2

Transkrypt

1

2 SPIS TREŚCI 3 Wstęp 5 Autorzy 7 W. Czernyj Strategia Rosji w integracji europejskiej 11 M. Kowalenko Reżim wizowy jako czynniki ograniczający kontakty międzyludzkie - na przykładzie Obwodu Kaliningradzkiego 17 G. Kretynin Przezwyciężać zagrożenia budować zaufanie. Współpraca regionalna w Europie Środkowej i Wschodniej jako instrument budowania europejskiej stabilności 20 L. Kwieciński Strategia Regionów i Strategia Państwowa. Regionalna i państwowa myśl strategiczna jako determinant i nowa płaszczyzna rozwoju współpracy międzynarodowej 24 J. Matijczyk Realia relacji Unia Europejska Europa Wschodnia: imitacja, obłuda i pogrzeb integracji? 32 M. Mróz Między Partnerstwem Wschodnim a Partnerstwem dla Modernizacji w poszukiwaniu nowej formuły realizacji polskiej polityki wobec Ukrainy 38 S. Pałagin Przezwyciężać zagrożenia budować zaufanie. Współpraca regionalna w Europie Środkowej i Wschodniej jako instrument budowania europejskiej stabilności 42 H. Peprepelyca Wyzwania dla bezpieczeństwa, zagrożenia i konflikty w Europie Środkowej i Wschodniej. Pierwotna analiza oraz imperatywna prognoza 48 S. Płóciennik Więcej swobody, więcej odpowiedzialności. Transformacja kapitalizmu i zamiany technologiczne a strategie gospodarcze regionów 52 A. Proniczew Współpraca regionów Europy Środkowej i Wschodniej w zakresie bezpieczeństwa informacyjnego jako narzędzie budowy stabilności europejskiej 55 A. Rusakowicz Białoruś: Między Partnerstwem Wschodnim a Unią Eurazjatycką 63 M. Sienkiewicz Przezwyciężać zagrożenia budować zaufanie. Współpraca regionalna w Europie Środkowej i Wschodniej jako instrument budowania europejskiej stabilności 66 Z.J. Winnicki Uwagi o znaczeniu współczesnych relacji międzycywilizacyjnych w Europie Środkowej i Wschodniej 76 M. Wróblewski Strategia Regionów i Strategia Państwowa. Regionalna i państwowa myśl strategiczna jako determinant i nowa płaszczyzna rozwoju współpracy międzynarodowej 2

3 WSTĘP Prezentowana publikacja jest rezultatem dyskusji przeprowadzonej w ramach międzynarodowej konferencji eksperckiej pt.: Między Wschodem i Zachodem. W poszukiwaniu nowych płaszczyzn i instrumentów współpracy regionalnej, w której uczestniczyli białoruscy, niemieccy, polscy, rosyjscy i ukraińscy naukowcy, przedstawiciele rządowych i pozarządowych organizacji analitycznych oraz władz samorządowych. Głównym celem spotkania, zorganizowanego przez fundację Forum Polityki Wschodniej oraz Dolnośląską Fundację Rozwoju Regionalnego w dniach listopada 2012 r. w Krzyżowej koło Świdnicy, było przeprowadzenie szerokiej debaty na tematy najbardziej istotne z punktu widzenia rozwoju międzynarodowej współpracy regionalnej na terenie Europy Środkowej i Wschodniej, zarówno na szczeblu państwowym, jak i samorządowym, uwzględniającej kwestie naukowe, gospodarcze, administracyjne oraz ogólnopaństwowe. W konsekwencji wśród głównych zagadnień poruszonych w czasie konferencji znalazły się, między innymi, takie problemy, jak: europejskie procesy integracyjne, bezpieczeństwo regionalne, międzynarodowa współpraca lokalna, korelacja między strategią państwową i regionalną w wymiarze państwowym i samorządowym, wielopłaszczyznowa współpraca gospodarcza oraz rozwój cywilizacyjny obszaru Europy Środkowej i Wschodniej. Międzynarodowa konferencja ekspercka w Krzyżowej stanowiła integralną część projektu Dolny Śląsk dla wspólnej Europy. Międzynarodowa współpraca regionalna fundamentem rozwoju i bezpieczeństwa, realizowanego w ramach zadania publicznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej Wsparcie obywatelskiego i samorządowego wymiaru polskiej polityki zagranicznej 2012, przy współpracy z Wydziałem Współpracy z Zagranicą i Projektów Międzynarodowych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego

4 W obradach konferencji udział wzięli między innymi przedstawiciele Akademii Dyplomatycznej przy Ministerstwie Spraw Zagraniczny Ukrainy, Fundacji Nauka i Polityka (Berlin/Niemcy), Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego, Bałtyckiego Centrum Informacyjno-Analitycznego Rosyjskiego Instytutu Studiów Strategicznych, Centrum Badań nad Polityka Zewnętrzną i Bezpieczeństwem (Mińsk/Białoruś), Agencji Bezpieczeństwa ds. Inwestycji i Biznesu w Rosji, Grupy Studiów Strategicznych i nad Bezpieczeństwem (Kijów/Ukraina), jak również reprezentanci: władz samorządowych województwa dolnośląskiego; władz ukraińskich obwodów: dniepropietrowskiego, donieckiego, kirowohradzkiego; władz Obwodu Kaliningradzkiego (Rosja); oraz członkowie Izb Społecznych obwodu włodzimierskiego i leningradzkiego (Rosja). Mamy nadzieję, iż przedstawione w publikacji rekomendacje i komentarze przysłużą się nie tylko promowaniu idei współpracy regionalnej na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej, zarówno w wymiarze ogólnopaństwowym, jak i samorządowym, ale także przyczynią się do pobudzenia dyskusji na temat przyszłości tej części kontynentu, szczególnie w kontekście perspektywicznego i strategicznego postrzegania skomplikowanych zależności istniejących pomiędzy poszczególnymi narodami i państwami. dr Artur Drzewicki dr Robert Foks 4

5 AUTORZY Władimir W. Czernyj profesor dr, Dyrektor ds. naukowych Agencji Bezpieczeństwa Inwestycji i Biznesu w Rosji; Wiceprezes Fundacji Ochrony Praw Autochtonicznych Narodów Rosji Maksim P. Kowalenko Kierownik Departamentu Współpracy Międzynarodowej i Międzymiastowej Rady Miasta Kaliningrad Giennadij W. Kretynin Leszek Kwieciński profesor dr, Kierownik Bałtyckiego Centrum Informacyjno- Analitycznego Rosyjskiego Instytutu Studiów Strategicznych; profesor Wydziału Historycznego Bałtyckiego Uniwersytetu Federalnego im. Immanuela Kanta w Kaliningradzie doktor, adiunkt w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Jarosław Matijczyk Dyrektor Wykonawczy Grupy Studiów Strategicznych i nad Bezpieczeństwem ; Przewodniczący Komitetu ds. Współpracy Regionalnej i Polityki Bezpieczeństwa Rady Społecznej MSZ Ukrainy Maciej Mróz Siergiej Pałagin Hryhoryj Perepelyca Sebastian Płóciennik Aleksandr R. Proniczew profesor dr hab., Kierownik Zakładu Polityki Zagranicznej RP w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Dyrektor Wykonawczy Stowarzyszenia Centrum Badań nad Polityką Zewnętrzną i Bezpieczeństwem w Mińsku profesor dr, Dyrektor Instytutu Polityki Zagranicznej Akademii Dyplomatycznej Ukrainy przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych Ukrainy; profesor w Katedrze Stosunków Międzynarodowych i Polityki Zagranicznej Instytutu Stosunków Międzynarodowych Kijowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki doktor, adiunkt w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego członek Izby Społecznej Obwodu Włodzimierskiego (Rosja) 5

6 Andriej W. Rusakowicz Marcin Sienkiewicz Zdzisław J. Winnicki Marek Wróblewski doktor, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Centrum Badań nad Polityka Zewnętrzną i Bezpieczeństwem ; Docent na Wydziale Stosunków Międzynarodowych Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku doktor, analityk Fundacji Forum Polityki Wschodniej; adiunkt w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego dr hab., profesor nadzw. Uniwersytetu Wrocławskiego; Dyrektor Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego dr hab., profesor nadzw. Uniwersytetu Wrocławskiego; zastępca Dyrektora ds. nauki w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego 6

7 Prof. dr Władimir W. Czernyj Dyrektor ds. naukowych Agencji Bezpieczeństwa Inwestycji i Biznesu w Rosji (Moskwa, Rosja) STRATEGIA ROSJI W INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Jaką strategię rozwoju ma wybrać Rosja? Jak budować innowacyjną gospodarkę, w której wielkie znaczenie ma kapitał ludzki? Czy kraj jest gotowy do rewolucji intelektualnej, która rozpoczęła się już na świecie? Jej wskaźnikami są globalizacja demokracji i gospodarki, na nowo stworzone narzędzia finansowe i wykorzystanie nowych form socjalnej organizacji pracy. Wyjściu Rosji z kryzysu może sprzyjać długofalowa strategia rozwoju gospodarczego według kanonów cywilizowanego informacyjnego społeczeństwa, na zasadzie wolności przedsiębiorczości i wykorzystania zasobów intelektualnych, z uwzględnieniem ciemnej materii finansów globalnych. Przejście do demokracji zależy zarówno od kultury społeczeństwa, jak i od poziomu rozwoju gospodarczego. Sukcesy rozwoju demokracji w krajach uwalniających się z kajdan totalitaryzmu są bezpośrednio związane z modernizacją ich gospodarek, wprowadzeniem w życie mechanizmów rynkowych i osiągnięć społeczeństwa informacyjnego, nauki i wysokich technologii, współczesnych instrumentów finansowych. Rozwój cywilizacyjny społeczeństwa zakłada również umiejętność posługiwania się współczesnymi instrumentami naukowo-technologicznymi, których spektrum ciągle się rozszerza. Różne oceny metod i roli gospodarki rynkowej w stabilizacji i pobudzaniu trwałego rozwoju zmuszają do zrozumienia roli funkcjonowania mechanizmów społeczeństwa informacyjnego i osobliwości doskonalenia socjalnej organizacji pracy. Doświadczenie historyczne pokazuje, że postępu nie da się powstrzymać, i nie ma drogi powrotnej. I tak, Produkt Krajowy Brutto (PKB) planety wzrósł w ciągu ostatnich 50 lat o przeszło 50 procent, głownie za sprawą rozwoju innowacji w małym biznesie. Innowacje same z siebie są produktem działalności rozwiniętego intelektu, u którego podstaw leży rozwój kulturalny jednostki i wolność świadomej myśli. Na przykład, dzisiaj Rosja rozwija się w zasadzie kosztem gospodarki surowcowej. Ma ona wystarczające dochody i rezerwy walutowe. Lecz w tym samym czasie powstało w Rosji wielkie rozwarstwienie społeczne i masowa bieda. W jej gospodarce prym wiodą duże korporacje. Mały biznes pozostaje w cieniu. Całkiem inaczej rzecz się ma w globalnych 7

8 światowych łańcuchach gospodarczych, gdzie przykładowo - na korporacje Boeinga, Toyoty, Siemensa pracują dziesiątki tysięcy małych przedsiębiorstw. Można z tego wysnuć wniosek, iż cywilizacja małego parametru globalny konglomerat chałupników pracujących na własną rękę jest podstawą dalszego rozwoju gospodarki światowej. Na czym bazuje ta prognoza? Wiedza i informacja to są główne wyznaczniki nowej gospodarki. Przeważającym źródłem tworzenia bogactw staje się informacja. Mechanizm współdziałania wiedzy i gospodarki został już wypracowany, organizacje wdrażają już innowacje. Ważny jest nie proces implementacji posiadanej wiedzy, tylko proces jej tworzenia. Informacja sama z siebie rodzi bogactwo. Sukcesy osiągają ci, którzy ujawniają i rozwiązują nowe problemy. Jednak paradoksalne, dominującą formą socjalnej organizacji pracy ponownie staje się zbiorowa gmina. Ma ona jednak całkiem nową jakość. Wraz ze wzrostem stopnia specjalizacji i podziału pracy, oraz zwiększeniem jej wydajności, powstaje proces odwrotny do procesu koncentracji kapitału, ponieważ kapitał zaczyna się dekoncentrować po małych biznesach. Pozwala to krajom rozwiniętym zacząć tworzyć bogactwo właśnie dzięki biznesom w postaci małych form organizacyjnych. Zresztą duże firmy też zaczynają nabierać cech właściwych małemu biznesowi. Filozofia decentralizacji w zarządzaniu biznesem i wytwórczością zapewnia szybkie reagowanie na komplikującą się dynamikę rozwoju społeczno-gospodarczego. W tych okolicznościach inicjatywa postrzega się jako podstawowe źródło wymogów do transformowanej pracy. Najważniejsze żeby pracownicy działali samodzielnie. Dzisiaj naukowcy odnotowują związek zachodzący pomiędzy sukcesem komercyjnym a wyjściem poszczególnych osobowości twórczych i zespołów z tradycyjnej korporacji. W odróżnieniu od minionych dekad, kiedy kluczem do osiągnięcia sukcesu stawało się połączenie zasobów materialnych i finansowych wielu osób i organizacji, coraz częściej rękojmią powodzenia staje się zdolność do wykroczenia poza utarte ramy dużej korporacji i podjęcie w pojedynkę walki z potężnymi konkurentami. Jeszcze jedna cecha społeczeństwa informacyjnego dominacja wirtualnego aspektu bytu. Mnóstwo wirtualnych (intelektualnych), tzn. niematerialnych komponentów zmieniają styl życia, kształtują strukturę mentalności ludzi. Dzisiaj w miejsce rewolucji informacyjnej przychodzi rewolucja intelektualna. Odbywa się to na tle doskonalenia kultury człowieka, zwiększenia jego zasobów wiedzy, rezygnacji z konfrontacji ideologicznej poszczególnych krajów, oraz za sprawą globalizacji zasad demokratycznych, liberalizacji 8

9 informacji i finansowych instrumentów rynków. Wiadomo, że potęga państwa jest określana przez jego sukcesy w handlu światowym. Dlatego też dla konkurencyjności trzeba tworzyć gospodarkę małego parametru i budzić w ludziach wolność samowyrażania zasobu intelektualnego i przedsiębiorczości. Na to trzeba ukierunkowywać ustawodawcze, kierownicze i organizacyjne decyzje władzy. Dzisiaj ludzkość przechodzi od kapitalizmu towarowego do kapitalizmu intelektualnego, mającego mnóstwo wskaźników niematerialnych, grających doniosłą rolę w relacjach finansowych i handlowych na rynkach międzynarodowych. Procesowi temu towarzyszy ponowny podział finansowy świata. Poza zbiurokratyzowanymi instytucjami, takimi jak Światowa Organizacja Handlu (WTO), Bank Światowy, Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP), rodzą się nowe, wirtualne instrumenty handlu, instytucje i struktury globalnego zarządzania, przypominające swą naturą ciemną materię. Rozrachunek w gospodarce rynkowej dokonuje się według obiektywnego systemu wartości z użyciem ryzykownych, finansowych instrumentów spekulacyjnych : akcji, papierów wartościowych, futures, derywatów, inwestycji, długów, inflacji itd. W tym sensie mechanizmy ciemnej materii występują w charakterze koła zamachowego globalnego procesu gospodarczego. Trudno jest się zgodzić z tą myślą w warunkach kryzysów, gdyż zawsze się chce znaleźć winnego. Lecz w danej sytuacji winni jesteśmy my sami. Trzeba umieć się posługiwać współczesnymi irracjonalnymi instrumentami, składającymi się na podstawę rynkowego mechanizmu gospodarki opartej na wiedzy. Wolność gospodarcza w gospodarce rynkowej zawsze związana jest ze stałym ryzykiem jej głównymi atrybutami i kosztami. Dla zmniejszenia ryzyka jest tylko jedna droga rozwój intelektualnego składnika wiedzy o finansach globalnych i delikatne dostrojenie gospodarki. Dlatego trzeba stymulować reprodukcję kulturalnego i wykwalifikowanego ludzkiego kapitału. Wirtualna siła kierująca globalną gospodarką rynkową dla uzyskania maksymalnych zysków kieruje potoki inwestycyjne tam, gdzie powstaje wysokokonkurencyjne środowisko z nadmiarem mocy wytwórczych. Tak było w przypadku rozwoju mikroelektroniki, informatyzacji, energetyki atomowej, lotnictwa i podboju kosmosu. Tak jest z nieruchomościami i nanotechnologiami. Nie wszyscy odniosą sukces. Ale dzisiaj właśnie wirtualność bytu określa formację społeczno-polityczną na planecie. Między innymi oddziaływanie nanotechnologii na ludzkość porównać można do odkrycia elektryczności i antybiotyków. Tej nanotechnologii, która stanowi obecnie instrument przebudowy świata

10 W społeczeństwie współczesnym funkcjonują dwa systemy świadomości rynkowy i organizacyjny. Pierwszy dzieli podmioty życia społecznego na bogatych i biednych, o rozlicznych prawach i obowiązkach, o określonych możliwościach w zakresie mobilności socjalnej i przemieszczania ludzi z jednej kategorii do drugiej. Druga zakłada, że właśnie status społeczny człowieka jest fundamentem bogactwa. U podstaw świadomości rynkowej leżą kontrakty i kompromisy, zaś u podstaw świadomości organizacyjnej polecenia kierownictwa. Rynek rodzi poczucie własności, własność zaś jest podstawą obywatelskości. Ochrona własności wymaga rozwoju świadomości prawnej ludzi. Wtedy powstaje zapotrzebowanie na praworządność konstytucyjną i wymiar sprawiedliwości. Dla krajów rozwijających się na razie organizacyjny typ świadomości nie jest jeszcze charakterystyczny. W konsekwencji wskazówki sprawujących władzę pozostają ważniejsze od prawa. Na przykład w Chinach, dla przezwyciężenia tego zjawiska, przyjęto pięcioletni plan rozwoju z orientacją na przewodnią rolę inteligencji i podwyższenie jakości produkcji. W Rosji zaś reprezentowane są oba typy świadomości. I jej potęga gospodarcza zależeć będzie od tego, na ile skutecznie rozwinie się świadomość rynkowa, zasadzająca się na doskonaleniu całego spektrum kultury społeczeństwa

11 Maksim P. Kowalenko Kierownik Departamentu Współpracy Międzynarodowej i Międzymiastowej, Rada Miasta Kaliningrad (Kaliningrad, Rosja) REŻIM WIZOWY JAKO CZYNNIK OGRANICZAJĄCY KONTAKTY MIĘDZYLUDZKIE - NA PRZYKŁADZIE OBWODU KALININGRADZKIEGO Kwestia rozwoju Obwodu Kaliningradzkiego, który się zamienił w enklawę rosyjską wewnątrz wojskowo-politycznej, społeczno-gospodarczej, prawnej i kulturalnej przestrzeni zjednoczonej Europy, stanowi obecnie jeden z najbardziej ostrych i aktualnych tematów porządku dziennego tego obszernego dialogu, który prowadzą ze sobą Unia Europejska (UE) i Federacja Rosyjska (FR). Obie strony po raz pierwszy w swojej historii stanęły w obliczu konieczności znalezienia wyjścia z niestandardowej sytuacji, spowodowanej globalnymi przemianami geopolitycznymi na kontynencie europejskim. Można powiedzieć, iż kwestia kaliningradzka stała się swoistym probierzem, którym sprawdza się wytrzymałość dążeń Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej do współpracy, wzajemnego kompromisu i szacunku dla interesów drugiej strony. W takich okolicznościach UE i FR koncentrują swoją uwagę na najbardziej doniosłych, gorących aspektach kwestii kaliningradzkiej. Do nich należy, w pierwszej kolejności, problem komunikacji między Kaliningradem a resztą Rosji. Historycznie tak się złożyło, że lwia część przewozów pasażerskich i towarowych na tym kierunku realizowana jest przez transport samochodowy oraz kolejowy. Po rozpadzie Związku Radzieckiego (ZSRR), komunikacja pomiędzy różnymi częściami jednego państwa nabrała charakteru międzynarodowego, ponieważ trasa kolejowa i szosa przebiegają przez teren Republiki Litewskiej. W latach 90-ch rozwiązywano tę kwestię w ramach porozumień dwustronnych. Kontrola graniczna i celna ze strony władz litewskich miała przeważnie charakter formalny, dla przejazdu ludzi i przewozu towarów nie były potrzebne jakieś szczególne dokumenty, poza tymi, które wykorzystywano do przemieszczeń wewnątrz Rosji. Przystąpienie Litwy do UE spowodowało konieczność wprowadzenia zmian do ustawodawstwa narodowego oraz rewizji porozumień międzynarodowych pod kątem ich zgodności z normami i standardami Unii. Umowa rosyjsko-litewska o tranzycie na kierunku kaliningradzkim wyraźnie nie pasowała do tych ram. Negocjacje nad nowym porozumieniem odbywały sie w niełatwych warunkach. Sytuację komplikował fakt,

12 iż pozycje wyjściowe obu stron były sobie diametralnie przeciwstawne. Dyplomacja rosyjska nalegała na zachowanie istniejącego dotychczas porządku tranzytu. Litwa żądała uregulowania tej kwestii w myśl ustawodawstwa UE. Wynikiem pośrednim negocjacji w kwestii tranzytu stało się tymczasowe porozumienie, sprowadzające do minimum formalności związane z otrzymaniem zezwolenia na przejazd przez terytorium litewskie pasażerów, udających się z Kaliningradu do pozostałej części Rosji i z powrotem. Dla strony litewskiej zasadnicze znaczenie miało samo pojawienie się tej procedury zezwalającej. Z dniem 1 stycznia 2005 r. dla przejazdu tranzytowego stało się konieczne posiadanie paszportu. Kolejnym, logicznym krokiem w tym kierunku stałby się wymóg otrzymania w trybie zwykłym wiz w placówkach konsularnych Litwy. W końcu 2012 roku tylko 16% ludności Rosji posiada paszporty (w Obwodzie Kaliningradzkim, ten wskaźnik wynosi 54%, zaś 1/3 mieszkańców regionu ma ponadto wielokrotne wizy uprawniające do wjazdu do strefy Schengen), dlatego też nowe wymogi stwarzają problemy dla krewnych mieszkańców Kaliningradu, zamieszkujących w innych regionach Rosji, oraz turystów, pragnących odpocząć na rosyjskim odcinku wybrzeża Morza Bałtyckiego. Nie mówiąc już o tym, iż na jedną szóstą ogółu mieszkańców obwodu stanowią Ukraińcy i Białorusini. Podróże do etnicznej ojczyzny tych ludzi już w tym momencie odbywają sie według reguł międzynarodowych, gdyż porozumienia rosyjsko-europejskie w kwestii tranzytu kaliningradzkiego nie rozciągają się na podróże do krajów trzecich poprzez terytorium Litwy. Niemniejsze komplikacje powstały przy określeniu warunków tranzytu towarowego przez terytorium nowego członka UE, jakim jest Litwa. Problem ten znajdował się na peryferiach uwagi negocjatorów, koncentrujących swe wysiłki na przewozach pasażerskich. W konsekwencji przewozy towarowe na kierunku kaliningradzkim w lecie 2004 r. zaczęły pochłaniać znacznie więcej czasu i środków, niż wcześniej. Było to związane z koniecznością wyrabiania nowego pakietu dokumentów, zaostrzenia wymogów kontroli celnej, weterynaryjnej oraz fitosanitarnej. Wspólnota europejska jest też bardzo zaniepokojona problemem nielegalnej migracji oraz eksportem przestępczości ze Wschodu. Tymczasem rząd i społeczność Rosji również postrzegają nielegalne przedostawanie się obywateli obcych państw na swoje terytorium jako poważne niebezpieczeństwo. Celowe byłoby połączenie wysiłków UE i FR w zakresie przeciwdziałania nielegalnej migracji. Pierwsze kroki w tym kierunku zostały już

13 poczynione. Unia Europejska uczestniczy w finansowaniu remontu i modernizacji technicznej przejść granicznych na kaliningradzkich odcinkach granicy rosyjsko-polskiej i rosyjsko-litewskiej. Z jednej strony, poprawia się w ten sposób infrastruktura służb powołanych do zwalczania nie zgodnych z prawem przekroczeń granic FR i krajów unijnych. Z innej strony, zmodernizowane przejścia upraszczają i przyspieszają komunikację trans graniczną dla uczciwych obywateli, skracają kolejki na granicach, ograniczają możliwości występowania samowoli biurokracyjnej ze strony niektórych przedstawicieli urzędu celnego i straży granicznej. Trudno nie poruszyć kwestii polityki zagranicznej, która dziś niepokoi mieszkańców regionu bardziej niż problematyka wizowa. Jest to uwarunkowane unikalną sytuacją geopolityczną, w której obwód rosyjski znajduje się w otoczeniu polityczno-prawnego i gospodarczego obszaru UE. Czynnik ten wywiera potężny wpływ na wszystkie strony życia zwykłych obywateli regionu. Osiem lat temu mieszkańcy Kaliningradu w jednej chwili stracili jeden z niewielu swych przywilejów jakim było prawo do otrzymania wiz narodowych dla podróży do Polski i Litwy. Przystąpienie Polski do UE i Strefy Schengen postawiło krzyżyk na ogólnodostępnych wyjazdach do miejscowości Mikołajki w weekendy. Od 2004 r. podróże z Kaliningradu do krajów ościennych stały się możliwe tylko w przypadku posiadania wiz. Wznoszenie nowych barier na granicach UE tłumaczono koniecznością walki z nielegalną migracją, przemytem i innymi patologiami. Statystyka świadczy, iż granice Obwodu Kaliningradzkiego, tak po, jak i przed wprowadzeniem wiz, przekracza dwustutrzystu obywateli dziennie, zaś kontrabanda z obwodu Kaliningradzkiego na Litwę i do Polski nadal płynie jak rzeka. Różnice w cenach motywuje przemytników po obu stronach granicy znacznie mocniej niż wszelkie wezwania do patriotyzmu czy groźby odpowiedzialności karnej. Od lipca br. wprowadzono mały ruch graniczny między północnym wschodem Polski a obwodem Kaliningradzkim. W chwili obecnej jako wielkie osiągnięcie przedstawiany jest częściowy powrót do sytuacji sprzed roku Wtedy mogliśmy jeździć po całej Polsce, teraz obszar przeniknięcia został ograniczony do północno-wschodniego regionu kraju. Ponadto po zezwolenie na wjazd ulgowy i tak trzeba się zgłaszać do polskiego Konsulatu Generalnego, i wnosić opłatę w wysokości 20 euro

14 Tak jak każda liberalizacja, obecny mały przygraniczny ruch bezwizowy skierowany jest na intensyfikację kontaktów gospodarczych i ludzkich między mieszkańcami pogranicza. Polacy chcieliby, aby mieszkańcy Kaliningradu kupowali więcej miejscowych towarów, korzystali z usług hoteli, restauracji itp. Dla osiągnięcia tego celu gotowi są włączyć do obszaru pogranicza nawet Gdańsk, położony 150 kilometrów od granicy między Polską i Rosją. Litwa przeciwnie, zajmuje bardzo ostrożne stanowisko. Spośród argumentów racjonalnych, wskazać można na to, że Wilno obawia się napływu tańszych towarów akcyzowych, jak benzyna, spirytus czy tytoń, z obszaru rosyjskiego i białoruskiego. Chociaż, jak wspomniano wyżej, kontrabanda nic sobie nie robi ze wszystkich restrykcji granicznych. W konsekwencji cierpią na ich skutek tylko uczciwi obywatele. Historia o małym przygranicznym ruchu bezwizowym kryje też sporo innych pułapek. Jedna z nich polega na kontroli przestrzegania, jakkolwiek szerokich, ale jednak nie bezgranicznych obszarów, na którą rozpowszechnia się działanie tej ulgi. Przecież Polacy nie będą tworzyć 150 km od tej zasadniczej granicy jeszcze jednej, tym razem ulgowej strefy. I kto przeszkodzi mieszkańcom Kaliningradu, jeśli zechcą zrobić wypad poza obręb ulgowej strefy? Nawet tym zwykłym, uczciwym obywatelom. Skąd mają oni wiedzieć, że oto zbliżają sie do strefy, w której potrzebny jest już normalna wiza typu Schengen? W ten sposób ryzykują oni przeistoczenie się już nie tylko w przypadkowych naruszycieli zasad, ale w osoby, które mogą zostać poddane zakazowi wjazdu na teren Unii na co najmniej 5 lat. Prawdopodobnie, w praktyce wyłapywaniem ulgowców zajmą się siły miejscowej policji w trakcie kontroli samochodów na kaliningradzkiej rejestracji, czy też po prostu obywateli rosyjskich. O tym, że ulgi przygraniczne przekształcą się kiedyś w ruch bezwizowy obejmujący cały obszar UE, w ogóle się nie mówi. Są to dwa równoległe procesy. Ruch przygraniczny był przewidziany w UE i wcześniej, lecz jego realizację praktyczną podjęto dopiero wtedy, gdy zainteresowanie tematem wykazał ktoś jeszcze poza Rosjanami. W tym przypadku Polacy. Dążenie ku bezwizowemu przemieszczaniu się obywateli pomiędzy EU a FR, z natury będzie sprawą niełatwą i długotrwałą. I obecnie moment dla tego rodzaju działań jest bardzo niewłaściwy. Na skutek jutrzenki wolności i demokracji na arabskim Wschodzie, wyjątkowej aktualności nabrała kwestia walki z nielegalną migracją. Po Francji elementy kontroli na swych granicach wprowadził jeszcze jeden z członków Układu z Schengen Dania

15 Europol struktura, mająca koordynować działalność struktur ochrony porządku publicznego w UE ostro skrytykował sam pomysł reżimu bezwizowego z Rosją już z zupełnie innego powodu. Z lamusa ponownie wydobyto straszaka w postaci rosyjskiej mafii. Jednak ten chwyt nie powinien nikogo wprowadzać w błąd. Bułgaria i Rumunia są członkami UE i Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO). I jakakolwiek nie byłaby ich rzeczywista sytuacja na froncie walki z przestępczością, decyzja polityczna o ich przyjęciu do strefy Schengen już prawie zapadła. Czego się nie da powiedzieć o Rosji. Przed nami jeszcze długa perspektywa wystawania w przedsionku konsulatów i ambasad. I to pomimo wszystkich miłych słów naszych europejskich partnerów. Tylko jeden z nich, były prezydent Francji Nicolas Sarkozy, wskazał szczerze realny termin rozstrzygnięcia kwestii ruchu bezwizowego, czyli za lat. Taka prognoza nie może nie wzbudzać w środowisku kaliningradzkim niezadowolenia. Żeby je zrozumieć, warto ocenić skalę ruchu transgranicznego. Służby konsularne poszczególnych krajów obecnie przeprowadzają wstępne podsumowanie swojej pracy w Obwodzie Kaliningradzkim w 2012 r. Najwięcej wiz zdążyli wydać Polacy, osiągając wynik 220 tys. Na drugiej pozycji uplasowali się Litwini. Konsulat generalny w Kaliningradzie i Sowiecku wydaje więcej wiz, niż ambasada litewska w Moskwie. Dyplomaci w Wilnie zaznaczają, iż w ciągu tego roku liczba zgłoszeń po dokumenty wjazdowe wzrosła o 43%. Liczba wydanych wiz litewskich w rosyjskim regionie nadbałtyckim przekroczyła 130 tys. Zamyka trójkę liderów konsulat generalny Republiki Federalnej Niemiec (RFN), który wydał w tym roku 25 tys. wiz, czyli o 15% więcej, niż w 2011 r. Jak widać, wizy otrzymało w tym roku nie mniej niż 375 tys. mieszkańców regionu. To znaczy ponad 1/3 ogółu ludności, zaczynając od niemowląt a kończąc na osobach starszych. Biorąc pod uwagę osoby, posiadające wizy schengeńskie wielokrotnego wjazdu, można śmiało stwierdzić, iż wyjazdy do innych krajów są osiągalne dla 60% mieszkańców regionu, co tylko potwierdza ogromną doniosłość tej kwestii dla Obwodu Kaliningradzkiego. W chwili obecnej istnieje potrzeba aktywizacji działalności wspólnych struktur, stworzonych przez UE i FR dla omówienia rozmaitych aspektów współdziałania. Trzeba rozważyć kwestię stworzenia Biura Informacyjnego UE w Obwodzie Kaliningradzkim, w celu uzyskania aktualnych i obiektywnych danych o stanie rzeczy w enklawie, konsultacyjnego wsparcia projektów już na początkowym stadium ich przygotowania. Pewne zainteresowanie budzi propozycja zawarcia specjalnego porozumienia między UE

16 a FR w kwestii rozwoju Obwodu Kaliningradzkiego. Może ono obejmować umowę ramową i pakiet aktów specjalnych, dotyczących różnych dziedzin. Taka konstrukcja nie pozwala co prawda oczekiwać rozwiązania wszystkich problemów, ale daje szansę zorganizowania współpracy zakresie realizacji ruchów granicznych o różnych prędkościach, w zależności od stopnia gotowości stron do kompromisów, w tych lub innych konkretnych kwestiach

17 Prof. dr Giennadij W. Kretynin Kierownik Bałtyckiego Informacyjno-analitycznego Centrum, Rosyjski Instytut Studiów Strategicznych (Kaliningrad, Rosja) PRZEZWYCIĘŻAĆ ZAGROŻENIA BUDOWAĆ ZAUFANIE. WSPÓŁPRACA REGIONALNA W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ JAKO INSTRUMENT BUDOWANIA EUROPEJSKIEJ STABILNOŚCI Relacje między dwoma blokami militarnymi, tym bardziej posiadającymi wspólne granice, powinny cechować się wzajemnym szacunkiem, przezroczystością, partnerstwem, rozsądnością, gdyż alternatywą w tym przypadku jest konfrontacja siłowa. Sojusz Północnoatlantycki (NATO) i Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) są instytucjami, stworzonymi do obsługiwania struktur stosunków międzynarodowych. Są one podstawą regionalnych systemów bezpieczeństwa zbiorowego. Doskonale wiadomo, że na kontynencie europejskim w okresie powojennym stosunki międzynarodowe budowano na zasadzie rywalizacji dwóch systemów światowych. Narzędziem tej rywalizacji były organizacje Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz Układu Warszawskiego. Teksty obu traktatów, na których mocy te organizacje powstały, zawierały konkretne zobowiązania w kwestii utrzymania pokoju i bezpieczeństwa: wstrzymanie się od groźby lub użycia siły, rozstrzyganie sporów międzynarodowych w sposób pokojowy. Zdaniem specjalistów, w tym przypadku chodziło tylko o zobowiązania względem uczestników tych układów. Same bowiem organizacje pozostawały ze sobą w stanie zimnej wojny. Koniec Zimnej wojny spowodował, iż niejako w niepamięć poszła Organizacja Układu Warszawskiego, w konsekwencji czego Europa znów stanęła w obliczu konieczności stworzenia układu bezpieczeństwa zbiorowego. Nowa europejska architektura bezpieczeństwa zbiorowego i obrony z góry zakładała w procesie swojego kreowania konieczność zaangażowania szerokiego kręgu państw, struktur transnarodowych, ponadnarodowych i międzynarodowych oraz rozlicznych bloków. Przyjęte później w ramach KBWE/OBWE dokumenty przyczyniły się do ukształtowania nowej formy relacji pomiędzy państwami europejskimi, zasadzającej się na wspólnych sposobach traktowania kwestii kreowania systemu bezpieczeństwa

18 NATO, które przetrwało rozpad bipolarnego układu sił, podjęło wysiłki na rzecz reorganizacji swoich struktur i rozszerzenia zakresu nowych członków, jak i swoich interesów wojskowo-politycznych. Państwa członkowskie Wspólnoty Niepodległych Państw z kolei w 1992 r. zawarły Układ o Bezpieczeństwie Zbiorowym (UBZ), który w 2002 roku został przekształcony we wspomnianą już Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Według różnego rodzaju doniesień informacyjnych, początkowo władze rosyjskie miały pewne plany co do tego, żeby w przyszłości OUBZ mogło stać się przeciwwagą dla NATO. Początkowo także UBZ był pomyślany jako środek odparcia tradycyjnych zagrożeń militarnych. Następnie zakres zadań uległ poszerzeniu i element wojskowy stracił w nim dominującą rolą. Analitycy zaznaczają, iż obecnie OUBZ mówi o sobie jako o wielofunkcyjnej organizacji międzynarodowej nowego typu w dziedzinie bezpieczeństwa. Z założenia będzie ona łączyła zadania związane z przeciwdziałaniem zarówno tradycyjnym (odparcie agresji wojskowej przeciw jednemu z członków OUBZ), jak i nietradycyjnym zagrożeniom płynącym z zewnątrz (zwalczanie przemytu narkotyków, nielegalnej migracji, terroryzmu itp.). Organizacja ta ma się przyczynić do kształtowania nowej architektury bezpieczeństwa na obszarze Eurazji. Jest to zadanie niezmiernie skomplikowane, Eurazja bowiem obejmuje trzy subregiony przestrzeni postradzieckiej, w których występują odmienne rodzaje zagrożeń dla bezpieczeństwa. Między innymi w subregionie europejskim głównym zagrożeniem jest niepewność związana z rozszerzeniem NATO i UE; na Kaukazie konflikty o podłożu etnicznym, nastroje secesyjne, prowadzące ku konfliktom międzypaństwowym; w Azji Środkowej ekstremizm religijny, problemy przygraniczne, przemyt narkotyków, podział zasobów wodnych oraz energetycznych. Lista ta na pewno nie jest wyczerpująca, jednak jej cechą charakterystyczną jest to, że państwa członkowskie OUBZ nie potrafią jak dotąd opracować mniej lub bardziej wyraźnej koncepcji rozbudowy jej komponentu wojskowego. W tych okolicznościach poziom współpracy i integracji wojskowo-politycznej wyraźnie nie odpowiada postawionym przed organizacją celom. Analitycy rosyjscy odnotowują aktywne poszukiwania możliwości rozszerzenia relacji na linii OUBZ NATO. Rola przewodnia w OUBZ należy do Rosji, to jest zrozumiałe. Rosja jest zwolennikiem dynamizowania i wzmacniania procesów

19 integracyjnych na obszarze byłego Związku Radzieckiego (ZSRR). Ale w takim przypadku silniejsza współpraca Rosji z Sojuszem Północnoatlantyckim nie tylko prowadziłaby do dezorientacji politycznej państw członkowskich OUBZ, lecz także zahamowałaby procesy integracyjne na przestrzeni postradzieckiej. Współczesny świat jest wieloraki. Można mówić o różnych podejściach do rozwoju integracji w sferze wojskowo-politycznej, o rozlicznych systemach bezpieczeństwa, międzynarodowych programach współpracy militarnej. Jedno jest pewne: nowe inicjatywy, funkcjonujące na obszarze postradzieckim systemy bezpieczeństwa oraz programy międzynarodowej współpracy militarnej świadczą o tym, iż większość państw nie dokonała na razie ostatecznego wyboru ani w kwestii doboru partnerów, ani też jeśli chodzi o własną strategię integracji wojskowo-politycznej. Najważniejsze na dzisiaj jest znalezienie wyrazistej motywacji do rozwoju stosunków w ramach OUBZ. Widocznie kluczową rolę ma tu odegrać formułowanie orientacji opartej na wspólnych wartościach. Sądząc z podejmowanych ostatnio przez władze OUBZ oraz Rosję kroków, poszukiwanie takich punktów orientacyjnych jest w toku. Można przypuszczać, iż dobiegnie ono końca jednocześnie wraz z wycofaniem wojsk Sojuszu Północnoatlantyckiego z Afganistanu. OUBZ może w pełnym zakresie przystąpić do wspólnej z NATO realizacji koncepcji bezpieczeństwa, która w sposób wyraźny zmienia, a dokładniej, rozszerza swoją treść o takie kwestie, jak: utrzymanie pokoju i zapobieganie konfliktom, ochrona praw mniejszości, zapobieganie ludobójstwu, atakom terrorystycznym, działaniom międzynarodowej przestępczości zorganizowanej itd. Gdzie w takich okolicznościach znajdzie się miejsce dla Nowej Europy Wschodniej? Odpowiedzieć na to pytanie jest bardzo trudno. Przypuszczam, iż najbardziej prawdopodobne są dwa warianty. Pierwszy, jednoczyć się i tworzyć własną organizację. Drugi, przyłączać się do jednego z dwóch bloków. Przy czym, realizacja wariantu pierwszego budzi wielkie wątpliwości. Oczywiście, istnieje jeszcze jeden, trzeci wariant: funkcjonowanie pozablokowe. Nawiasem mówiąc, on również ma swoich zwolenników, czego przykładem jest Ukraina

20 Dr Leszek Kwieciński Instytut Studiów Międzynarodowych, Uniwersytet Wrocławski (Wrocław, Polska) STRATEGIA REGIONÓW I STRATEGIA PAŃSTWOWA. REGIONALNA I PAŃSTWOWA MYŚL STRATEGICZNA JAKO DETERMINANT I NOWA PŁASZCZYZNA ROZWOJU WSPÓŁPRACY MIĘDZYNARODOWEJ We współczesnych czasach obszar władztwa politycznego podlega dynamicznym i głębokim procesom dyspersji, zarówno w wymiarze strukturalnym (podmiotowym), jak i funkcjonalnym (przedmiotowym). Ma to niebagatelne znaczenie zwłaszcza dla aspektów związanych z zarządzaniem państwem czy regionem. Mamy bowiem oto do czynienia z wdrażaniem do systemów politycznych i administracyjnych szczebla centralnego i regionalnego mechanizmów związanych z zarządzaniem, a nie rządzeniem. Proces ten warunkowany jest formalnie wśród państw europejskich realizacją zasad zapisanych w Białej Księdze European governance z 2001 roku, a z drugiej strony, w sposób organiczny, poprzez procesy regionalizacji, decentralizacji i deregulacji. W efekcie tych wytycznych zmianie ulegają właśnie mechanizmy i formy budowania konkurencyjności państw i regionów w oparciu o narzędzia, jakimi stały się strategie, zarówno horyzontalne, jak i sektorowe, zarówno krótko, jak i średnio- czy długookresowe. Mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której pryncypałowie polityczni współuczestniczą w procesie budowania zalążków działania strategicznego z następującymi interesariuszami: - coroprate governance (przedsiębiorstwa prywatne, KTN), - civic governance (partnerzy społeczni i obywatelscy, NGO s), - public governace (organizacje szczebla międzynarodowego, MFW, Bank Światowy, organizacje szczebla unijnego, organizacje szczebla regionalnego i lokalnego). W efekcie tych procesów: - podmioty publiczne i prywatne funkcjonują w obszarze zróżnicowanych porządków prawnych, w których zasadniczo zmienia się znaczenie demokratycznego państwa prawnego; - następuje wzrost znaczenia władzy symbolicznej (zaufanie, reputacja, partycypacja, legitymizacja), która jest równa władzy tradycyjnej (sile państwa);

21 - wewnętrzna sprawność podmiotów publicznych oraz prywatnych, a także zakres władztwa symbolicznego decydować będą jakiego typu działania, a w konsekwencji strategii, przyjmują owe podmioty, od strategii adaptacyjnych (imitacyjnych) do antycypacyjnych; - wyżej wymieniona strategia będzie decydować z kolei o tempie i zakresie zmian strukturalnych i funkcjonalnych i tempie budowania przewag konkurencyjnych z jednej strony oraz osiągania spójności z drugiej. Kolejną grupę zmiennych, które wpływają na zmianę relacji między centrum a regionami, tworzą zasady horyzontalne zarządzania procesami rozwojowymi wynikającymi z prawa UE, tj. zasady subsydiarności oraz zasady partnerstwa (w tym wertykalnego i horyzontalnego). O ile zasada subsydiarności formalnie wzmacnia regiony, o tyle w odniesieniu do zasady partnerstwa widoczne jest, w warunkach polskich uregulowań prawnych i rzeczywistości implementacyjnej, zjawisko asymetrycznego partnerstwa wertykalnego kosztem partnerstwa horyzontalnego. Co w efekcie osłabia region i wzmacnia centrum zarówno krajowe, jak i unijne. Jakie są przyczyny tego typu sytuacji w odniesieniu do rozwiązań polskich? Po pierwsze, wynikają one z uregulowań ustawowych zawartych w ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju. Zarówno bowiem kształtowanie i monitorowanie strategii długo- oraz średniookresowych, a także sektorowych są domeną rozstrzygnięć na poziomie centralnym, w tym głównie Rady Ministrów, a więc są elementem polityki partyjnej, a nie myśli strategicznej. Po drugie, rola regionów w zakresie procesów zarządzania i europeizacji ogranicza się tylko do funkcji opiniodawczej i doradczej. Na poziomie rządowym nie ma komitetu, który reprezentował by ich interesy, ponadto Komisja Wspólna Rządu i Samorządu Terytorialnego stanowi właśnie takie miękkie instrumentarium konsultacji, a nie realnego oddziaływania na politykę publiczną. Po trzecie, widoczny jest w Polsce niedokończony proces upodmiotowienia regionów. Z czterech wymienianych w literaturze przedmiotu (np. P. Bourdieu, A. Passi) faz upodmiotawiania regionów, tj. fazy terytorialnej, fazy symbolicznej, fazy instytucjonalizacji i fazy pełnej instytucjonalizacji, wypadła faza symboliczna, w której to najważniejszą rolę odgrywają kapitały kulturowy i relacyjny, a to skutkuje brakiem możliwości zbudowania pełnej instytucjonalizacji

22 Po czwarte wreszcie, proces europeizacji w warunkach polskich podporządkowany jest logice ilościowej, a nie jakościowej, a zatem jest bardziej funkcjonalny niżeli celowościowy. Wpływa to na spłycenie mechaniczność procesów kreowania polityki strategicznej państwa. Mamy to do czynienia ze swego rodzaju przemocą strukturalną płynącą z poziomu subnarodowego. Wydaje się, że zbyt szybko zrezygnowano z pogłębiana procesów transformacji, a zarazem zbyt szybko zastąpiono je procesami modernizacyjnymi. W efekcie wyżej wymienionych czynników widoczne są następujące zjawiska: - niska sprawność państwa i wskaźników dobrego rządzenia odnotowywana w rankingach WEF oraz Banku Światowego; - niska zdolność i udział podmiotów prywatnych (niepaństwowych) w procesach zarządzania rozwojem kraju i regionu wyrażająca się w tzw. paradoksie podwójnej słabości; - w polityce europejskiej dominuje izomorfizm przymusu i mimetyczny w miejsce normatywnego, np. monitoring strategii to monitoring wydatków i wskaźników programów operacyjnych, a nie realnych procesów społecznych; - widoczna jest niska zdolność regionów w odniesieniu do zagranicznej polityki interregionalnej (casus EUWT czy Regionu Odry); - brak lub śladowa ilość publicznych i prywatnych think thank ów na poziomie regionalnym odnoszących się do zarządzania strategicznego, planowania. Władza regionalna takich organizacji nie potrzebuje, bo i tak nie ma gdzie ich wykorzystać. Dokumenty strategiczne są wypracowywane i konsultowane z dyżurnymi dyskutantami. W efekcie skutkuje to ich spłyceniem, formalną i powierzchowną warstwą diagnostyczną. Zmiana powyżej opisanej sytuacji wymaga przedsięwzięcia zarówno działań formalnych (prawnych), jak i nieformalnych (społeczno-organizacyjnych). Do zakresu działań formalnych można zaliczyć: - wzmocnienie KWRiST w zakresie realnego wpływu na politykę rządową w zakresie przedsięwzięć europejskich (polityki europejskiej), regiony jako współpartner, a nie dyskutant; - wzmocnienie głosu regionów w odniesieniu do tworzenia strategii średniookresowych i sektorowych; - wprowadzenie rządowo-samorządowych paktów programowania polityki rozwoju; - utworzenie centrum analitycznego zarządzania krajem, ale nie rządowego, bo to się będzie wiązało z zasadą dyskontynuacji; - instrumenty koordynacji strategii regionalnych i sektorowych;

23 - sprawozdania rządu z zakresu strategicznego zarządzania polityką rozwoju regionalnego. Z kolei do zadań w sferze nieformalnej (organicznej) zaliczyć można: - kształcenie analityków strategii regionalnych i państwowych w zakresie studiów podyplomowych; - wzmocnienie znaczenia polityki europejskiej poprzez kształtowanie think-thank ów; - kultura konsensusu w miejsce konfrontacji w sprawach europejskich; - edukacja związana z budowaniem tożsamości regionu

24 Jarosław Matijczyk Dyrektor wykonawczy Grupy Studiów Strategicznych i nad Bezpieczeństwem Przewodniczący Komitetu ds. Współpracy Regionalnej i Polityki Bezpieczeństwa Rady Społecznej MSZ Ukrainy (Kijów, Ukraina) REALIA RELACJI UNIA EUROPEJSKA EUROPA WSCHODNIA: IMITACJA, OBŁUDA I POGRZEB INTEGRACJI? Wielu miłośnikom literatury, a na pewno Ukraińcom, znana jest twórczość współczesnej pisarki ukraińskiej Natalii Kononenko. Chodzi między innymi o jej powieść detektywistyczną Imitacja. W tym utworze literackim autorka opisuje realia społeczeństwa obywatelskiego z połowy lat 90-ch na Ukrainie, charakteryzując je ironicznie jako imitację. Może to wydać się dziwne, że nawiązuję do tego utworu, lecz jak mi się wydaje, zachował on swą aktualność po dziś dzień. Przed Wielkim Rozszerzeniem, cała polityka zagraniczna Unii, właściwie, ograniczała się do samego pojęcia rozszerzenia. Sama idea jako taka była uniwersalna na początku wydawało się, że rozszerzać się można w nieskończoność, a przynajmniej w ramach, o których myśleli ojcowie założyciele Unii Europejskiej. Jednak, jak się miało okazać, doskonałość nie ma granic. Właściwie, tak samo jak rozszerzenie Unii w oczach jej ojców założycieli. Całkiem inna sprawa obecni liderzy UE. Odczuwając cały ciężar włączenia do składu Unii krajów, które nie w pełnej mierze odpowiadają standardom staroeuropejskim, nakładając na żyjących w dostatku mieszkańców starej Europy dodatkowe brzemię i powodują konieczność obniżenia świadczeń socjalnych liderzy Unii Europejskiej stanęli przed pytaniem, czy tak naprawdę dalsze rozszerzenie jest zasadne i konieczne. Czy warty jest wzrost wagi geopolitycznej UE utraty obecnego poziomu dóbr socjalnych i gospodarczych? Jeżeli wcześniej szeroką akceptacją cieszyła się myśl, iż Unia Europejska nie może być małym, średnim, a tylko wielkim tworem geopolitycznym i geoekonomicznym, gdyż tylko taka istniała wizja jej perspektywy historycznej to teraz obserwacje wskazują na pewne cięcia w takich wyobrażeniach i dążeniach. Obecnie w imperatywach UE wskazuje się nie na rozszerzenie, tylko na rekonstrukcję. W konsekwencji, w chwili obecnej wielu wiodących polityków Unii świadomie podkreśla, że ich zobowiązania moralno-etyczne ograniczają się tylko do Chorwacji i proces

25 rozszerzenia na krótkookresową i, co więcej, średniookresową perspektywę został zakończony. Na tle takich wydarzeń zachodzi pytanie co się dzieje z polityką zagraniczną Unii? Co zastąpiło ideę wiecznego rozszerzenia? Co może zaprezentować światu w kontekście polityki zagranicznej jedno z głównych centrów geopolityki Unia Europejska? I w tym właśnie miejscu powracamy do pytania imitacji. Taką swego rodzaju imitacją stała się polityka europejskiego sąsiedztwa. Sama z siebie ta konstrukcja z natury był imitacją. Mimo tez o tym, iż teraz polityka sąsiedztwa stała się kanwą polityki zagranicznej UE, dla wielu ekspertów było jasne, że Polityka sąsiedztwa jest w zasadzie tylko piękną deklaracją i nie należy liczyć na to, że zdoła ona objąć zarazem Algierię i Ukrainę, Libię i Białoruś, Maroko i Izrael. Trzeba oddać sprawiedliwość państwom, które w swej polityce zagranicznej wciąż się kierują idealistycznymi, a nie realistycznymi nastawieniami, i dlatego są czułe na hipokryzję Brukseli. W naszym przypadku takimi państwami zostały Polska i Szwecja. Zapewne dla Warszawy i Sztokholmu było oczywiste, że Polityka sąsiedztwa zaledwie imituje politykę zewnętrzną UE, nie odpowiada oczekiwaniom krajów Europy Wschodniej, prowadzi tylko do zachowania status-quo na granicach Unii Europejskiej. Właśnie dlatego te dwa państwa wystąpiły z inicjatywą osłodzenia wyjątkowo syntetycznego konstrukcji Europejskiego Sąsiedztwa elementami nadziei na integrację europejską. To te dwa państwa wystąpiły z inicjatywą Partnerstwa Wschodniego. Na początku pomysł Partnerstwa Wschodniego wydawał się utopijny. Właściwie mimo roli i ciężaru gatunkowego w gospodarce Unii Europejskiej, Szwecja i Polska są dopiero jednymi ze składników zespołu UE i ich idee są wysłuchiwane, ale nic więcej. Aczkolwiek idea okazała się na tyle porywającą, że nawet lokomotywa UE jaką są Niemcy, poparła to poczynanie. Co powodowało Berlinem i Brukselą, nie jest zrozumiałe. Być może, liczyły na cud: że pomysł Partnerstwa Wschodniego połączy Europę Wschodnią i Rosję w przywiązaniu do wartości europejskich? A z innej strony być może, na to, że Partnerstwo Wschodnie okaże się kolejną imitacją pseudopolityczną, którą połkną naiwni ossies i która z biegiem czasu zagubi się w labiryntach biurokracji brukselskiej? Odpowiedź na to pytanie dadzą kiedyś historycy. Jednak faktem niezaprzeczalnym jest to, że pomysł zadziałał. Chociaż nie dla Federacji Rosyjskiej (FR), która z wrogim nastawieniem przyjęła Partnerstwo Wschodnie i zrezygnowała z udziału w tej inicjatywie, to przynajmniej dla trzech krajów, które stały się areną najnowszych rewolucji demokratycznych :

26 rewolucji róż w Gruzji, rewolucji pomarańczowej na Ukrainie oraz twitter-rewolucji w Mołdawii. Z jednej strony, elity krajów Partnerstwa Wschodniego sceptycznie ustosunkowały się do propozycji Unii Europejskiej. Na przykład, na Ukrainie były minister spraw zagranicznych, a później przewodniczący Komitetu Parlamentarnego ds. Integracji Europejskiej Borys Tarasiuk podkreślał niejednokrotnie, że budżet Partnerstwa Wschodniego nie przewyższa budżetu unijnych programów integracyjnych z Turcją i w związku z tym dawał wyraz swemu sceptycyzmowi wobec tej inicjatywy UE. Tymczasem społeczeństwo obywatelskie krajów Partnerstwa Wschodniego entuzjastycznie odebrało propozycję Polski i Szwecji, wspartą przez europejskich gigantów. Wielu liderów społeczeństwa obywatelskiego Ukrainy podjęło polemikę ze wspomnianym B. Tarasiukiem. Wydawało im się, że Partnerstwo Wschodnie może stać się szansą na coś bardziej konkretnego, niż amorficzna i abstrakcyjna Polityka sąsiedztwa. Jaskrawym przykładem tego, że Partnerstwo Wschodnie zostało odebrane w sposób pozytywny, stało się to, że w pewnym stopniu wśród krajów, które ogłosiły priorytet integracji europejskiej, przynajmniej na szczeblu społeczeństwa obywatelskiego, powstała nawet rywalizacja o prawo nazwać swój kraj liderem Partnerstwa Wschodniego. W pierwszej kolejności, rolę taką słusznie odgrywała Gruzja lider w kwestii przemian demokratycznych i gospodarczych. Następnie pierwszeństwo przejęła Ukraina największy z punktu widzenia potencjału geopolitycznego, gospodarczego i wreszcie demograficznego uczestnik Partnerstwa. W chwili obecnej liderem, ze względu na powstałe na Ukrainie okoliczności polityczne, nazywają Mołdawię w tej kwestii z goryczą wypowiadają się nawet tak znani eksperci ukraińscy jak Ołeksandr Suszko. I chociaż my nie podzielamy tej goryczy, a raczej cieszymy się z sukcesów naszych południowozachodnich sąsiadów fakt pozostaje faktem: walka o pierwszeństwo ekscytuje, wzbudza emocje hazardu i zainteresowanie, a więc i stawką jest w tym wyścigu coś większego, niżeli imitacja coś takiego, co wygląda na godną nagrodę w nieodległej przyszłości. А teraz pozwolę sobie na pewne spekulacje, związane z teorią spiskową. Między innymi przypuszczam, że taki obrót wydarzeń nie wszystkim w UE odpowiada. Bynajmniej nie wszystkim przedstawicielom tradycyjnych demokracji podoba się to, że uczestnicy Partnerstwa Wschodniego rywalizują o prawo do bycia najlepszym wśród pierwszych, za prawo do osiągnięcia takiego poziomu, z którego wysokości brukselskie nie wyglądać będzie na rażącą niesprawiedliwość