Idea społeczeństwa rynkowego Misesa i Hayeka a ekonomia instytucjonalna - streszczenie 2014

Transkrypt

1 Streszczenie pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Urszuli Zago ry-jonszty Idea społeczen stwa rynkowego Misesa i Hayeka a ekonomia instytucjonalna mgr Lucyna Drenda Praca doktorska podejmuje problematykę harmonijnego współdziałania elementów organizmu społecznego. Społeczeństwo rynkowe jest tworem, który powstaje w wyniku rozprzestrzenienia się zasad rynkowych na wszystkie sfery działalności człowieka. Ludwik von Mises opisywał je jako organizm, który współtworzy warunki dla swobodnego rozwoju porządku rynkowego. W społeczeństwie rynkowym nie ma według niego miejsca dla bogactwa, które byłoby niezależne od rynku, jedyną metodą jego osiągnięcia i zachowania jest skuteczne służenie konsumentom. Ponadto utrzymanie owego bogactwa odbywa się poprzez zdobywanie go co dzień od nowa w konkurencji ze wszystkimi innymi. Rynek ogniskuje działania wszystkich jednostek oraz jest centrum, z którego one promieniują, tym samym właściwie nie może być mowy o jakichkolwiek działaniach o charakterze pozarynkowym. Mises twierdził, że w społeczeństwie rynkowym nie ma konfliktu interesów kupujących i sprzedających, podobnie jak nie istnieje konflikt dobrze pojętych interesów, są jedynie niekorzystne skutki nietrafnych przewidywań, natomiast interesy obywateli nie są sprzeczne z interesami narodu. Egoizm obywateli prowadzi do takich samych rezultatów, do jakich dążyłoby altruistyczne państwo. Friedrich August von Hayek posługiwał się w swoich pismach pojęciem katalaksji, pod którym rozumiał ład wytworzony przez grę sił rynkowych oraz działania podejmowane przez ludzi, stosujących się do reguł praw własności i kontraktu. Katalaksja była dla niego kosmosem gospodarczym, który nie podlega indywidualnej skali dążeń, ale trwa tylko i wyłącznie dzięki indywidualnie podejmowanym wysiłkom, wyobraźni i przedsiębiorczości. Dodatkowo gra katalaktyczna posiada charakter gry definiowanej jako współzawodnictwo rozstrzygane przede wszystkim dzięki większej zręczności, sile lub szczęściu. Jest to Strona 1

2 gra tworząca bogactwo (w przeciwieństwie do gry o sumie zerowej), to znaczy prowadząca do stałego powiększania strumienia dóbr i wzrostu szans na zaspokojenie potrzeb wszystkich jej uczestników. W swojej koncepcji społeczeństwa żyjącego w ramach ładu katalaktycznego Hayek nie odniósł się do założeń o moralnej naturze podmiotu gospodarującego. Motyw kierowania się zyskiem w procesie konkurencji jest konieczny dla odkrywania wiedzy i znaczenia informacji. Jednak dla Hayeka nie było aż tak istotnym czy podmiot ten jest egoistą, jednostką amoralną czy moralną. Najważniejszymi dla niego były skłonność do rywalizacji, naśladownictwo oraz dążenie do osiągnięcia sukcesu. Kosmos rynkowy składa się z graczy gospodarczych. Warunkiem koniecznym powstania ładu rynkowego jest przestrzeganie reguł przez wszystkie podmioty gospodarujące. Nie ulega wątpliwości, że ład katalaktyczny opisany przez Hayeka wskazuje na dwie bezwzględne wartości, którymi są wolność i własność prywatna, a także działa na rzecz sprawiedliwości komutatywnej. Jednak fundamentami procesu powstawania ładu są instynktowne popędy, natomiast proces odkrywania właściwego postępowania odbywa się według Hayeka przez przypadek. Zgodnie z liberalnymi teoriami ekonomicznymi logika rynku prowadzi do efektywnego i sprawiedliwego funkcjonowania gospodarki. Podobnie ład instytucjonalny podporządkowany zasadom liberalnym zapewnia cywilizowaną walkę o zysk i dbałość o interesy innych. Jest to forma etyki, jaką legitymizuje się społeczeństwo rynkowe. Zaprezentowane powyżej koncepcje zostały w pracy skonfrontowane z teorią powstałej w drugiej połowie XX wieku nowej ekonomii instytucjonalnej (NEI), która w centrum swoich badawczych zainteresowań postawiła instytucje i związane z nimi kluczowe aspekty ludzkiego działania. Wykorzystując pewne elementy ekonomii neoklasycznej, dokonała ona modyfikacji zbyt abstrakcyjnych modeli, czerpiąc jednocześnie z dorobku starego, historycznego instytucjonalizmu. Podkreślenia wymaga fakt, iż nowa ekonomia instytucjonalna nie pretenduje do miana koncepcji alternatywnej, ale co najwyżej komplementarnej i podkreślającej istotność interdyscyplinarnego podejścia do problemów społecznych. Celem głównym omawianej dysertacji jest skonfrontowanie wizji społeczeństwa rynkowego prezentowanej przez Misesa oraz Hayeka z poglądami na temat funkcjonowania gospodarki rynkowej w nowej ekonomii instytucjonalnej. W świetle ekonomii instytucjonalnej idea społeczeństwa rynkowego Misesa i Hayeka nie Strona 2

3 odzwierciedla w pełni procesów społeczno-ekonomicznych zachodzących we współczesnym świecie. Hipotezy cząstkowe pracy są następujące: ingerencja państwa w gospodarkę jest według Misesa i Hayeka przyczyną ograniczeń w działaniu konkurencji katalaktycznej i braku swobody w działaniach jednostki; instytucje pozarynkowe są kluczowym elementem kształtującym ład rynkowy, a także same działania jednostek gospodarujących; w ujęciu ekonomii instytucjonalnej powstanie współczesnego społeczeństwa rynkowego jest efektem dopasowań między sferą ekonomiczną a sferą społeczną oraz wynikających z tego ustępstw zarówno jednej, jak i drugiej. Zakres przedmiotowy pracy obejmuje analizę koncepcji składających się na ideę społeczeństw rynkowych oraz mechanizmów i instytucji opisujących funkcjonowanie jednostki i społeczeństw w realnej sferze ekonomicznej. Żaden system filozoficzny ani tym bardziej ekonomiczny nie dysponuje wystarczającymi narzędziami poznawczymi, które umożliwiłyby mu trafne i pełne zinterpretowanie istoty ludzkiej i podejmowanych przez nią działań. Dopiero połączenie przeciwstawnych idei daje szansę na przynajmniej częściowe zrozumienie lub przewidzenie przyszłych wydarzeń. Tworzenie jakichkolwiek wyalienowanych struktur i obszarów działań człowieka przyczynia się do powstania niezgodności egzystencji człowieka z jego istotą duchową i gatunkową. W rozdziale pierwszym skupiono się na ewolucji, w ramach której powstawał mechanizm rynkowy, od momentu kiedy interes stał się jednym z motywów warunkujących działalność jednostek do czasów współczesnych, kiedy to kapitalizm stał się wiodącym systemem ekonomicznym na świecie. Rozdział przedstawia analizę sposobu, w jaki ludzie na przestrzeni wieków postrzegali narodziny i formowanie się etyki rynkowej i zasad rynkowych oraz jakie to miało skutki dla koordynacji życia społecznego. Prześledzono proces narodzin kapitalizmu, jego zmiany, a także związki z demokracją w kulturze zachodniej. Celem tego rozdziału jest pokazanie powiązań między zmianami w sferze gospodarczej i towarzyszącymi im przemianami w strukturze społeczeństw. W rozdziale drugim przedstawione zostały poglądy Misesa i Hayeka dotyczące problemu wiedzy, znaczenia instytucji w życiu społecznym oraz zasad budowy ładu Strona 3

4 rynkowego i instytucjonalnego. Ponadto dokonano analizy poglądów głównych przedstawicieli szkoły austriackiej na kwestię indywidualizmu i wolności w ramach społeczeństwa rynkowego. Dopełnieniem wizji społeczeństwa rynkowego roztaczanej przez tych ekonomistów jest ostatni punkt rozdziału tyczący się roli własności prywatnej w ładzie katalaktycznym. Rozdział trzeci dotyczy akceptowanej przez szkołę austriacką roli państwa w społeczeństwie rynkowym. Zagadnienia, które zostały w nim poruszone to proces konkurencji jako mechanizm odkrywania wiedzy, krytyka modelu doskonałej konkurencji, problem racjonalności w ekonomii austriackiej, a także problem sprawiedliwości. W rozdziale zawarto analizę powiązań między poczuciem sprawiedliwości jednostek, rolą państwa i ładem rynkowym. Zwrócono także uwagę na konsekwencje interwencjonizmu państwowego oraz skutki niewłaściwych decyzji podejmowanych przez rządy. Celem obydwu rozdziałów skupiających się na poglądach szkoły austriackiej jest pokazanie jak silne są powiązania między wartościami uniwersalnymi a ideą społeczeństwa rynkowego oraz które z nich pełnią rolę wiodącą w ustalaniu kierunku przyszłego rozwoju. Rozdział czwarty poświęcono założeniom ekonomii instytucjonalnej, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku nowej ekonomii instytucjonalnej. Przeanalizowany został sposób definiowania instytucji zarówno przez ekonomię instytucjonalną (starą i nową), jak i z punktu widzenia innych nauk społecznych (prawo, socjologia). Następnie skupiono się na problemie racjonalności w ekonomii liberalnej na przykładzie modelu homo oeconomicus oraz racjonalności ograniczonej. Przechodząc do głównych zagadnień pozostających w polu zainteresowania nowej ekonomii instytucjonalnej opisana została teoria praw własności, teoria kontraktów oraz kosztów transakcyjnych. W celu uwypuklenia cech ekonomii instytucjonalnej zestawiono ją z założeniami ekonomii głównego nurtu. Argumentem przemawiającym za koniecznością tego zabiegu jest postulat urealnienia wybranych teorii wchodzących w skład głównego nurtu, który pokrywa się z wybranymi intencjami szkoły austriackiej. Rozdział piąty dotyczy przede wszystkim funkcjonującego we współczesnym świecie ładu instytucjonalnego, sposobów w jaki jest on budowany, jak działa oraz jak wyglądają relacje między instytucjami wchodzącymi w jego skład, a praktykowaną na świecie polityką ekonomiczną. Ponadto skupiono się także na mechanizmach Strona 4

5 wiążących rozwój instytucjonalny z rozwojem społecznym za pośrednictwem budowy kapitału społecznego. Ostatecznie poruszony został problem mierzenia efektywności instytucji w dzisiejszych realiach. Celem dwóch ostatnich rozdziałów jest przede wszystkim pokazanie jak wielu czynnikom pozarynkowym poddane są podmioty gospodarujące i w jak dużym stopniu determinują one ich działania oraz decyzje gospodarcze. Praca ma charakter teoretyczny. W związku z tym zastosowano w niej metody komparatywnej analizy opisowej w oparciu o bogatą literaturę przedmiotu, indukcję, analogię oraz syntezę. Uzasadnieniem wyboru tematu jest obserwacja współczesnych gospodarek państw Okcydentu, konsekwencje kryzysu gospodarczego oraz nieprzerwany proces globalizacji. Panująca niezmiennie od wielu lat na arenie międzynarodowej euforia wzbudzana przez neoliberalny projekt gospodarki i społeczeństwa przekłada się na postępujący proces erozji wartości obywatelskich i moralnych, co skutkuje dewaluacją m.in. państwa demokratycznego. Socjopolityczna macierz ustanowiona w duchu neoliberalnych zasad przyczynia się do globalnego rozpowszechniania się jednakowych metod politycznego, gospodarczego i konsumpcyjnego działania, uniformizując jednostki i uprzedmiotowiając relacje. W związku z tym mamy obecnie do czynienia ze stosunkami społecznymi osadzonymi w systemie gospodarczym zamiast gospodarki wyrastającej ze stosunków społecznych. Jako że gospodarka rynkowa jest w stanie funkcjonować tylko w ramach społeczeństwa rynkowego, stale dąży ona do uformowania społeczeństwa na swój obraz i podobieństwo. Idea społeczeństwa rynkowego, która wyłania się z tekstów Misesa i Hayeka, jest konstrukcją ściśle powiązaną z rynkiem oraz jego instytucjami. Z przedstawionych w pracy argumentów wynika, że zasady, którymi kierują się jednostki współtworzące społeczeństwo rynkowe, oparte są przede wszystkim na relacjach gospodarczych. Przy czym rynkowy model społeczeństwa daje szanse na realizację takich wartości jak wolność, równość wobec prawa oraz sprawiedliwość. Niemniej wykluczenie z analizy wszelkich relacji pozaekonomicznych daje niewystarczający obraz kształtowania się organizmu społecznego. Z jednej strony NEI zwracając uwagę na koszty transakcyjne wskazuje na niedoskonałości rynku jako systemu koordynacji, który można zastąpić zhierarchizowanymi strukturami funkcjonującymi w ramach przedsiębiorstw. Natomiast z drugiej poprzez analizę Strona 5

6 kontraktów relacyjnych, które opierają się na pojęciach kooperacji, współdziałania oraz współpracy podkreśla, że społeczeństwo jest twórcą całej mapy kontraktów, które służą wytyczaniu, kontroli oraz regulowaniu pożądanych i akceptowanych zachowań. Zarówno język, obowiązujące wartości i normy, jak i ustrój polityczny zapewniają granice gospodarki rynkowej oraz stanowią matrycę instytucjonalną dla wszelkich działań podejmowanych przez jednostki. Podejście NEI do instytucji wynika przede wszystkim z przekonania, iż ani rynek, ani gospodarka nie działają w próżni instytucjonalnej. Otoczenie instytucjonalne rynku i gospodarki dostarcza podstaw do podejmowania decyzji, formułowania oczekiwań oraz przekonań, które decydują o strukturze bodźców, a także umożliwiają, ograniczają i kierują działaniami oraz zachowaniami jednostek. Gospodarka jako element większej całości jest silnie zakorzeniona w historii oraz kulturze społeczności na nich wyrosłych. Z kolei kultura jako podłoże powstawania instytucji, łącznie z historią danego obszaru, charakterem gospodarki, polityką oraz położeniem geograficznym stanowią o unikalności struktur instytucjonalnych. W związku z powyższym idea społeczeństwa rynkowego w czystej formie może być tylko abstrakcyjnym modelem, którego pojedyncze elementy istnieją w rzeczywistości od momentu narodzin kapitalizmu. Nie może ona jednak stanowić osobnego i samodzielnego sposobu opisu rzeczywistości społecznej. Porządek rynkowy oraz społeczeństwo bazujące na jego zasadach potrzebują nieformalnych norm oraz wartości moralnych, które kształtują poziom zaufania oraz akceptowalne zachowania. Znajomość natury ludzkiej oraz świadomość konsekwencji rozprzestrzeniania się rynkowych modeli zachowań, powinny być obecnie warunkiem wystarczającym budowy mechanizmów wdrażających zaufanie w procesy kooperacji. Tego typu działania we współczesnych społeczeństwach noszących znamiona rynkowości dążą do zabezpieczenia ewolucji ustrojów społecznych, gospodarczych i politycznych w kierunku organizacji opartych nie tylko na zasadach rynkowych. Podsumowując, nadrzędnym celem każdej teorii społecznej powinno być dążenie do wypracowania mechanizmów uzyskiwania egzystencjalnej harmonii oraz przynajmniej w pośredni sposób posługiwanie się kategoriami ontologicznomoralnymi. Wiedza o człowieku i tworzonym przez niego społeczeństwie powinna skupiać się przede wszystkim na historii ludzkiej kultury i instytucji, a nie na oderwanym bycie. Obiektywne uwarunkowania zewnętrzne przyjmują postać Strona 6

7 rzeczywistości i otoczenia społeczno-historycznego społeczeństw dopiero w momencie, gdy pojedyncze jednostki wewnętrznie je sobie przyswoją i zareagują w indywidualny sposób. Budowa społeczeństwa nie może odwoływać się tylko i wyłącznie do wizji wygodniejszego życia, ale musi polegać przede wszystkim na przeżyciu moralnego obowiązku. Zauważalne, negatywne następstwa zredukowania problemu wyboru do kryterium ekonomiczności zmuszają do pogłębionej analizy współczesnego społeczeństwa rynkowego, w którym wartość w sensie ekonomicznym zastępuje wartość aksjologiczną. Niniejsza praca może stanowić wskazówkę w poszukiwaniach konsensusu między nieuniknioną hegemonią rynku a społeczeństwem opartym na moralności i etyce. Zaprezentowana w niej tematyka jest niejako próbą odpowiedzi na zjawisko rozprzestrzeniania się na skalę globalną postaw i zachowań opartych na konsumpcjonizmie, rentowności i efektywności. Katowice, 12 styczeń 2014 Strona 7