REALIZACJA PROCESÓW INNOWACYJNYCH W MIKROPRZEDSIĘBIORSTWACH W SEKTORZE MŚP

Transkrypt

1 dr Danuta Janczewska Katedra Marketingu Społeczna Akademia Nauk w Łodzi REALIZACJA PROCESÓW INNOWACYJNYCH W MIKROPRZEDSIĘBIORSTWACH W SEKTORZE MŚP Streszczenie: Przedsiębiorstwa z sektora MŚP, podejmując walkę konkurencyjną w zakresie procesów innowacyjnych, znajdują się na znacznie słabszej pozycji niż przedsiębiorstwa duże, posiadające wyspecjalizowane działy, wykwalifikowanych pracowników oraz bogate wsparcie w realizacji działań innowacyjnych. Innowacyjność przedsiębiorstw mikro w sektorze MŚP jest oceniana jako niewystarczająca w osiąganiu celu programu budowy Gospodarki Opartej na Wiedzy. Instytucje wspierające sektor MŚP proponują firmom mikro głównie programy finansowego wsparcia, natomiast mniejszy akcent kładziony jest w obszarze wzrostu poziomu wiedzy firm mikro na temat samej istoty procesu innowacyjnego. W rozwijaniu zainteresowania firm mikro działalnością innowacyjną może być pomocne rozpoznanie uwarunkowań realizacji procesu innowacyjnego jako jedna z metod doskonalenia zarządzania oraz podnoszenia ich konkurencyjności. Słowa kluczowe: innowacyjność, proces innowacyjny, zarządzanie procesem, mikroprzedsiębiorstwo, sektor MŚP Wstęp Zainteresowanie działalnością innowacyjną przedsiębiorstw z sektora MŚP w Polsce datuje się od końca lat dziewięćdziesiątych, a po akcesji Polski do Unii Europejskiej działalność innowacyjna stała się jednym z głównych przedmiotów kolejnych Programów Ramowych. Głównym tłem obecnych działań wspierających działalność innowacyjną przedsiębiorstw, zwłaszcza w sektorze MŚP, jest realizacja Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW), dążenie do podnoszenia konkurencyjności oraz poziomu wiedzy. Celem Gospodarki Opartej na Wiedzy jest osiągnięcie poziomu innowacyjności wiodących krajów świata w zakresie patentów, nowych technologii i produktów. Badania innowacyjności sektorów, branż, czy wreszcie poszczególnych krajów Unii Europejskiej, prowadzone po roku 2000 do chwili obecnej, pozwoliły nakreślić obraz innowacyjności w całej Unii oraz wskazać na główne problemy i uwarunkowania rozwijania działalności innowacyjnej. Brak jest badań innowacyjności przedsiębiorstw mikro, co może wynikać z metodologii badań prowadzonych przez GUS opartych na metodach statystycznych opracowanych przez OECD i Eurostat obejmujących jednostki zatrudniające powyżej 49 osób. Badania innowacyjności w skali europejskiej prowadzone przez CIS (Community Innovation Survey) obejmują również podmioty zatrudniające powyżej 10 osób 140. Dostępne publikacje na temat sektora MŚP dotyczą w głównej mierze przedsiębiorstw małych i średnich, nie uwzględniają problematyki firm mikro. 140 Ministerstwo Gospodarki Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , Warszawa, , s

2 1. Miejsce przedsiębiorstw mikro w strukturze gospodarczej Sektor MŚP obejmuje 99,8 % ogólnej liczby przedsiębiorstw w Polsce. Największą grupę przedsiębiorstw tworzą firmy mikro, w których znajduje zatrudnienie ponad 3,5 mln pracowników. Dane dotyczące firm mikro w Unii Europejskiej wskazują na porównywalny poziom wskaźników statystycznych w 27 krajach unijnych, kształtując się odpowiednio na poziomie 96,1% i 92,1% (por. tabela 1). Wyniki dotyczące liczby przedsiębiorstw przedstawione w tabeli 1 wskazują na podobne tendencje w strukturze przedsiębiorstw w gospodarce Polski i Unii Europejskiej. Tabela 1. Podstawowe dane statystyczne dla sektora MŚP w Polsce i w krajach Unii Europejskiej Liczba przedsiębiorstw Zatrudnienie Wielkość przedsiębiorstwa Polska UE-27 Polska UE-27 Liczba Udział Udział Liczba Udział Udział Mikro ,1% 92,1% ,1% 29,8% Małe ,7% 6,6% ,9% 20,4% Średnie ,0% 1,1% ,4% 16,8% MŚP ,8% 99,8% ,5% 67,0% Duże ,2% 0,2% ,5% 33,0% Razem % 100% % 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie arkusza informacyjnego SBA Polska 2010/2011 za europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/performance-review/files/countries-sheets/ /poland_en.pdf Działalność innowacyjna sektora MŚP jest oceniana jako niezadowalająca, zwłaszcza dotyczy to najmniejszych firm o zasięgu lokalnym, których celem jest przetrwanie na rynku. Działania charakterystyczne dla innowacji, takie jak badania i rozwój, posiadanie patentów i licencji, znaków towarowych, nowoczesnych i unikatowych produktów, występują w sektorze MŚP sporadycznie Instytucjonalne uwarunkowania działalności innowacyjnej mikrofirm w sektorze MŚP Systemy innowacyjne wspierania innowacyjnej działalności przedsiębiorstw powstawały w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych i jako forma zinstytucjonalizowana przekształciły się w sieć ośrodków transferu wiedzy, 141 R. Wolański, Wiedza i innowacje w małych i średnich przedsiębiorstwach- postęp czy stagnacja, 62

3 technologii 142, w których przedsiębiorstwa MŚP mogły otrzymać informacje niezbędne do uzyskania pomocy finansowej, specjalistyczne porady oraz możliwość kontaktu z instytucjami naukowo-badawczymi. Obecnie rolę centrów transferu technologii pełnią inicjatywy sieciowe, zarówno krajowe, jak i europejskie 143. Kolejne programy wsparcia działalności innowacyjnej doprowadziły do powstania szeregu instytucji oferujących pomoc przedsiębiorstwom MŚP w zakresie działań innowacyjnych w ramach Narodowego Systemu Innowacji Program Ramowy ma na celu wspieranie kluczowych aspektów europejskiego potencjału w zakresie badań, rozwoju i innowacji. Kolejnym programem ważnym dla międzynarodowej konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce jest Program Ramowy na rzez Konkurencyjności i Innowacyjności CIP. Wspieraniem działalności innowacyjnej firm z sektora MŚP zajmuje się wiele organizacji i instytucji o charakterze ogólnokrajowym, takich jak Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, regionalnym regionalne ośrodki innowacji, a na szczeblu centralnym Ministerstwo Gospodarki. W roku 2010 w Polsce działało 735 wyodrębnionych organizacyjnie ośrodków 145, w tym: 317 ośrodków szkoleniowo- doradczych, 90 centrów transferu technologii, 76 lokalnych funduszy pożyczkowych, 57 funduszy poręczeń kredytowych, 127 inkubatorów przedsiębiorczości, 24 parki technologiczne oraz 21 inicjatyw parkowych, 62 preinkubatory i inkubatory akademickie, 12 funduszy kapitału zalążkowego, 8 sieci aniołow biznesu, 82 lokalne i regionalne fundusze pożyczkowe, 54 fundusze poręczeń kredytowych 146. Ośrodki wspierania innowacji oferują specjalistyczne usługi skierowane zarówno do sfery nauki, jak i do sfery przedsiębiorstw. Podejmują się także pełnienia roli pomostowej pomiędzy sferą nauki a sferą przedsiębiorstw, włącznie ze świadczeniem usług doradczych i ekspertyz, szkoleń dotyczących transferu innowacyjnych technologii. Oferta centrów transferu technologii adresowana jest do małych i średnich przedsiębiorstw 147, natomiast trudno jest wskazać na obszary atrakcyjne dla firm mikro. 142 M. Dzierżanowski, S. Szultka, P. Tamowicz, E. Wojnicka, Analiza stanu i kierunki rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów i centrów transferu technologii w Polsce. Raport końcowy z badań, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2005, s B. Zientara, Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy, [w:] M. Weresa (red.), Transfer wiedzy z nauki do biznesu doświadczenia regionu Mazowsze, Wyd. Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2007, s M. Dworczyk, R. Szlasa, Zarządzanie innowacjami, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s Raport Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Instytut Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź/Poznań K. Matusiak K. Uwarunkowania rozwoju infrastruktury wsparcia w Polsce, [w:] K. Matusiak (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, Wyd. PARP, Warszawa 2010, s B. Zientara, op. cit. s

4 Współpraca przedsiębiorstwa z sektora MŚP z jednostką ze sfery nauki jest uwarunkowana przez następujące czynniki 148 : posiadanie przez przedsiębiorstwo strategii rozwojowej, posiadanie programów usprawniania działalności i zarządzania, przygotowanie właściciela mikrofirmy do podejmowania decyzji w zmiennych warunkach otoczenia, przygotowanie przez właściciela wariantów pozyskiwania środków finansowych na prowadzenie działalności innowacyjnej, gotowość do uczestniczenia w programach pomocowych oferowanych przez Unię Europejską. Wśród programów wspierających działalność innowacyjną na uwagę zasługują programy finansowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw mikro, w których uczestniczą instytucje sfery bankowej, fundusze wspierania przedsiębiorczości, fundusze poręczeniowe. Fundusz Mikro był jednym z pierwszych instrumentów finansowego wsparcia mikrofilm; jego celem było udostępnianie kapitału w formie pożyczek Uwarunkowania działalności innowacyjnej w mikroprzedsiębiorstwach Schumpeter łączył pojęcie innowacji z pojęciem twórczej destrukcji, którą odnosił do pięciu przypadków 150 : 1. wprowadzenia na rynek nowego produktu lub produktów o nowych właściwościach, 2. wprowadzenia nowej metody produkcji i nowego procesu technologicznego, 3. otwarcia nowego rynku zbytu, 4. zdobycia nowych źródeł organizacji jakiegoś przemysłu, 5. wprowadzenia nowej organizacji jakiegoś przemysłu. Działalność innowacyjna współczesnego mikroprzedsiębiorstw może być zdefiniowana jako wdrożenie nowych idei lub pomysłów, których efektem są: wprowadzenie nowych produktów lub usług, wprowadzenie nowych technologii, zmiany infrastruktury produkcyjnej i dystrybucyjnej, działania do lepszego wykorzystania wiedzy i umiejętności pracowników, rozwój sieci informacyjnych 151. Szersze ujęcie innowacyjności podaje L. Białoń 152 : Innowacja to wprowadzenie zmian do układów gospodarczych i społecznych, których efektem jest wzrost użyteczności produktów/usług, procesów technologicznych oraz systemów zarządzania, poprawa środowiska przyrodniczego, lepsza komunikacja międzyludzka oraz ostatecznie poprawa jakości życia zawodowego, jak i prywatnego społeczeństwa. 148 M. Dworczyk, R. Szlasa, dz. cyt., s Szerzej na temat Funduszu Mikro na stronach J. Schumpeter, Teoria wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s A. Sosnowska, Jak wdrażać innowacje technologiczne w firmie, Wyd. PARP, Warszawa 2005, s L. Białoń, Zręby teorii innowacji, [w:] Zarządzanie działalnością innowacyjną, Wyd. Placet, Warszawa 2010, s

5 Zgodnie z metodologią OSLO Manual gospodarka oparta na wiedzy charakteryzuje się dużą aktywnością innowacyjną, rozumianą jako wdrażanie ze znaczną intensywnością nowych produktów, technologii, a także innowacji organizacyjnych, a zwłaszcza innowacji z zakresu zarządzania. Przedsiębiorstwem innowacyjnym jest przedsiębiorstwo, które w badanym okresie najczęściej trzyletnim wprowadziło na rynek nowy lub istotnie ulepszony produkt, bądź nowy lub istotnie ulepszony proces. W przypadku przedsiębiorstw z grupy MŚP (składających sprawozdania do GUS) najczęściej wykazują one w swoich sprawozdaniach ulepszenia procesowe lub produktowe. Przedsiębiorstwa mikro nie są objęte badaniem GUS, a dostępne dane statystyczne dotyczące innowacyjności firm mikro nie zapewniają pełnego obrazu i wiarygodnych danych liczbowych. Za zdolnością firm mikro do zajmowania się działalnością innowacyjną przemawiają takie cechy jak elastyczność rynkowa przedsiębiorstwa i szybkość reagowania na zmiany turbulentne w otoczeniu. Wprowadzania innowacji staje się cechą oczekiwaną współczesnego przedsiębiorstwa, zatem firmy z grupy MŚP mogą lepiej przystosować się do nowych warunków funkcjonowania na rynku 153. Przedsiębiorstwo innowacyjne cechuje szereg działań i postaw, wśród nich należy wyróżnić: ü potencjał badawczy firmy, ü pomysły kierownictwa oraz pracowników, ü postawę pracowników dotycząca innowacji, ü organizację pracy, ü strategiczne zarządzanie innowacjami, ü atmosferę sprzyjającą zmianom w organizacji, ü nastawienie na pogłębianie wiedzy i umiejętności, ü kalkulację ryzyka, niepewności, poszukiwań, ü demokratyzm w rozwiązywaniu problemów, ü akceptację i wspieranie działań grupowych, ü system motywacyjny promujący innowatorów, ü program wspierający twórcze, wielokierunkowe i alternatywne sposoby myślenia i rozwiązywania problemów, ü świadomość potrzeby dokonania zmian, ü system zapewniający łatwą i bezpośrednią wymianę poglądów, ü nieskrępowany dostęp do informacji. 4. Bariery innowacyjności MŚP w świetle badań Badania działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw prowadzone były od roku 2000 przez PARP oraz ośrodki badawcze. Głównym celem badań PARP było określenie stanu innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w Polsce oraz przejawów i uwarunkowań ich aktywności innowacyjnej 154. Prace badawcze prowadzone były czteroetapowo, zaś badaniami objęto 1500 mikroprzedsiębiorstw z terenu całego 153 D. Janczewska, Kształtowanie łańcucha wartości innowacji firm MŚP w warunkach globalizacji, [w:] Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji, Wyd. Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Instytut Geografii, Kraków 2011, s M. Juchniewicz, B. Grzybowska, Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2010, s

6 kraju. Wśród wielu problemów badawczych jedną z hipotez wymagających pogłębionych badań jest wskazanie na brak zainteresowania innowacjami ze strony mikroprzedsiebiorców oraz sformułowany wniosek o ograniczonym zakresie innowacyjności mikroprzedsiębiorców 155. Wśród wielu badanych problemów znajdowały się również uwarunkowania działalności innowacyjnej mikroprzedsiebiorstw co zostało przedstawione w tabeli 2. Tabela 2. Wnioski z badania w zakresie zaangażowania mikroprzedsiębiorstw w działalność innowacyjną wybrane zagadnienia Uwarunkowania działalności innowacyjnej Regionalne uwarunkowania działalności innowacyjnej Uwarunkowania branżowe Uwarunkowania internacjonalizacji działalności Uwarunkowania dostępności instrumentów wsparcia działalności innowacyjnej Uwarunkowania kosztowe Uwarunkowania w zakresie doświadczeń w prowadzeniu działalności innowacyjnej Sformułowane hipotezy Poziom innowacyjności zależy od regionu działalności Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw jest zróżnicowana branżowo Bardziej skłonne do innowacji są mikrofirmy prowadzące działalność exportową Innowacyjne mikroprzedsiebiorstwa w większym stopniu korzystają z zewnętrznych źródeł wsparcia niż firmy niewprowadzające innowacji Finansowanie działalności innowacyjnej odbywa się w oparciu o środki własne Brak aktywności innowacyjnej wynika z braku doświadczeń w takiej działalności w przeszłości Wnioski z badania Najwięcej innowacyjnych firm zlokalizowanych jest w województwach o najwyższej atrakcyjności inwestycyjnej i potencjale innowacyjnym: w województwie mazowieckim, śląskim i pomorskim Bardziej innowacyjne są przedsiębiorstwa prowadzące działalność usługową Mikroprzedsiebiorstwa działające na rynkach lokalnych są mniej innowacyjne od tych, które działają na rynkach zagranicznych Jedynie 9% mikroprzedsiębiorstw ubiega się o wsparcie publiczne. Dostępność finansowa jest jedną z głównych przyczyn małej innowacyjności sektora mikroprzedsiębiorstw Relatywnie mały kapitał, jakim dysponują firmy mikro, ogranicza ich możliwości inwestowania w działalność innowacyjną Świadczy to o niesystematycznym i doraźnym podejściu do działalności innowacyjnej Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Juchniewicz, B. Grzybowska, Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2010, s Tamże, s

7 Regionalne uwarunkowania działalności innowacyjnej MŚP były między innymi przedmiotem badań J. Boguskiego 156, i prezentują Regionalne Systemy Innowacji jako systemy powstałe na bazie współpracy wielu instytucji regionalnych, zainteresowanych wzrostem potencjału innowacyjnego w danym regionie. Badania barier i sposobów wprowadzania innowacji w sektorze MŚP, w tym firm mikro w firmach województwa łódzkiego, prowadzone przez R. Lisowską 157, potwierdzają przewagę innowacji produktowych nad procesowymi w badanych firmach. Innowacje produktowe miały charakter modyfikacji oraz ulepszeń i były nowością dla samych przedsiębiorstw nie zaś nowością na rynku. Do głównych barier we wprowadzaniu innowacji badane firmy zaliczyły: niedostatek własnych środków finansowych, ryzyko niepowodzenia, brak znajomości rynku, niewystarczającą bazę techniczną. Badania innowacyjności mikroprzedsiębiorstw prowadzone przez PARP (Juchniewicz, Grzybowska, 2010) pokazują, że firmy MSP- a zwłaszcza firmy mikro, nie były zainteresowane wprowadzaniem na rynek istotnie nowych, innowacyjnych wyrobów, a jedynie ulepszaniem dotychczasowych. Innowacjami jako narzędziem do budowania pozycji konkurencyjnej interesowało się mniej niż 1% firm. Jedyną strategią konkurowania wskazana przez badane przedsiębiorstwa była cena - i tak przedsiębiorstwa małe i średnie, w porównaniu z konkurentami działającymi w krajach UE, jednoznacznie wskazywały swoje cenowe przewagi 158. Badania Juchniewicz wykazały, że mikroprzedsiębiorcy są bardziej zainteresowani przetrwaniem i utrzymaniem się na rynku, niż działalnością innowacyjną (Juchniewicz 2010). Wyniki badań wskazują na brak zapotrzebowania na podnoszenie poziomu wiedzy oraz poszukiwanie dostępu do innowacji, czy transferu technologii. Badanie Monitoring kondycji sektora MSP 2008 zostało przygotowane przez ekspertów Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan i zrealizowane na zlecenie PKPP przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w okresie 25 sierpnia 30 września 2008 r. Przeprowadzono je na ogólnopolskiej losowej próbie 1100 aktywnych przedsiębiorstw prywatnych, zatrudniających 2 lub więcej pracowników. Wywiady z respondentami były realizowane metodą wywiadu bezpośredniego (face-to-face) przez ankieterów CBOS. Badanie w warstwie dotyczącej konkretnych działań realizowanych przez przedsiębiorstwa objęło okres styczeń 2007 czerwiec Według badań Lewiatana małe i średnie firmy bardzo wyraźnie koncentrowały się na planowaniu w krótkim horyzoncie czasowym wykorzystywano maksymalnie posiadane zasoby i dopiero wówczas podejmowano inwestycje, których celem było zwiększenie możliwości produkcyjnych. 156 J. Boguski, Regionalne Systemy Innowacji, [w:] L. Białoń (red.), Zarządzanie działalnością innowacyjną, Wyd. Placet, Warszawa 2010, s R. Lisowska, Bariery rozwoju działalności innowacyjnej, [w:] N. Daszkiewicz (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szanse i zagrożenia rozwoju, Wyd. CeDeWu,Warszawa 2007, s Szerzej na temat podejścia MSP do problematyki formułowania strategii rynkowych Lewiatan-sektor-malych-i-srednich-przedsiebiorstw-2008,2,39,1.html 67

8 R. Wolański 159 prezentuje pogląd, iż większość MSP jest świadoma potrzeby działań innowacyjnych, jednak zachowanie samych przedsiębiorstw nie ma charakteru innowacyjnego, polegającego na prowadzeniu badań i rozwoju, tworzeniu lub nabywaniu patentów, licencji, wprowadzaniu unikatowych produktów i usług. Badanie innowacji prowadzone w roku 2005 dla PKPP wykazało, że dla 57,4% badanych MŚP przydatne byłyby działania innowacyjne, 37,8% MŚP nie widzi potrzeby takich działań, zaś 4,8% MŚP nie ma sprecyzowanego zdania w tej kwestii. Większość MŚP jest świadoma potrzeby działań innowacyjnych i wiele działań inwestycyjnych ma charakter innowacyjny. Natomiast niewiele z zachowań badanych MŚP to typowe, charakterystyczne zachowania innowacyjne, polegające na prowadzeniu badań i rozwoju, tworzeniu lub nabywaniu patentów, licencji, wprowadzaniu unikatowych produktów i usług. Świadczą o tym dane na podstawie wcześniejszego badania MŚP 160 z 2005 r. dotyczące posiadania certyfikatów, patentów, spełniania norm bezpieczeństwa: - patenty posiada 5,3% MŚP, - normy bezpieczeństwa obowiązujące w UE spełnia 44,8% MŚP, - ISO 9000 posiada 6,4% MŚP, - ISO posiada 1,2% MŚP, - SA 8000 posiada 0,8% MŚP Diagnozowanie uwarunkowań procesów innowacyjnych w mikroprzedsiębiorstwie Badania uwarunkowań działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa za pomocą modelu diagnozy innowacyjności zostały przedstawione przez L. Białoń i D. Janczewską 162. Istotą zaproponowanego modelu było poszukiwanie odpowiedzi na pytania przygotowujące firmę do działań innowacyjnych: Czy innowacje rzeczywiście stanowią najważniejszy element tworzący wartość firmy? Czy kadra menedżerska poświęca znaczącą część czasu na wprowadzenie różnych rodzajów innowacji? Czy były w firmie opracowywane strategie innowacji, traktowane jako część ogólnej strategii firmy? Czy strategie te były i są zrozumiałe? Jednym z elementów diagnozy uwarunkowań innowacji jest identyfikacja czynników utrudniających działalność innowacyjną. W tabeli 3 przedstawione zostały 159 R. Wolański, Wiedza i innowacje w małych i średnich przedsiębiorstwach- postęp czy stagnacja, Badanie dla Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan prowadzone przez ASM Centrum Badań i Analiz Sp. z o.o. w 2005 r. wśród 1200 firm zatrudniających od 2 do 250 pracowników. 161 M. Starczewska-Krzysztoszek, Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2005, PKPP Lewiatan, Warszawa 2005, s L. Białoń, D. Janczewska, Diagnoza uwarunkowań działalności innowacyjnej firmy, [w:] L. Białoń (red.), Zarządzanie, s

9 przykładowe czynniki stymulujące działalność innowacyjną w firmach MŚP i mikro na podstawie badań M. Okręglickiej 163. Tabela 3. Czynniki utrudniające działalność innowacyjną w przedsiębiorstwie z sektora MŚP i mikro Lp. Czynniki Udział mikroprzedsiębiorstw 1. niepewność prowadzenia działalności gospodarczej z uwagi na 42% sytuację społeczno-gospodarczą w Polsce 2. zbyt wysokie koszty innowacji 40% 3. trudności z pozyskaniem zewnętrznych środków finansowych na taką 34% działalność 4. brak własnych środków finansowych 28% 5. niewystarczający popyt na innowacyjne (nowe) produkty i usługi 14% 6. brak wykwalifikowanego personelu 11% 7. brak informacji na temat nowych technologii, rozwiązań, możliwości 4% usprawnień itd. 8. inna odpowiedź 8% Źródło: M. Okręglicka, Finansowanie działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw, Konkurowanie na rynku wiąże się obecnie z koniecznością obniżania kosztów, skracaniem czasu dostawy, szybkim reagowaniem na powstawanie nowych asortymentów i kategorii produktów. Przedsiębiorstwa MŚP posiadają mniejsze zasoby finansowe, techniczne i technologiczne, mniejsze zasoby ludzkie w porównaniu z firmami dużymi; stąd też znajdują się na znacznie słabszej pozycji, podejmując działania logistyczne. Szansą na aktywne działania w zakresie dystrybucji jest wykorzystywanie przez MŚP swoich atrybutów, takich jak elastyczność, umiejętność szybkiego dostosowywania się do oczekiwań rynku, gotowość do wprowadzania zmian w produkcji, przyjmowanie niewielkich zleceń produkcyjnych, niższe koszty etc. Zastosowanie analizy SWOT pozwala na ocenę możliwości prowadzenia przez mikrofirmę działalności innowacyjnej oraz wskazanie jej uwarunkowań. Macierz czynników rozwoju innowacyjności składa się z czterech obszarów opisujących mocne strony firmy (strenghts), słabe punkty (weakness), oraz znajdujące się poza firmą: szanse (opportunities) oraz zagrożenia (threatness). Należy również uwzględnić element ryzyka w ocenie możliwości wdrażania innowacji w przedsiębiorstwie. Przykład analizy SWOT dla mikroprzedsiębiorstwa z branży cukierniczej przedstawia tabela 4. Diagnozowanie działalności innowacyjnej w mikroprzedsiebiorstwie może być punktem wyjścia do formułowania strategii innowacyjnej mikrofirmy w dłuższej perspektywie. Tabela 4. Analiza SWOT z perspektywy uwarunkowań realizacji procesów innowacyjnych w mikroprzedsiębiorstwie w branży cukierniczej Mocne strony Wysoki poziom kompetencji właściciela firmy i pracowników Zdolność do wdrażania nowych wyrobów Słabe strony Niski poziom kultury innowacyjnej Brak lub słaba siła marki, niska 163 M. Okręglicka, Finansowanie działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw 69

10 ciastkarskich, technologii, systemów organizacyjnych Nowoczesny park maszynowy i wyposażenie zakładu cukierniczego. Nowoczesna technologia rozpoznawalność marki o znaczeniu lokalnym Brak wyraźnych struktur odpowiedzialnych za działalność innowacyjną, brak pracowników do pozyskiwania funduszy Dobre relacje z dostawcami surowców do produkcji ciastek Dobre relacje z klientami, znajomość ich oczekiwań Dobre kontakty z jednostkami sfery nauki Prowadzenie działań marketingowych Szanse Chłonny rynek. Rosnące potrzeby klientów indywidualnych i instytucji Możliwości realizacji projektów innowacyjnych w ramach programów Unii Europejskiej przeznaczonych dla mikroprzedsiębiorstw Możliwość pozyskania wsparcia finansowego oraz informacji o takim wsparciu ze strony organizacji rzemieślniczych Możliwość wykorzystania informacji z wyników badań narodowych, sektorowych i branżowych, programów foresight Promowanie marki na rynkach UE poprzez udział w targach międzynarodowych, finansowanych przez PARP Regulacje prawne motywujące do działań innowacyjnych 70 Brak umiejętności marketingowych w zakresie uczestnictwa w pokazach i targach cukierniczych Brak lub słabe działania na rzecz innowacji Trudności w zdobyciu funduszy na działalność innowacyjną Zagrożenia Konkurencja na rynkach lokalnych, krajowych, globalnych Trudności we wchodzeniu na nowe rynki wysokie bariery wejścia, wysokie koszty uzyskania certyfikatów Brak funduszy na działalność innowacyjną. Brak zewnętrznego wsparcia finansowego Brak informacji dotyczących oceny luk: technologicznej, jakościowej, oraz metod realizacji audytu innowacji Słabe kontakty sektora nauki z przedsiębiorstwem, brak oferty ze strony nauki Zmieniające się oczekiwania klientów, dostawców i brak możliwości prowadzenia badań rynku Źródło: opracowanie własne na podstawie L. Białoń, D. Janczewska, Diagnoza uwarunkowań działalności innowacyjnej firmy, [w:] L. Białoń (red.), Zarzadzanie działalnością innowacyjną, Wyd. Placet, Warszawa 2010, s. 238 Zamierzenia dotyczące innowacji powinny być zaplanowane w określonych ramach czasowych, uwzględniających możliwości zasobowe, przygotowanie pracowników, zabezpieczenie środków technicznych itd. Istotny jest właściwy dobór źródeł innowacji, a w przypadku firm mikro jest to zazwyczaj sama firma, jej właściciel lub pracownicy. Badania własne przedsiębiorstw MŚP w województwie kujawsko-pomorskim 164 wykazały, że ponad 50% badanych mikrofirm nie korzystało z zewnętrznych źródeł innowacji. W przypadku firm średnich i dużych poszukiwały one na zewnątrz firmy źródeł i inspiracji do nowych projektów czy usług. W przypadku firm cukierniczych czas realizacji innowacyjnego przedsięwzięcia zależy od jego zakresu, ilości niezbędnych prób, dostępności nowych surowców czy opakowań. W tabeli 5 pokazano etapy procesu innowacyjnego na przykładzie firmy mikro w branży cukierniczej produkującej ciastka. Nad realizacją procesu innowacyjnego czuwa właściciel, który wykonuje większość 164 D. Janczewska, Wdrażanie współczesnych koncepcji zarządzania innowacjami, [w:] A. Jackiewicz (red.), Finanse i rachunkowość w zarządzaniu współczesnym przedsiębiorstwem. Teoria i praktyka, Przedsiębiorczość i Zarządzanie 2011, Tom XII, Zeszyt 13, Wydawnictwo SWSPiZ w Łodzi, s

11 czynności organizacyjnych oraz sam podejmuje decyzje w trakcie procesu. Z każdym etapem procesu wiążą się określone uwarunkowania, które stymulują przebieg procesu i wpływają na jego efekt. Uwarunkowania procesu innowacyjnego mają charakter finansowy, zasobowy, organizacyjny i wymagają od lidera procesu umiejętności i doświadczenia w produkcji wyrobów cukierniczych. Tabela 5. Etapy procesu innowacyjnego w mikroprzedsiębiorstwie zakres działań, realizatorzy, postać efektów oraz koszty (na przykładzie branży cukierniczej) Lp Charakterystyka działań 1. Analiza potrzeb rynku cukierniczego 2. Formułowanie koncepcji nowego produktu cukierniczego lub usługi 3. Poszukiwanie wykonawców nowego produktu cukierniczego 4. Test rynkowy prototypu lub wzoru produktu cukierniczego 5. Testy laboratoryjne, próby techniczne 6. Zaprojektowanie linii produkcyjnej do wytwarzania nowego produktu cukierniczego 7. Zakup maszyn, surowców i materiałów 8. Wdrożenie nowego produktu do realizacji na skalę przemysłową 9. Przygotowanie przedsiębiorstwa do komercjalizacji innowacyjnego produktu Cel działań Pozyskanie informacji o wielkości i asortymencie zapotrzebowania na produkty lub usługi cukiernicze Sformułowanie cech fizycznych produktu, cech użytkowych, sporządzenie listy surowców i materiałów niezbędnych do wykonania prototypu Wykonanie prototypu lub partii próbnej Uzyskanie opinii klientów na temat nowego produktu. Zbieranie uwag i propozycji modyfikacji Uzyskanie certyfikatów, licencji, patentów Dobór maszyn i urządzeń niezbędnych do produkcji seryjnej Skonfigurowanie maszyn i urządzeń, Rozruch produkcji, wytwarzanie produktu na skale masową Marketing nowego produktu, tworzenie klimatu wdrożeń, szkolenie pracowników, prezentacje i pokazy dla klientów 71 Wartość innowacji Postać efektów Koszty Informacje w postaci dokumentacji, wzorów, danych z internetu Opis produktu, projekt w postaci rysunku, receptury, listy składników i opakowania Gotowy prototyp nowego produktu Lista niezbędnych do wprowadzenia zmian Posiadanie praw własności intelektualnej do wynalazku Wybór dostawcy maszyn i urządzeń Uruchomienie linii produkcyjnej Uzyskanie wysokich wskaźników efektywności produkcji Nowe stanowiska pracy, innowacje produktowe, technologiczne Koszty związane z wymienionymi działaniami Koszty projektu, wzoru, prób Koszty wykonania prototypu Koszty prób rynkowych i testów Opłaty za certyfikaty i atesty Koszty projektu Koszty zakupu Koszty wdrożeń, koszty ryzyka nieudanego rozruchu, straty materiałów i opakowań Nakłady inwestycyjne na obsługę rynku

12 10 Produkcja masowazdobywanie nowych rynków Pełne wykorzystanie mocy produkcyjnych Źródło: Opracowanie własne Uzyskanie wysokich wskaźników sprzedaży Koszty produkcji, koszty zdobywania nowych rynków Proces innowacyjny omawiany w tabeli 5 jest ściśle powiązany z cyklem życia produktu. Dla innowacji największe znaczenie ma pierwsza faza cyklu życia produktu, czyli faza wprowadzania go na rynek. Na tym etapie następuje jednocześnie zakończenie procesu innowacyjnego danego produktu. Jeszcze przed wprowadzeniem produktu na rynek przechodzi on etap prób i testów rynkowych, w których biorą udział klienci, handlowcy, pracownicy. Podsumowanie Działalność innowacyjna mikroprzedsiębiorstw powinna zaznaczyć się wyraźniej w gospodarce regionu i kraju. Działania instytucjonalne podejmowane w celu wspierania mikrofirm w podejmowaniu działań innowacyjnych powinny mieć charakter systemowy i prowadzić do wzrostu zainteresowania innowacjami. Dotychczasowe badania pokazują, że mikrofirmy niechętnie podejmują problematykę innowacji, nie są zainteresowane szkoleniami, czy warsztatami. Wskazania statystyczne dotyczące innowacyjności określają duży dystans, jaki dzieli polskie i europejskie mikrofirmy. Przekształcenie firm mikro w firmy innowacyjne wymaga przekonania ich o konieczności działań innowacyjnych, co pozwoli na zwiększenie ich konkurencyjności. Przeprowadzenie w mikroprzedsiębiorstwie procedury diagnozy uwarunkowań działalności innowacyjnej, identyfikacja czynników hamujących działalność innowacyjną oraz sporządzenie planu działania może stać się podstawą do formułowania planu innowacyjnego lub strategii innowacyjnej. Bibliografia: 1. Białoń L., Zręby teorii innowacji, [w:] Zarządzanie działalnością innowacyjną, wyd. Placet, Warszawa Białoń L. Janczewska D., Procesy innowacyjne w kształtowaniu społeczeństwa opartego na wiedzy, Postępy Techniki Przetwórstwa Spożywczego 2008, nr 2, Wyd. Wyższa Szkoła Menedżerska. 3. Białoń L., Janczewska D., Diagnoza uwarunkowań działalności innowacyjnej firmy, [w:] L. Białoń (red.), Zarządzanie działalnością innowacyjną, Wyd. Placet, Warszawa Boguski J., Regionalne Systemy Innowacji, [w:] L. Białoń (red.), Zarządzanie działalnością innowacyjną, Wyd. Placet, Warszawa Dworczyk M., Szlasa R., Zarządzanie innowacjami, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa Janczewska D., Kształtowanie łańcucha wartości innowacji firm MŚP w warunkach globalizacji, [w:] Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji, Wyd. Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Instytut Geografii, Kraków Janczewska D., Wdrażanie współczesnych koncepcji zarządzania innowacjami, [w:] A. Jackiewicz (red.), Finanse i rachunkowość w zarządzaniu współczesnym przedsiębiorstwem. 72

13 Teoria i praktyka, Przedsiębiorczość i Zarządzanie 2011, Tom XII, Zeszyt 13, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi. 8. Juchniewicz M., Grzybowska B., Innowacyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa Lisowska R., Bariery rozwoju działalności innowacyjnej, [w:] N. Daszkiewicz (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szanse i zagrożenia rozwoju, Wyd. CeDeWu Warszawa Matusiak K., Uwarunkowania rozwoju infrastruktury wsparcia w Polsce, [w:] K. Matusiak (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, Wyd. PARP, Warszawa Ministerstwo Gospodarki Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , Warszawa, Okręglicka M., Finansowanie działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw Raport Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Instytut Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź/Poznań Shaw D., The role of it management resources in the development of small entrepreneurial firm customer relationship capabilities, Academy of Entrepreneurship Journal, Jan.2006, Schumpeter J., Teoria wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa Sosnowska A., Jak wdrażać innowacje technologiczne w firmie, Wyd. PARP, Warszawa Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2005, PKPP Lewiatan, Warszawa Wolański R., Wiedza i innowacje w małych i średnich przedsiębiorstwach postęp czy stagnacja, Zientara B., Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy, [w:] M. Weresa (red.), Transfer wiedzy z nauki do biznesu doświadczenia regionu Mazowsze, Wyd. Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Żołnierski K., Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, Wyd. PARP, Warszawa Źródła internetowe: REALIZATION OF INNOVATIVE PROCESSES IN MICRO ENTERPRISE IN SMES SECTOR Abstract: SMEs which started in competitiveness area are in the worse position than the big ones, possessed specialized structure and departments, employee, and reach support in realization of innovative activity. The innovativeness of micro enterprises is evaluated as not enough to reach the goal of KBE. Institution and government organizations who proposed many programs of financial support of micro enterprises mainly. But less accent there is in knowledge growth area about gist of the matter of innovative process. In development of interesting of micro enterprises of innovative activity can be helpful the identification of conditions as one of method of improvement of management and growth of competitiveness of micro enterprises. Key words: innovativeness, innovative process, management of innovative process, micro enterprise, SMEs sector 73