazimierz Pawlak w ilmie Sami swoi, a czterdzieści lat po nakręceniu ilmu ten fragment dialogu zostanie nagrodzony Złotą Kaczką tygodnika Film jako najlepsza złota myśl w dziejach polskiego kina. Film powstał dwadzieścia lat po tym, gdy na Ziemiach Odzyskanych poznałem narratora tej opowieści. Choć łączyły nas więzi rodzinne, spotkałem go po raz pierwszy w życiu, gdy miałem piętnaście lat. Traiłem na Ziemie Odzyskane i tam odkryłem w nim pisarza, który choć w życiu nawet listy niechętnie pisał, to swoim słowem potraił namalować wielką epopeję losu tych samych swoich, wśród których żył, nim ich wyroki historii wygnały z tamtej krainy. Był jak Noe, którego arkę potop osadził na obcej ziemi. Wokół świat lizał rany po wojnie, pola czekały na ziarno, ale on wciąż nie był u siebie, wciąż się nie mógł pogodzić, że ta ziemia nie pachnie jak tamta, którą kiedyś zdobył, ale jej nie obronił przed tymi, którzy już po raz trzeci w jego życiu przyszli go wyzwolić. I to mnie właśnie postanowił opowiedzieć o swoim życiu, które już dawno temu obróciło się w los. Ta opowieść przeniosła mnie tam, gdzie ziemia inaczej 13

13 pachniała, gdzie jak ogiery na folwarku rżały, to była piękniejsza muzyka niż ta, którą organista Soliwoda w krużewnickim kościele na rezurekcji zagrał; miałem zanurzyć się w tamten czas jak w rzekę, której nurt wyrzuci mnie na brzeg tam, gdzie skończy się ta opowieść; wchłaniając w siebie dniami i nocami opisy zarówno zdarzeń codziennych, jak i wypadków tak niezwykłych, że aż niewiarygodnych, nasiąkałem tą śpiewną mową i wsłuchując się w jej frazę, poczułem, jakbym był podróżnikiem, cofającym się w dawno miniony czas, w którym mnie jeszcze nie było, ale który teraz mogę dla siebie odzyskać. Wtedy nie mogłem nawet przypuszczać, że opowieść o tych dawnych, dobrych czasach, kiedy za odkrojoną na trzy palce miedzę samemu kosą wymierzało się sprawiedliwość zgodnie z obowiązującą zasadą, że sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie, po latach stanie się moim kapitałem przy pisaniu scenariusza komediowej trylogii Życie każdego człowieka jest opowieścią, ale nie każdy swoim życiem pisze tragikomedię, w której to, co dzisiaj jest śmieszne dla widza, kiedyś dla jej bohatera było dramatycznym wyzwaniem losu. Poznając wydarzenia sprzed lat, stawałem się ich kronikarzem, obserwatorem dawno wygasłych miłości, uczestnikiem sąsiedzkich kłótni, które do tego stopnia łączyły ludzi, że potem żyć bez siebie nie mogli. Nie wiedziałem, że zostanie mi zdradzona pewna tajemnica i powierzone do wykonania zaskakujące zadanie. Ale na początku było słowo. Każde nasze spotkanie zaczynało się rytualnie od słów brzmiących jak inwokacja do kolejnego rozdziału epopei jego życia, które wedle niego nie było ani dobre, ani złe, tylko nieuniknione: 14

14 Ano, posłuchaj ty, co ja tobie dziś mam do powiedzenia Ano, posłuchaj ty, co ja tobie mam do powiedzenia, a mam do powiedzenia dużo, bom przeszedł w życiu i czarny chleb, i biały, a przez moje życie pięć wojen światowych przetoczywszy sia, że o sąsiedzkich nie wspomnę. To, co usłyszysz, to nie żadne tam baśniaki, tylko żywa prawda, życiem pisana. A życie samo w sobie nie jest ani złe, ani dobre. Ono jest nieuniknione i pokrętne jak wielka rzeka. Proste jest tylko samo poczęcie, reszta to bezlitosna kołomyja. Jak ty posłuchasz, jakie my tam hańdry-mańdry między sobą wiedli, tak ty raz zaśmiejesz sia, drugi raz zapłaczesz, ale na końcu pojmiesz bezlitosną okoliczność losu, że każdy człowiek to wieża Babel, w każdym tysiąc słów, sto języków, i przez to każdy żyje, jak umie, a Pan Bóg płacze, że nas takich stworzył. Gdy zaczęły płynąć te słowa, niesione falą wschodniego zaśpiewu, poczułem, że czytam nienapisaną książkę. Są słowa martwe, słowa-kamienie i są słowa-ptaki, które ulatują wysoko. Są książki, które opisują cudze życie, ale są też ludzie piszący swoim życiem nienapisane jeszcze książki, w których tragedia miesza się z komedią, by w końcu dać świadectwo, że świat to jedna wielka wieża Babel i przez to każdy żyje, jak umie 2 Ano, posłuchaj ty bezlitosnej prawdy, że człowiek swego losu nie wybiera. W życiu jeden idzie za kochaniem, inny za złotem, a ja tego żem bezlitośnie pragnął, 15

15 com całe życie nogami deptał, czy to boso, czy w cholewach. Dla mnie ziemia złotem była, ja jej bardziej pożądał jak raźnej baby. Ja dla niej przez morza do Argentyny popłynął, żeb gołodupcem nie być, bo chłop bez ziemi to nie chłop, tylko jakiś zawołoka. Ja dla tej ziemi gotów był z niebem wojować. Awo, patrzaj, jakiż to był w tu poru ze mnie bezlitosny hardabas, kiedy ja pogrzeb zatrzymał, żeb naszą trąbę zabrać, bo jakim prawem ten bambaryła Denderys przy naszej trąbie ma wchodzić do królestwa niebieskiego, jak on kiedyś naszą miedzę podorał?! Pogrzeb? Trąba? Kim jest ten Denderys, co mu się nie należało wkroczyć do królestwa niebieskiego przy jakiejś trąbie? Czym sobie zasłużył, że w niebiańskiej orkiestrze zabraknie basowego postękiwania basa B? Aj, Bożeńciu, taż przyjdzie pora, że może i ty to ujrzysz, tak jak ja to widzę, kiedy oczy przymknę. W tu poru ja wszyściuteńko widzę, jakby to wczoraj było. Widzę ten pogrzeb, co idzie z orkiestrą piaszczystym traktem przez Panieńską Górkę, między łanami żyta. Para koni wóz z trumną ciągnie i ja widzę, jak miedzą przez zboże ktoś biegnie, żeb pogrzeb zatrzymać. A ten, co biegnie to ja! Siebie samego ja teraz widzę! A tego roku żyto było tak urodliwe, że mnie z niego ledwie że łepeta wystawała, bo wzrostu mi Pan Bóg poskąpił i przez to nikt mnie nie widział, pókim z tego zboża nie wyhynął prosto na muzykanta, co na tym basie B grał, a był to Józef Rzechotka, syn kościelnego, i ja żem jemu tę trąbę wyrwał, a orkiestra przez to na cztery boki rozjechawszy sia prosto jak krowa na lodzie Dzieje się coś dziwnego, bo choć jeszcze nic nie wiem 16