Via Communicandi Prace z Antropologii Komunikacji i Epistemologii Społecznej

Transkrypt

1 Via Communicandi Prace z Antropologii Komunikacji i Epistemologii Społecznej 1

2 Rada naukowa Marcin Brocki, David Burns (Salisbury University, USA), Ananta Kumar Giri (Madras Institute of Development Studies, Indie), Paweł Kuligowski, Beata Sierocka, Ireneusz Sierocki, Luis Filipe Teixeira (Universidade Federal de Pernambuco, Brazylia) Kolegium redakcyjne Marcin Brocki (redaktor tematyczny: antropologia komunikacji) Justyna Harbanowicz (redaktor bibliograficzny) Agnieszka Janiak (redaktor językowy) Ewa Jupowiecka (sekretarz redakcji) Piotr Para (redaktor statystyczny) Ireneusz Sierocki (redaktor tematyczny: epistemologia społeczna) Beata Sierocka (redaktor naczelny) Via Communicandi. Prace z Antropologii Komunikacji i Epistemologii Społecznej jest recenzowanym czasopismem naukowym Wydziału Nauk Społecznych i Dziennikarstwa DSW, realizowanym w rocznym cyklu wydawniczym. Wersją referencyjną jest wersja papierowa. Recenzenci prof. dr hab. Marian Bugajski (Uniwersytet Zielonogórski) prof. UŁ dr hab. Katarzyna Kaniowska (Uniwersytet Łódzki) prof. UAM dr hab. Waldemar Kuligowski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) dr hab. Maria Kostyszak (Uniwersytet Wrocławski) prof. Ewa Mazierska (University of Central Lancashire, Wielka Brytania) prof. John Parrish-Sprowl (Indiana University Purdue University Indianapolis, USA) prof. dr hab. Czesław Robotycki (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) dr hab. Krzysztof Szymanek (Uniwersytet Śląski, Katowice) prof. dr hab. Lech Witkowski (Akademia Pomorska w Słupsku) prof. Krzysztof Ziarek (University at Buffalo, USA)

3 Via Communicandi Prace z Antropologii Komunikacji i Epistemologii Społecznej red. Beata Sierocka 1 Wrocław 2012

4 Redakcja wydawnicza: Mikołaj Wojtaszek Projekt okładki: Adriana Kotyla Oprawa graficzna: Adriana Kotyla DTP: WIPRA Ewa Praża Copyright by Wydział Nauk Społecznych i Dziennikarstwa DSW and Oficyna Wydawnicza Atut ISSN X Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe ul. Kościuszki 51a, Wrocław, tel./fax , tel oficyna@atut.ig.pl

5 Spis treści Słowo wstępne... 9 Foreword Streszczenia artykułów Marcin Brocki, Antropologia komunikacji wobec społecznego kontekstu nowych technologii komunikacyjnych Robert Frei, Analiza konwersacyjna zarys metody Agnieszka Janiak, Możliwości antropologii komunikacji w rzeczywistości zmediatyzowanej na przykładzie funkcjonowania pojęcia autorytetu Piotr Kędziora, Konstrukcja i negocjacja: tożsamość i kontekst [w] sieci Grażyna Osika, Technologie medialne czynnik ujednolicający czy różnicujący projekty tożsamościowe jednostek.. 85 Michał Otrocki, Obecność mitu i rozumu w teorii spiskowej Maciej Sedlaczek, Nieporozumienie a relewancja. Klasyfikacja i definicja nieporozumień w świetle teorii relewancji Beata Sierocka, Wokół antropologii komunikacji Ireneusz Sierocki, Epistemologiczno-kulturowa analiza relacji komunikacji społecznej Piotr Para, Procesy instytucjonalizacji społeczeństwa sieci. 193 Marcelina Zuber, Wizja komunikacji jako dyscypliny autonomicznej w koncepcji W. Barnetta Pearce a Abstracts

6

7 Contents Słowo wstępne... 9 Foreword Streszczenia artykułów Marcin Brocki, Anthropology of Communication in the Presence of Social Context of New Communication Technologies Robert Frei, Conversational Analysis An Outline of the Method Agnieszka Janiak, Anthropology of Communication Possibilities in Mediated Reality on the Example of Authority Conception Functioning Piotr Kędziora, Construction and Negotiation: The (Net)Identity and (Net)Context Grażyna Osika, Media Technologies A Unifying or Differentiating Factor of Identity Projects Michał Otrocki, The Presence of Myth and Reason in Conspiracy Theories Maciej Sedlaczek, Misunderstanding and Relevance. Classification and Definition of Misunderstandings in View of Relevance Theory Beata Sierocka, About Anthropology of Communication Ireneusz Sierocki, Epistemological and Cultural Analysis of Social Communication Relations Piotr Para, The Processes of Institutionalization of the Network Society

8 Contents Marcelina Zuber, The Vision of Communication as an Autonomous Discipline in W. Barnett Pearce s Concept Abstracts

9 Słowo wstępne Via Communicandi, interdyscyplinarna seria poświęcona tematyce teoriokomunikacyjnej, wraz z bieżącym tomem zmienia nieco swój profil i formułę. Osią tematyczną zgodnie z wyraźną tendencją tekstów z wcześniejszych tomów stają się zagadnienia oscylujące wokół antropologii komunikacji oraz epistemologii społecznej. A cała seria przekształcona zostaje w pismo periodyczne z rocznym cyklem wydawniczym. Zmiana profilu wiąże się, z jednej strony, ze wzrostem znaczenia antropologicznych badań nad komunikacją (co znalazło wyraz m.in. w powołaniu w ramach Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej sekcji Antropologii Komunikowania), zaś z drugiej z ważną dziś tendencją konceptualizowania zjawisk komunikacji za pomocą narzędzi teoretycznych opracowanych na gruncie epistemologii społecznej. Obie te dyscypliny przejąwszy po filozofii pulę najważniejszych zadań w tym zakresie wydają się fundować podstawy wiedzy o komunikacji. Na obszarze zakreślonym przez antropologię komunikacji i epistemologię społeczną spotykają się dziś i krzyżują badania z zakresu wielu dyscyplin społecznych i humanistycznych. Poza filozofią pojawia się tu psychologia społeczna, socjologia, pragmatyka logiczna, językoznawstwo kognitywne, a także różnorodnie wyprofilowane badania nad interaktywną rzeczywistością medialną. Via Communicandi ze względu na swój dotychczasowy charakter stanowić powinno szczególnie dogodne forum dla teoretycznego mariażu tych dyscyplin. A periodyczność wydawnictwa zapewnić powinna możliwość sukcesywnego włączania do współpracy kolejnych kręgów badaczy. Mam nadzieję, że tematyka pisma ciekawie dopełni mapę nauk o zjawiskach komunikacyjnych, nie tylko ujawniając niezbywalnie interdyscyplinarny charakter prowadzonych nad nimi badań, ale także ugruntowując przekonanie, że dzięki tym właśnie badaniom humanistyka i nauki społeczne zyskują rzeczywisty dostęp do fundamentów wiedzy o człowieku i jego świecie. Być może osadzenie tematyki teoriokomunikacyjnej w przestrzeni wyznaczonej przez antropologię komunikacji i epistemologię społeczną wymagać będzie przemodelowania niejednego 9

10 Słowo wstępne badawczego schematu. Być może pociągnie za sobą konieczność zredefiniowania tradycyjnych struktur kategorialnych. A może nawet doprowadzi do odrzucenia wielu spośród nieproblematyzowanych dotychczas teoretycznych oczywistości. Każda z tych możliwości wydaje się bardzo obiecująca! Każda otwiera ważne drogi badawczych poszukiwań. Via Communicandi dołoży starań, by wszystkie te poszukiwania sumiennie dokumentować. Beata Sierocka

11 Foreword With its current issue, Via Communicandi, an interdisciplinary editorial series devoted to communication theory issues, updates its profile and formula. Thematic axis in accordance with a clear trend set by the texts from previous volumes concerns the issues revolving around the anthropology of communication and social epistemology, while the whole series is transformed into a periodic journal with an annual release cycle. The change of the profile is related to the growing importance of the research on communication on the one hand (i.a. reflected by the establishment of Anthropology of Communication section within Polish Communication Association) and to the currently important tendency to conceptualize communication phenomena with theoretical tools developed on the basis of social epistemology on the other. Both of these disciplines having taken over the pool of the most important tasks regarding the issue from philosophy seem to form the foundation of communication knowledge. Within the area designated by the anthropology of communication and social epistemology, researches from several social and humanistic disciplines meet and cross today. Apart from philosophy, the subjects most fully represented here are social psychology, sociology, logical pragmatics, cognitive linguistics and variously shaped studies on interactive media reality. Via Communicandi due to its previous character should be a particularly convenient forum for the theoretical marriage of these disciplines. A periodicity of the publication shall provide a gradual inclusion of further circles of researchers. I hope that the coverage will complete the map of interesting communication phenomena sciences, not only by revealing the inalienably interdisciplinary nature of the studies conducted on them, but also by reinforcing the belief that with those particular studies humanities and social sciences are gaining a real access to the foundations of knowledge about man and his world. Perhaps, placing the issues related to theory of communication within the space determined by anthropology of communication and social epistemology requires reshaping several research schemes. This, in turn, may entail the necessity of redefining the traditional categorial structures. Possibly, it may even lead to the rejection 11

12 Foreword of some of the previously unquestioned, obvious theoretical evidence. Each of these possibilities seems very promising! Each of these possibilities forms an important path for scientific exploration. Via Communicandi will ensure that all those explorations are conscientiously documented. Beata Sierocka

13 Streszczenia artykułów Marcin Brocki Antropologia komunikacji wobec społecznego kontekstu nowych technologii komunikacyjnych Od połowy lat dziewięćdziesiątych antropologów komunikacji coraz częściej zajmuje problematyka zmian społecznych wywoływanych przez nowe technologie komunikacyjne, w szczególności CMC (computer mediated communication), powstawanie na tej bazie nowego typu wspólnot, form komunikacji oraz wpływu tychże na codzienne interakcje czy wiedzę potoczną. W stosunku do dotychczasowego pola badań, skupionych głownie wokół interakcji twarzą w twarz, jest to poważne przesunięcie zainteresowań. Jako takie rodzi liczne kontrowersje i zmusza antropologów do przemyślenia na nowo ich przedmiotu, metod i celu badań. Przede wszystkim należało zrewidować fundamentalne dla antropologii pojęcie terenu jego dyslokacja w kierunku bezcielesnej sieci spowodowała nie tylko rozwarstwienie w obrębie antropologii komunikacji, ale też poważne problemy tożsamościowe w całej dyscyplinie. Z tego powodu wielu antropologów krytycznie odnosi się w ogóle do możliwości badań nowego terenu, inni z kolei podkreślają, iż pominięcie tego terenu oznacza pozbawienie się kontaktu z rzeczywistością społeczną w obu przypadkach ta sama tradycja dyscypliny jest argumentem na rzecz przyjmowanej postawy. Artykuł tłumaczy fundament obu postaw oraz wyjaśnia dokonujące się właśnie rozwarstwianie w ramach antropologii komunikacji. 13

14 Robert Frei Analiza konwersacyjna zarys metody Artykuł przedstawia podstawowe założenia analizy konwersacyjnej. System wymiany kolejek, pary przyległe, organizacja preferencji i mechanizm naprawy są instytucjami społecznymi, które porządkują interakcję językową. Rekonstrukcja tych instytucji daje wgląd w zjawiska życia codziennego i pozwala na ich diagnozę. Z tego powodu analiza konwersacyjna, która jest zasadniczo samodzielną teorią społeczną, dostarcza użytecznej techniki dla antropologii komunikacji i ma pewne znaczenie dla krytycznej analizy dyskursu. Agnieszka Janiak Możliwości antropologii komunikacji w rzeczywistości zmediatyzowanej na przykładzie funkcjonowania pojęcia autorytetu Większość najistotniejszych nowych zjawisk i przemian w obrębie więzi społecznych wiąże się z upowszechnieniem nowych technik komunikacyjnych czy wręcz z niego bezpośrednio wynika. Kulturotwórcza ta korelacja czeka na zarówno systemowe, jak aspektowe badania. Antropologia komunikacji badałaby zmiany zachodzące w kulturze wraz z pojawieniem się nowych środków komunikacji. Ukonstytuowanie nowej dyscypliny badawczej wymaga określenia obszaru i przedmiotu badań, metod i użytecznych narzędzi. W artykule proponuje się uznać za jeden z tych obszarów ustalenia, co dzieje się na nowym zapośredniczonym przez media obszarze komunikacji społecznej z kategoriami tradycyjnymi. Kategorią, którą poddaje się obserwacji, jest pojęcie autorytetu, a proponowana metoda nawiązuje do francuskiej szkoły semiodyskursywności. Słowa kluczowe: Antropologia komunikacji, autorytet, kryzys, wspólnota, cyberwspólnota, komunitaryzm. 14

15 Piotr Kędziora Konstrukcja i negocjacja: tożsamość i kontekst [w] sieci Autor, skupiając się na procesualnym oraz kontekstualnym charakterze tożsamości, rozwija perspektywę refleksji nad statusem wiedzy potocznej w Internecie, której zasadniczą cechą jest autorefleksyjność związana z wykształcaniem się kompetencji komunikacyjnych odpowiadających na potrzebę strategicznego i negocjacyjnego modelu konstruowania i dystrybuowania wiedzy w Internecie. Stawiane wnioski odnosi do szerszej perspektywy rozwoju nauk humanistycznych, skupionych na problemach kultury cyfrowej, sytuując zagadnienia wiedzy potocznej, tożsamości i kontekstu w sferze aktualnej refleksji nad społecznościami sieciowymi i tzw. user generated content. Grażyna Osika Technologie medialne czynnik ujednolicający czy różnicujący projekty tożsamościowe jednostek Przedmiotem niniejszej analizy jest próba odpowiedzi na pytanie o rodzaj wpływu, jaki wywierają typowe dla ponowoczesności technologie medialne na sposób, w jaki jednostki budują swoją tożsamość. Dwa aspekty tego wpływu wydają się szczególnie istotne, rozdzielenie wymiaru przestrzennego rzeczywistości od wymiaru czasowego i w konsekwencji przemiana sposobu percypowania kategorii bliskości i dalekości oraz wykreowanie nowego rodzaju interakcji społecznej. Bezpośrednim efektem wykorzystania zaawansowanych technologii medialnych jest transformacja form związków ludzkich. Wydaje się, że przemiany te są istotne z punktu widzenia sposobu, w jaki jednostki doświadczają siebie. Słowa kluczowe: technologie medialne, interakcje społeczne, tożsamość jednostkowa i zbiorowa, ja nasycone. 15

16 Michał Otrocki Obecność mitu i rozumu w teorii spiskowej Artykuł ten podejmuje krytyczną refleksję nad genezą i przyczynami formułowania tzw. teorii spiskowych, czyli artykulacji idei spisku. Interpretację opartą na antropologicznych koncepcjach mitu odnosi do problemu racjonalności tego typu działań jako nieodłącznie związanych z kulturą i życiem społecznym wymiar metafizyczny wiąże tym samym z poziomem dyskursywnym. Piotr Para Procesy instytucjonalizacji społeczeństwa sieci Problematyka podjęta w artykule dotyczy dynamicznej adaptacji przestrzeni sieci z jej potencjałem do społecznych potrzeb. Adaptacja ta oznacza wykorzystanie możliwości sieci przy migracji instytucji społecznych ze świata realnego, wypracowanie niekiedy nowych sposobów zaspokajania potrzeb (część druga), ale również wygenerowanie nowych możliwości aktywności sieciowej, które nie mają rodowodu ze świata realnego (część trzecia). We wszystkich tych obszarach mamy do czynienia z tytułowym procesem instytucjonalizacji. Skala instytucjonalizacji jest oczywiście różna i trudno mówić aktualnie o zakończeniu jego formatowania. Maciej Sedlaczek Nieporozumienie a relewancja. Klasyfikacja i definicja nieporozumień w świetle teorii relewancji Celem artykułu jest pragmatyczna analiza procesu powstawania nieporozumień w komunikacji werbalnej, w oparciu o teorię relewancji. Inferencyjna teoria komunikacji językowej, stworzona przez Sperbera 16

17 i Wilson (1986/1995), podkreśla ograniczony charakter kodowego modelu komunikacji werbalnej i rozszerza bazę danych wykorzystywanych dla zrozumienia i interpretacji wypowiedzi użytkowników języków naturalnych o szeroko pojmowany kontekst. Takie ujęcie procesu komunikacji stwarza możliwość wyjaśnienia występowania nieporozumień oraz utworzenia ich klasyfikacji. W pracy zaprezentowano więc, w jaki sposób przebiega proces pragmatycznego wnioskowania wykorzystywany przy interpretacji wypowiedzi, oraz mechanizmy odpowiedzialne za powstawanie nieporozumień. Zaproponowana została także definicja oraz klasyfikacja nieporozumień. Wyszczególnione w klasyfikacji typy nieporozumień przeanalizowane zostały na przykładach fragmentów wywiadów telewizyjnych i prasowych. Przeprowadzona analiza prowadzi do wniosku, iż powstawanie nieporozumień powiązane jest bezpośrednio z kwestią osiągalności i dostępności kontekstów. Beata Sierocka Wokół antropologii komunikacji Artykuł w nawiązaniu do wcześniejszych prac autorki eksponuje wyróżnioną rolę antropologicznych badań nad komunikacją, wskazując jednocześnie na proponowaną przez Michaela Tomasello koncepcję współintencjonalności jako teoretyczną podstawę antropologii komunikacji, a tym samym i nauk o komunikacji w ogóle. W artykule sugeruje się rozróżnienie obszaru antropologii komunikacji i antropologii komunikowania. Proponuje się bazującą na koncepcji Tomasello opozycję protokomunikacja komunikacja właściwa, a w oparciu o to sugeruje się również rozbudowane definicyjne określenie komunikacji społecznej. Ireneusz Sierocki Epistemologiczno-kulturowa analiza relacji komunikacji społecznej Przestrzeń badawczą pracy wyznaczają fundamentalne związki między językiem, wiedzą indywidualistyczną, wiedzą społeczną i komunikacją 17

18 społeczną. Podstawowym zadaniem pracy jest natomiast analiza relacji komunikacji społecznej interpretowanej jako społeczne źródło wiedzy, czyli jako testimonia (cudze świadectwa). Mówiąc dokładniej, nasze rozważania podejmują próbę odpowiedzi na fundamentalne pytanie epistemologii społecznej: czy testimonia jest pierwotnym, czy wtórnym źródłem wiedzy? Pozytywna odpowiedź na pierwszy człon alternatywy oznacza przyjęcie stanowiska zwanego antyredukcjonizmem, a pozytywna odpowiedź na drugi człon oznacza przyjęcie stanowiska zwanego redukcjonizmem. W pracy przeprowadzono dwa rodzaje analizy obu stanowisk. Pierwsza analiza ma charakter epistemologiczno-logiczny i koncentruje się na formalnej ocenie redukcjonistycznej i antyredukcjonistycznej reguły akceptacji przekonań testimonialnych. Drugi typ analizy ma charakter kulturalistyczny i odwołuje się do pojęcia zaufania społecznego. W ramach tej analizy pokazano związki między redukcjonizmem a kulturą nieufności, z jednej strony, i między antyredukcjonizmem a kulturą zaufania, z drugiej. Pracę zamykają dwie mocne tezy dotyczące kulturowego warunku uprawomocnienia wiedzy społecznej, tezy wspierające stanowisko antyredukcjonizmu. Marcelina Zuber Wizja komunikacji jako dyscypliny autonomicznej w koncepcji W. Barnetta Pearce a Artykuł poświęcony jest prezentacji najistotniejszych wątków teorii Coordinated Management of Meaning (Skoordynowanego Zarządzania Znaczeniem), stworzonej w połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku przez W. Barnetta Pearce a i Vernona E. Cronena, która odgrywa istotną rolę w refleksji naukowej na temat komunikowania. Jest to przede wszystkim teoria podstawowa (core theory), która stara się wyjaśnić istotę procesu komunikowania i jako taka stała się bodźcem do powstania wielu istotnych teorii szczegółowych. Specjaliści z zakresu teorii komunikowania analizują ją jako teorię komunikowania interpersonalnego i jako teorię systemową; sami autorzy widzą ją jako teorię reguł (rules theory) rządzących procesem komunikowania. Teoria CMM mieści się w nurcie konstruktywistycznym; jednostka ludzka jest w niej 18

19 przedstawiana jako aktywna i kreatywna, niezdeterminowana w swych działaniach przez uprzednie doświadczenia. Koncepcja Barnetta Pearce a zasługuje na uwagę przede wszystkim dlatego, że prezentuje nowe ujęcie procesów komunikowania się między ludźmi, jest bowiem teorią specyficznie komunikacyjną, czyli ukazującą procesy komunikowania się jako pierwotne wobec innych, w tym procesów społecznych. Barnett Pearce stawia przed sobą ambitne zadanie stworzenia nowej teorii kultury i społeczeństwa i stara się zaproponować nowatorską wizję człowieczeństwa, w ramach której komunikowanie się jest postrzegane jako sposób bycia człowiekiem. Zadaniu temu poświęcona jest klasyczna już dziś praca pod znamiennym tytułem Communication and the Human Condition (1989). Konsekwencją uznania komunikacji za proces decydujący o kondycji ludzkiej jest próba stworzenia autonomicznego języka opisu tego zjawiska. Koncepcja Pearce a jest również przykładem action theory, czyli takiego ujęcia, które ma nie tylko dostarczać wyjaśnień teoretycznych, ale także służyć celom praktycznym. Książka Making Social Worlds. A Communication Perspective (2007) dostarcza wielu przykładów praktycznych zastosowań tej teorii na przykład w terapii (w tym terapii rodzin) czy też w szeroko rozumianym konsultingu biznesowym.

20

21 Marcin Brocki Uniwersytet Jagielloński, Kraków Antropologia komunikacji wobec społecznego kontekstu nowych technologii komunikacyjnych Antropologia komunikacji, jako wyspecjalizowana poddziedzina antropologii kulturowej, od swoich początków aż po koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku znajdowała się na marginesie tej dyscypliny. Do niedawna związana najmocniej z antropologią lingwistyczną i interakcjonizmem, obecnie wyraźnie się autonomizuje i wykracza poza dotychczasowy paradygmat analizowania zachowań komunikacyjnych w relacjach międzyludzkich. Coraz częściej uczonych interesują zmiany społeczne wywoływane przez nowe technologie komunikacyjne, w szczególności CMC (computer mediated communication), powstawanie na tej bazie nowego typu wspólnot, form komunikacji oraz wpływ tychże na codzienne interakcje czy wiedzę potoczną. Przesunięcie zainteresowań rodzi kontrowersje i problemy, zmusza antropologów do przemyślenia na nowo przedmiotu i celu badań. Ten stan rzeczy tkwi u źródeł zarówno antropologii komunikacji, jak i zmian w antropologicznym sposobie rekonstruowania kultury. Pojęcie antropologii komunikacji pojawiło się po raz pierwszy w 1967 r. w artykule Della Hymesa pod tym samym tytułem (Anthropology of Communication) (Dance 1967). Znajduje się tam definicja antropologii komunikacji, której skutkiem jest m.in. obecny stosunek badaczy z tego nurtu do możliwości interpretacji zjawisk związanych z nowymi technologiami komunikacyjnymi, takimi jak np. Internet czy telefonia komórkowa. Dell Hymes wprowadza przede wszystkim stopniowalny zakres zainteresowań poszczególnych poddziedzin antropologii zajmującej się procesami komunikacji. Według niego jeśli swoim badaniem obejmiemy niewielką społeczność (wspólnotę komunikacyjną), będziemy uprawiać etnografię mówienia. Gdy poszerzamy pole obserwacji, mamy do czynienia z etnografią komunikacji. Jeśli natomiast przeciwstawimy 21

22 Marcin Brocki określone kultury innym, dotrzemy do celu antropologii komunikacji, która jest nauką porównawczą. Z defnicji Hymesa, powielającej zresztą ówcześnie dominujący model podziału kompetencji między nauki etnologiczne (etnografia, etnologia, antropologia społeczna/kulturowa), wyłania się obraz antropologii jako porównawczej nauki o kulturach, u źródeł której leżą badania nad niewielkimi społecznościami badania te rozumiane są jako badania terenowe przy zastosowaniu metody obserwacji uczestniczącej. Badacz pozyskuje materiał etnograficzny w trakcie bezpośredniej interakcji twarzą w twarz z badanym. Ten paradygmat antropologii nie uległ w zasadzie zmianie do dziś. Jak zauważa, w niedawno wydanej książce pt. Antropologia komunikacji, Yves Winkin: Obrać za cel pracę etnograficzną, to znaczy przede wszystkim narzucić sobie konieczność pójścia w teren : wyjść ze swego biura, ze świata książek i zrezygnować z wygody. Trzeba pójść i sprawdzić, co się dzieje, kontaktować się z ludźmi, rozmawiać z nimi. Po tem uciekać, schronić się u mamusi, powrócić do źródeł. Oswoić się z terenem, odprężyć się, wnikać powoli w środowisko. Robić no tatki, rysunki, prowadzić dziennik. Obserwować, podzielać do świadczenie, pisać: trzy oblicza pracy etnograficznej. [ ] Dziś badanie tere nowe można prowadzić tam, gdzie antropolog decyduje się je pro wadzić: w swym własnym społeczeństwie lub gdzie indziej. Jeden tylko wymiar pracy egzotycznej nadal jest prawdziwy: bardzo duża czujność wobec szczegółów, drobiazgowość rejestrowania faktów (mentalne, duchowe, jeśli nie audiowizualne) i, in fine, wiara w waż ność zdania przypisywanego Goethemu: Uniwersalne tkwi w sercu szczegółu. Właśnie w tym miejscu oczekuję wejścia etnografów, a także rozwinięć antropologii komunikacji, ponieważ ona także domaga się takiej wizji pracy naukowej (Winkin 2007). W związku z preferencją perspektywy badań twarzą w twarz antropologia komunikacji od lat sześćdziesiątych aż po dziewięćdziesiąte wiązana była głównie z dwoma dziedzinami wiedzy: kinezyką i proksemiką. Obie zajmowały się tzw. językiem ciała i obie zdominowane były przez metodologię językoznawczą. Ray Birdwhistell już w 1952 roku wprowadza termin kinezyka na oznaczenie szeroko zakrojonych badań nad niewerbalnym systemem komunikowania (Goździak 1987a: 170), co w gruncie rzeczy oznaczało koncentrację na opisie znaczących gestów, 22

23 Antropologia komunikacji mimiki i postaw ciała (Niederer 1975: 1) oraz kontekstów wpływających na możliwe ich znaczenia, obejmujące zarówno kanał audytywny, jak i wizualny, a nawet termiczny. Notowano różnice socjo-ekonomiczne, historyczne, etniczne, subkulturowe, płci itp. w obrębie języków ciała (por. Wehse 1986: 783), ale nigdy nie włączono tych badań do szeroko pojętej antropologii komunikacji w ogóle. Podobnie było w przypadku proksemiki ta stworzona przez amerykańskiego antropologa Edwarda Halla dziedzina obejmowała interdyscyplinarne studia nad postrzeganiem i posługiwaniem się przez człowieka przestrzenią jako szczególnym wytworem kultury. Halla interesowało to, jak uczestnicy interakcji dostosowują pozycje swojego ciała i swoją wzajemną odległość do stopnia zażyłości, płci, pełnionych przez uczestników interakcji ról społecznych itp. (Goździak 1987b: 296). Interakcja w obu przypadkach jest granicznym horyzontem badań. To ona i związana z nią obserwacja zachowań w naturalnym otoczeniu stanowiły rdzeń antropologicznych badań nad komunikacją, stanowiły też o specyfice tego wycinka antropologii. Konieczność pójścia w teren i przeżycia komunikacji w działaniu jako podstawa antropologii komunikacji już jej nie scala. Nowe nowe media jako nowy teren spowodowały, że antropolodzy zostali zmuszeni do ponownego zdefiniowania fundamentów teorii i praktyki swej dyscypliny. Rzeczywistość nowych technologii komunikacyjnych nie wymaga kontaktów twarzą w twarz, co więcej często się na nich nie opiera, a badacz nie zawsze ma możliwość fizycznego dotarcia do swoich informatorów (i nie zawsze byłoby to uzasadnione). Oznacza to, że tradycyjne sposoby definiowania terenu jako miejsca prowadzenia badań (czy nawet wielu miejsc multisited fieldwork (Marcus 1998)) w odniesieniu do wirtualnej rzeczywistości muszą zostać zmienione, aby ów nowy typ terenu mógł znaleźć się w obszarze badań antropologii. Można było też wykluczyć ten nowy teren, ale musiałoby to oznaczać zanegowanie przedmiotu badań specyficznych kulturowo i społecznie form komunikowania i nie-terytorialnych społeczności. Choć ten pierwszy wariant przyjął się niemal powszechnie w dyscyplinie, istnieje grupa uczonych, przywiązanych szczególnie silnie do tradycyjnie pojmowanej praktyki badań etnograficznych (tradycja brytyjska), którzy uważają, że jakakolwiek forma badań sieci lub społeczności sieciowych wykracza poza antropologię. Choć nie należę do tej grupy, muszę w tym miejscu nieco usprawiedliwić poglądy wyrażane przez badaczy do niej się zaliczających. Ich obawy opierają się na przeświadczeniu, iż pozbawienie antropologii jednego z jej fundamentów może 23

24 Marcin Brocki skutkować rozmyciem tożsamości dyscypliny a w efekcie nie tylko przejęciem jej dyskursu przez inne dyscypliny, lecz również osłabieniem możliwości krytycznej oceny efektów pracy naukowej w jej obrębie. W ostatnich trzydziestu latach w antropologii pojęcie terenu stało się niemal przezroczyste (naturalne), co spowodowało, iż przestano dyskutować kwestię określania, czym, na danym etapie rozwoju dyscypliny, jest materiał naukowy etnologii (czyli jej dane terenowe) właściwie, niepostrzeżenie, zaczęto wszystko traktować jako potencjalny materiał. Do niedawna wydawało się badaczom oczywiste, że materiał naukowy etnologii ma być pozyskiwany, przynajmniej w znaczącej większości, w terenie (lub ma wspierać się na badaniach terenowych przeprowadzonych przez kogoś innego). Coraz częściej jednak teren jest traktowany nie jako istniejące w określonej przestrzeni miejsce prowadzenia badań, lecz metafora zainteresowań antropologów. Za przykładem Jamesa Clifforda (Clifford 2000) pojawiły się w antropologii głosy, iż należy traktować bycie w terenie jako figurę retoryczną, mimo że dla tego autora zmetaforyzowanie terenu było wynikiem tego, iż literalne znaczenie nie obejmowało złożoności procesu pozyskiwania danych w terenie, a w szczególności sztucznie separowało teren od jego reprezentacji (według współczesnej etnologii notatka z terenu jest elementem procesu reprezentacji na równi z ostatecznym pisanym produktem, jak i niezwerbalizowanym doświadczeniem, które też aktywnie wpływa na to, co ostatecznie w tym gotowym produkcie się znajdzie (por. Jackson 1990)). Pojęcie terenu jako metafora zainteresowań wykorzystywane jest w ramach współczesnej antropologii na dwa sposoby. W pierwszym przypadku teren ma być jedynie pretekstem dla zmuszającej do refleksji opowieści o człowieku (konkretnym lub uogólnionym) lub rzeczywistości (tu uwaga: jak wielkimi, a przez to rozmytymi, niejednoznacznymi jednostkami taksonomicznymi operuje się w podobnych definicjach), w skrajnym przypadku czymś (czymkolwiek), co ma pomóc (w opinii badaczy) w rozumieniu tak a nie inaczej skonstruowanych uprzednio faktów etnologicznych lub teorii. To dalekie cofnięcie się w rozwoju dyscypliny do naiwnego realizmu, w połączeniu ze zdjęciem wszelkich ograniczeń z zakresu przedmiotowego, nie tylko poważnie nadweręża tożsamość dyscypliny, ale również znosi wszelkie standardy postępowania naukowego, ponieważ nie ma mechanizmów kontroli nieograniczonych obszarów. W drugim natomiast przypadku podkreśla się, iż teren to powiązanie konkretnej rzeczywistości (danej społeczności), w której prowadzi się badania, oraz doświadczeń badacza, związanych z miejscem 24

25 Antropologia komunikacji jego obecności (Kaniowska 1999: 73; por. też: Kuntsman 2004), fizycznej bądź zapośredniczonej (tak jak była często zapośredniczana przez pisma innych, specjalnych informatorów itp.). Do badania tak zarysowanego terenu antropologia wydaje się szczególnie dobrze predestynowaną dziedziną. Powtarza się często, iż stworzenie i rozwój internetowych usług komunikacyjnych daje antropologii ogromne możliwości, że to nowe medium idealnie pasuje do charakteru i metodologii dyscypliny (Schwimmer 1996; Wilson i Peterson 2002; Cook 2004). Coraz częściej można jednak przeczytać, iż równy status obu wizji terenów jest dziś wymuszony zmianami społeczno-kulturowymi (Escobar 1994), za którymi antropologia musi faktycznie podążać. Statystyki nie pozostawiają wątpliwości mamy do czynienia z gwałtownym i masowym procesem dynamicznym: według danych World Internet Stats ( 1, w latach liczba użytkowników Internetu wzrosła o 528,1%, do blisko , a najpopularniejsze portale internetowe notują dziennie po kilkaset tysięcy wejść, od kilkuset do kilku tysięcy nowych użytkowników czy zamieszczonych treści (np. ok. 600 nowych filmów na Youtube, nowych zdjęć na Flickr czy nowych komentarzy na Facebooku). Powszechne i gwałtowne procesy, których dynamika nie pozwala na przewidywanie ich skutków, czy uruchamianych kolejnych procesów, nie mogą z tego powodu zostać zmarginalizowane przez antropologię, nie mogą też być marginalizowane tylko przez fakt, że nie wypracowaliśmy jeszcze sposobu ich opisu i analizy czy że sytuują się poza tradycyjnym zakresem przedmiotowym dyscypliny nie ma miejsc badań, które byłyby przez te procesy niedotknięte. W rzeczywistości sposoby opisu i analizy też posiadamy. Andrzej Wejland określa je mianem starych tropów, które można zużytkować w ramach nowego pola badań: Stare tropy, podjęte w refleksji nad badaniami w Internecie i poprzez Internet, przydałyby się wobec tego przynajmniej jako myślowe powinowactwa, instruktywne paralele, oświecające analogie. Łatwiej byłoby zrozumieć to nie więcej niż skromna ilustracja na czym polega osobliwość badanej zbiorowości internetowej, rozważana jako jej (powodująca poznawcze skrzywienie ) niereprezentatywność, ponieważ w pewien szczególny 1 Dostęp

26 Marcin Brocki sposób niereprezentatywne okazywały i okazują się zbiorowości osiągane w innych badaniach między innymi za pomocą ankiety prasowej czy konkursu na pamiętniki. Prostsza mogłaby się również stać dzięki temu analiza dręczącej, często więc powtarzanej przez badaczy zagadki, dlaczego tak paradoksalnie pomieszane bywają w świecie Internetu dwie, o rożnym natężeniu, postawy (albo strategie komunikatywne): postawa zmyślenia i kłamstwa, przywdziewania przesłaniających prawdziwą tożsamość masek oraz postawa nieskrępowanej otwartości, autentycznej prawdomówności, szczerości aż do bólu. Niezwykłe może wydawać się to, że obie one wyrastają z tego samego podłoża: z poczucia anonimowości, jakie daje komunikowanie się w Internecie i poprzez Internet. Zapewne z mniejszą jaskrawością krzyżowanie się obu tych postaw zawsze występowało w sytuacjach badawczych poza Internetem (i w życiu poza nim w ogóle), dlatego też w związku ze sprawą anonimowości, czy też konfidencjonalności było ono teoretycznie dogłębnie rozważane, poświęcano mu także osobne eksperymentalne studia metodologiczne. [ ] Wędrówka po starych teoretycznych i metodologicznych tropach może dzisiejszych etnografów Internetu uzbroić w bardzo przydatne nastawienie: cierpliwego piechura, a nie szybkobiegacza. Zrobić dobre badanie nie jest łatwo, zrobić badanie, które naprawdę coś doda do wiedzy o Internecie i coś dorzuci do puli wspólnych doświadczeń jeszcze trudniej. Oprócz wytrwałości i cierpliwości, również w formułowaniu uogólnień, kontrolowaniu o ile to możliwe poznawczej optyki (zwłaszcza własnych stereotypów i etnocentrycznych uprzedzeń) oraz jej wpływu na wyniki badania, wędrówka ta może uświadomić, że ominąć wszystkich raf się nie da, lecz zapładniając etnograficzną wyobraźnię i z pokorą, a przy tym odpowiedzialnie czerpiąc z już nagromadzonej wiedzy i doświadczeń obok części z nich przejść jednak można bezpiecznie (Wejland 2010: 11 12). Wielu autorów podkreśla, iż nowe-nowe media rozszerzają pole badań antropologicznych, nie zmieniając fundamentów dyscypliny. Michael Angrosino twierdzi na przykład, iż [ ] etnografia może być prowadzona on-line. Można obserwować wydarzenia rozgrywające się w internetowych chatroomach w sposób niewiele różniący się od obserwowanych interakcji i działań w ramach tradycyjnego miejsca. Za pośrednictwem 26

27 Antropologia komunikacji internetu można również przeprowadzać wywiady. [ ] W XXI wieku życie on-line staje się zjawiskiem coraz bardziej powszechnym, tak więc etnografia może przenieść się do cyberprzestrzeni (Angrosino 2010). Przenosząc się do cyberprzestrzeni, badacz może przyjąć różne strategie: Z pewnością istotnym dla rozpoczęcia etnograficznych badań w Internecie jest zdefiniowanie związku pomiędzy rzeczywistością off-line i on-line, bowiem w zależności od przyjętej koncepcji przesuwać się może środek ciężkości projektu badawczego. A zatem, uwzględniając wzajemne powiązania pomiędzy tym, co dzieje się w Internecie i poza nim, podjąć można badania nad relacją między nową technologią a kulturą współczesną oraz jej przemianami. Można również patrzeć na skondensowane w sieci treści (ale też działania, interakcje i inne), jako na manifestacje i reprezentacje owej kultury. Wreszcie badania w sieci mogą stanowić część szerzej zakrojonego projektu w tym wypadku obserwacja tego, co dzieje się on-line, stanowi uzupełnienie działań podejmowanych przez etnografa w tradycyjnie pojmowanym terenie. Możliwe jest jednakże potraktowanie cyberprzestrzeni jako sfery autonomicznej. Wówczas z powodzeniem poszukiwać można zjawisk występujących wyłącznie w sieci lub przybierających w Internecie szczególny, odrębny od rzeczywistości off-line wyraz. Obecność etnografa w Internecie może mieć bierny lub aktywny charakter. W pierwszym przypadku badacz poprzestaje na obserwacji, nie wchodząc w interakcje z osobami obecnymi w sieci, zaś zgromadzone dane poddaje jednemu z wariantów etnograficznej analizy zawartości. W tym wypadku ograniczone są możliwości pozyskiwania informacji, z drugiej jednak strony badacz nie wpływa na badaną rzeczywistość, a zatem po części przynajmniej zniwelowany zostaje problem wymuszenia danych. Druga postawa polega na aktywnym uczestniczeniu w życiu społeczności wirtualnych, zabieraniu głosu na forach oraz nawiązywaniu bliższych kontaktów z internautami w celu uzyskania dodatkowych wiadomości. Strategii takiej mogą towarzyszyć wywiady i ankiety przez Internet (Jagiełło 2010: 36). 27

28 Marcin Brocki Tę ostatnią postawę niektórzy nazywają wprost współczesną obserwacją uczestniczącą, w którą wliczają wspólne granie na komputerze, czaty, wymianę i, pogawędki przez telefon czy wspólne oglądanie telewizji z informatorami (Pink 2000: ). Nowe technologie komunikacyjne są bowiem faktycznie częścią podzielanej kultury, która może służyć jako pierwsze z narzędzi uzyskiwania dostępu do świata badanych (element przekładu). Antropolodzy jako badacze codzienności, zjawisk powszechnych i naturalnych dla ich użytkowników, potocznych sposobów rozumienia mechanizmów życia, jako ci, którzy starają się uczynić to, co obce, bardziej swoim, a to, co swoje, mniej oczywistym (Boon 1983: 131) 2, coraz wyraźniej zauważają, iż zjawiska społeczno-kulturowe towarzyszące nowym technologiom komunikacyjnym i tworzące je sytuują się w centrum ich praktyki. Według niektórych autorów, ten nowy teren jest naturalnym przedłużeniem starego terenu i nie wymaga specjalnych, nowych narzędzi analizy (Miller i Slater 2000; Hine 2000: 18, 62; Axel 2006: 365; Jagiełło, Schmidt 2010: 6). Większość jednak zauważa różnicę i uważa, że jest znacząca nawet w pewien sposób egzotyzuje nowy teren, jako coś odległego, odmiennego, zmieniającego ludzi. Metaforyka, za pomocą której jest opisywany, jest szczególnie znacząca dominują określenia dziwny teren, ponieważ jest się jednocześnie u siebie i nie u siebie (Kuntsman 2004), a strategię badawczą zorientowaną na ten teren określa się mianem nowego powrotu w fotel, co jest nawiązaniem do dziewiętnastowiecznej antropologii gabinetowej (Zeitlyn i Houtman 1996). Relacje online wydają się o wiele bardziej problematyczne niż te offline z wielu powodów. Zasadniczym jest wiarygodność. W przypadku danych pozyskiwanych w Internecie problem ich weryfikacji jest znaczenie bardziej skomplikowany, w pewnym zakresie nawet w ogóle nieosiągalny, przez co jakość danych pozyskanych wyłącznie przez sieciowy kontakt wydaje się znacząco niższa niż tych pozyskanych w relacji twarzą w twarz (Axel 2006: ), a proces negocjacji dostępu do danych ma zupełnie inny charakter i wymaga nowych umiejętności (Hine 2000: 74 75). Wszystkie te elementy budują obraz nowego terenu jako obcego. Jest 2 Już Ossowski, przywołując myśl Susan Stebbing, podobnie definiował zadanie nauk społecznych pisząc, że wyjaśnianie to sprowadzanie tego, co jest dla nas niezwykłe (unfamiliar), do tego, co uważamy za normalne (familiar), sprowadzanie tego, co nieznane, do tego, co znane (Ossowski 2001: 159). 28

29 Antropologia komunikacji to jednak obcy, do którego brak wielu uczonym krytycznego dystansu, tzn. nie widzą oni konwencjonalności tej figury, nie dostrzegają faktu mityzowania Internetu i nowych nowych mediów. Antropolodzy muszą zatem, równolegle z obecnością w nowym terenie, przyjrzeć się, kolejny raz, własnej praktyce jako praktyce sensotwórczej lub nawet mitotwórczej. Być może te problemy spowodowały, że w stosunku do innych dziedzin nauk społecznych i humanistyki antropologia z opóźnieniem zajęła się zjawiskami towarzyszącymi nowym technologiom komunikacyjnym konieczność przeprowadzenia wewnętrznej debaty na temat elementów konstytutywnych tej dyscypliny nie sprzyja podejmowaniu nowych tematów, w nowym języku. Zeitlyn i Houtman twierdzili, że Internet może zmienić nasz sposób myślenia o wszelkich konstytutywnych elementach dyscypliny, może uczynić z niej dyscyplinę mniej formalną, mniej monologiczną, bardziej dostępną (Zeitlyn i Houtman 1996). Ponieważ jest to wypowiedź z połowy lat dziewięćdziesiątych, jej drażniąca, bo wówczas dominująca postulatywność (por. Escobar 1994: ; Hine 2000: 2; Schwimmer 1996) dziś już tak nie irytuje. Pierwsze próby zmierzenia się antropologów z nowymi technologiami komunikacyjnymi raczej nie sprzyjały rozumieniu i utrwalały nieufność rzetelnych uczonych w stosunku do nowego terenu (ugruntowywały obcość ). Przypominają bowiem pracę myśli mitycznej, z jej zasadą wszechobecnego podobieństwa, z tą różnicą, że podobieństwo w ramach myśli mitycznej zbudowane jest na fundamencie konsekwentnie przestrzeganych zasad, natomiast w niektórych opisach Internetu znika jakakolwiek konsekwencja i kierunek procesu upodobnienia. W jednym z opisów komputera, z połowy lat dziewięćdziesiątych, możemy przeczytać, iż komputer upodabnia się do [ ] książek, Schulzowskich znaczków pobudzających wyobraźnię, rodzinnych zdjęć, pocztówek, instrumentów muzycznych, radia, telewizora, gier planszowych, obrazów francuskich impresjonistów, zestawu Perky Pat z Dickowskich Trzech Stygmatów Palmera Eldritcha, dioramy Daguerre a, małego kryształku LSD, barokowego malarstwa sufitowego, filmu, fotoplastykonu i wielu innych rzeczy będących pewno nieodłącznym atrybutem kultury (Radkowska 1996). Metafory, za pomocą których starano się oswoić Internet, także nie sprzyjały akomodacji dyskursu naukowego na temat tego fenomenu, ponieważ przyjmowały skrajne postaci. Można dowiedzieć się, 29

30 Marcin Brocki że Internet to okno, co sugeruje przejrzystość, otwarcie, możliwości, wiedzę (w ramach kluczowej metafory widzieć = wiedzieć) 3, ale także, iż Internet jest dżunglą, co kieruje w stronę nieprzejrzystości, błądzenia, nadmiaru i ciemności (niewiedzy). Pojawiają się jednak coraz liczniej dojrzalsze prace, wykorzystujące dziedzictwo praktyki badań antropologicznych w odniesieniu do nowych mediów. Pierwszą pracą tego typu, która zresztą zapowiadała stworzenie autonomicznego pola badań nad cyberkulturą, był artykuł Arturo Escobara z 1994 roku pt. Welcome to Cyberia: Notes on the Anthropology of Cyberculture (Escobar 1994). Znajdziemy tam rozważania na temat społeczno-kulturowych podstaw pozwalających na tworzenie nowych technik komunikacyjnych i, zwrotnie, rozważania na temat tego, jak ich użytkowanie modyfikuje te podstawy. Escobar pozwolił sobie na projektowanie wpływu nowych technologii w przyszłości na formy komunikacji międzyludzkiej i całą kulturę na tyle trafnie, że T.H. Eriksen (2003) napisał książkę, w której znajdują się liczne potwierdzenia tez Escobara, m.in. na temat zmiany struktury czasu, jego spiętrzenia przez nowe technologie. Jednak dla antropologów komunikacji najważniejszym punktem artykułu Escobara było wskazanie społecznego kontekstu nowych technologii komunikacyjnych jako potencjalnie ważnego obszaru badań: chodziło o rozważenie problemów tworzenia, społecznej dystrybucji, dostępu, zapośredniczonych przez nowe technologie kodów i języków komunikacji, których znajomość włącza lub wyłącza z określonych wspólnot, jednym coś daje, innym odbiera. Autor wskazał także, iż powinno się zbadać, w jaki sposób biorą one udział w kreowaniu, utrzymywaniu i nadawaniu spójności określonym grupom. Obecnie ten kierunek badań jest w antropologii stosunkowo często podejmowany. Tożsamości mniejszości, których elementem konstytutywnym jest Internet (kreowanie tejże tożsamości, utrzymywanie oraz ochrona itp.), były przedmiotem kilku opracowań (por.: Hine 2000; Kuligowski 2007; Miller, Slater 2000; Pink 2000; Zeitlyn i Houtman 1996). Sposoby komunikowania się w ramach różnorodnych społeczności online i funkcje używanych w ich ramach mediów komunikacji oraz kodów także znalazły odzwierciedlenie w pracach antropologów (por. Amant 2007). 3 Tu najczęściej pojawia się także metafora internauty jako podróżnika i poruszania się w hipertekstualnej rzeczywistości sieci Internetu jako podróży (por. np. Jagiełło, Schmidt 2010:. 5). 30

31 Antropologia komunikacji W ramach antropologii komunikacji badaczy interesują efekty społecznego zróżnicowania użytkowników danego medium (np. klasa społeczna, płeć, wiek, tożsamość etniczna jak różne grupy doświadczają, użytkują, rozumieją i co robią z danym medium), cele komunikacji, sposoby ich osiągania (wybory użytych środków, narzędzi przekazu i elementów przekazu), role uczestników procesu komunikowania, ich wpływ (przez sposoby użytkowania) na proces komunikacji, definiowanie medium w stosunku do ich sposobów życia itp. (Axel 2006). Warto zatem zauważyć, iż nastąpiło wyraźne i nieodwracalne rozwarstwienie w antropologii komunikacji. Badania zorientowane na interakcję twarzą w twarz (np. Birdwhistell 1970; Hall 1978; Hymes 1980; Winkin 2007) i badania nad społecznym kontekstem funkcjonowania nowych technologii komunikacyjnych wymagają innego podejścia, przesunięcia w ramach dominującego paradygmatu, ponieważ dotyczą zjawisk różnie wewnętrznie zorganizowanych, inaczej sytuowanych w tubylczych systemach klasyfikacyjnych, inaczej oddziałujących na poziomie właśnie interakcji i kultury w ogóle. Co więcej, podczas gdy badania interakcji twarzą w twarz, podobnie jak konwencjonalne badania etnograficzne, opierały się na różnych formach umiejscowionych badań terenowych, w przypadku nowych nowych mediów nie można wprost zastosować tych samych technik inaczej niż w funkcji użytecznych metafor, co zmienia całkowicie ich status. Jedno nie ulega zmianie: aby potrafić właściwie interpretować formy społecznego funkcjonowania nowych technik komunikacyjnych (elementu kultury), należy nauczyć się nimi posługiwać i starać się zbliżyć do sposobów konceptualizowania świata implikowanych przez ich używanie. Bibliografia Angrosino M. (2010), Badania etnograficzne i obserwacyjne, przeł. M. Brzozowska- -Brywczyńska, PWN, Warszawa. Amant K. (2007), Linguistic and Cultural Online Communication Issues in the Global Age, Information Science Reference, Hershey. Axel B.K. (2006), Anthropology and the New Technologies of Communication, Cultural Anthropology, vol. 21, no 3, s Birdwhistell R.L. (1970), Kinesics and Context: Essays on Body Motion Communication, University of Pennsylvania Press. Boon J. (1983), Functionalists Write Too: Frazer/Malinowski and the Semiotics of the Monograph, Semiotica, vol. 46, no 2 4, s

32 Marcin Brocki Clifford J. (2000), Kłopoty z kulturą, przeł. E. Dżurak i in., KR, Warszawa. Cook S. (2004), New Technologies and Language Change: Toward an Anthropology of Linguistic Frontiers, Annual Review of Anthropology, vol. 33, s Dance F.E. (1967), Human Communication Theory, Holt, New York. Eriksen T.H. (2003), Tyrania chwili, przeł. Grzegorz Sokół, PIW, Warszawa. Escobar A. (1994), Welcome to Cyberia: Notes on the Anthropology of Cyberculture, Current Anthropology, vol 35, no 3, s Goździak E. (1987a), Kinezyka, [w:] Słownik etnologiczny, red. Z. Staszczak, PWN, Warszawa Poznań, s Goździak E. (1987b), Proksemika, [w:] Słownik etnologiczny, red. Z. Staszczak, PWN, Warszawa Poznań, s Hall E.T. (1978), Ukryty wymiar, przeł. T. Hołówka, PIW, Warszawa. Hine C. (2000), Virtual Ethnography, Sage Publications, London. Hymes D. (1980), Socjolingwistyka i etnografia mówienia, [w:] Język i społeczeństwo, red. M. Głowiński, Czytelnik, Warszawa, s Jackson J.E. (1990), I Am a Fieldnote : Fieldnotes as a Symbol of Professional Identity, [w:] Fieldnotes. The Makings of Anthropology, ed. R. Sanjek, Cornell University Press, Ithaca London, s Jagiełło E.A. (2010), Etnograf w cybermedynie. Próba zastosowania etnograficznej analizy zawartości, [w:] Homo Interneticus. Etnograficzne wędrówki w głąb sieci, red. E.A Jagiełło, P. Schmidt, Wiedza i Edukacja, Lublin, s Jagiełło E.A., Schmidt P. (2010), Słowo wstępne, [w:] Homo Interneticus. Etnograficzne wędrówki w głąb sieci, red. E.A Jagiełło, P. Schmidt, Wiedza i Edukacja, Lublin, s Kaniowska K. (1999), Opis klucz do rozumienia kultury, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Łódź. Kuligowski W. (2007), Antropologia współczesności. Wiele światów, jedno miejsce, Universitas, Kraków. Kuntsman A. (2004), Cyberethnography as Home-work, Anthropology Matters, vol. 6, no 2, s Marcus G.E. (1998), Ethnography through Thick and Thin, Princeton University Press, Princeton. Miller D., Slater D. (2000), The Internet: An Ethnographic Approach, Berg, Oxford. von Niederer A. (1975), Zur Ethnographie und Soziographie nichtverbaler Dimensionen der Kommunikation, Zeitschrift für Volkskunde, J. 71, Hj. 1, s Ossowski S. (2001), O osobliwościach nauk społecznych, PWN, Warszawa. Pink S. (2000), Informants Who Come Home, [w:] Constructing the Field: Ethnographic Fieldwork in the Contemporary World, ed. V. Amit, Routledge, London New York, s Radkowska M. (1996), Przedmiot, podróż, miejsce mityczne. Projekt netnologii, Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, nr 3 4, s

33 Antropologia komunikacji Schwimmer B. (1996), Anthropology on the Internet: A Review and Evaluation of Networked Resources, Current Anthropology, vol 37, no 3, s Wehse R. (1986), Gebärde, [w:] Enzyklopädie des Märchens. Handwörterbuch zur Historischen und Vergleichenden Erzählforschung, Bd. 5, L. 2/3, Berlin, s Wejland A.P. (2010), Założenia teoretyczne i metodologiczne badań Internetu i w Internecie. Kilka uwag krytycznych, [w:] Homo Interneticus. Etnograficzne wędrówki w głąb sieci, red. E.A Jagiełło, P. Schmidt, Wiedza i Edukacja, Lublin, s Wilson S.M., Peterson C. (2002), The Anthropology of Online Communities, Annual Review of Anthropology, vol.31, s Winkin Y. (2007), Antropologia komunikacji. Od teorii do badań terenowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Zeitlyn D., Houtman G. (1996), Information Technology and Anthropology, Anthropology Today, vol. 12, no 3, s. 1 3.