OD DOLNOŒL SKIEGO CENTRUM ZAAWANSOWANYCH TECHNOLOGII DO EUROPEJSKIEGO INSTYTUTU TECHNOLOGICZNEGO

Transkrypt

1 OD DOLNOŒL SKIEGO CENTRUM ZAAWANSOWANYCH TECHNOLOGII DO EUROPEJSKIEGO INSTYTUTU TECHNOLOGICZNEGO Wroc³aw, 13 kwietnia 2007

2 D o l n o ś l ą s k i e C e n t r u m Z a a w a n s o w a n y c h T e c h n o l o g i i E u r o p e j s k i I n s t y t u t T e c h n o l o g i c z n y 1 OD DOLNOŚLĄSKIEGO CENTRUM ZAAWANSOWANYCH TECHNOLOGII DO EUROPEJSKIEGO INSTYTUTU TECHNOLOGICZNEGO Wrocław, 13 kwietnia 2007

3 2 Organizator: Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii Printed in Poland Redaktor wydania: Mirosław Miller Wydawca: Oficyna Wydawniczo - Reklamowa Hanna Wolska na zlecenie Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii Politechnika Wrocławska Wrocław, ul. Wybrzeże Wyspiańskiego 27 ISBN

4 SPIS TREŚCI OD DOLNOŚLĄSKIEGO CENTRUM ZAAWANSOWANYCH TECHNOLOGII DO EUROPEJSKIEGO INSTYTUTU TECHNOLOGICZNEGO... 9 DR HAB. INŻ. JERZY KALETA, PROF. DR HAB. INŻ.MIROSŁAW MILLER KONCEPCJA SIECI NAUKOWO-GOSPODARCZYCH DCZT MGR KATARZYNA SWINARSKA DOLNOŚLĄSKA SIEĆ E-ZDROWIE LEK. MAREK GIREK OD PROJEKTU BANKU ŚWIATOWEGO PRZEZ SIEĆ PO KLASTER E-ZDROWIE DR INŻ. KAZIMIERZ FRĄCZKOWSKI DOLNOŚLĄSKA SIEĆ BIOTECH MGR INŻ. MONIKA KRACZKOWSKA REGIONALNY PROGRAM BIOTECH PROF. DR HAB. ANTONI POLANOWSKI LISTA ZADAŃ -TEMATÓW OKREŚLAJĄCYCH PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA W RAMACH SIECI BIOTECH W REGIONIE DOLNEGO ŚLĄSKA PROF. DR HAB. ANTONI POLANOWSKI DOLNOŚLĄSKA SIEĆ NAUKOWO-GOSPODARCZA ENERGIA PROF. DR HAB. INŻ. MIROSŁAW MILLER, MGR INŻ. PIOTR LISIECKI DOLNOŚLĄSKI REGIONALNY PROGRAM ENERGIA WYBRANE PROBLEMY PROF. DR HAB. INŻ. ZBIGNIEW GNUTEK ZADANIA I PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA NA DOLNYM ŚLĄSKU ORAZ ZAŁOŻENIA DO PROGRAMÓW BADAWCZO-WDROŻENIOWYCH ZWIĄZANYCH Z PROGRAMEM ENERGIA PROF. DR HAB. INŻ. ZBIGNIEW GNUTEK DOLNOŚLĄSKI KLASTER EKOENERGETYCZNY EEI ORGANIZACJĄ WSPIERAJĄCĄ WDRAŻANIE NOWOCZESNYCH TECHNOLOGII W SEKTORZE MŚP DR INŻ. MACIEJ SYGIT PROGRAM KONFERENCJI

5 4 Szanowni Państwo, w kwietniu 2007 roku mijają trzy lata od powołania do życia Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT). Nowatorski charakter przedsięwzięcia wymagał wypracowania koncepcji funkcjonowania Centrum, rozpoznania potencjału i określenia rdzennych kompetencji środowiska naukowego oraz sektora B+R Regionu. Niezbędne było następnie opracowanie programu DCZT, określenia pilotowych przedsięwzięć w formie projektów oraz znalezienia źródeł ich finansowania. Idea Centrów Zaawansowanych Technologii (CZT) była porywająca, ale jednocześnie, wobec braku uregulowań prawnych, finansowych i środowiskowych barier mentalnych, wystawiona na trudną próbę czasu. Inicjatorzy 27 konsorcjów naukowo-gospodarczych, jakie zawiązały się w Polsce, próbowali znaleźć swoją własną drogę, z różnym jednak skutkiem. Najłatwiej było tam, gdzie szyldowi CZT towarzyszyły, przygotowane wcześniej, programy współpracy nauki i gospodarki. Szanse na sukces miały konsorcja koordynowane przez podmioty akceptujące grę rynkową, żyjące z komercjalizacji nauki i umiejące wykorzystać w pełni fakt akcesji Polski do UE. Znacznie trudniej było uczelniom akademickich, a w znakomitej większości to właśnie one podjęły się kierowania polskimi CZT. Dotyczyło to również konsorcjum DCZT, koordynowanego przez Politechnikę Wrocławską. Pierwszym wizjom i projektom towarzyszył sceptycyzm znacznej części środowiska, wynikający z często negatywnych doświadczeń z przeszłości. Było to następstwem niepowodzeń lub zaniechań wielu wcześniejszych inicjatyw, frustracji i braku wiary w możliwość zmiany mechanizmów organizacyjnych i finansowych w polskim sektorze badań i rozwoju. Przełamanie tej mentalnej bariery było pierwszym celem inicjatorów DCZT. Jakie sposoby wybrano, by nastawienie to zmienić? Metody były mało oryginalne: rozmowy, spotkania, przekonywanie, skupianie entuzjastów, skuteczne zdobywanie środków, często znacznych, zarówno ze źródeł krajowych jak i zagranicznych, na przedsięwzięcia pilotowe. "Oparcie" znaleźć też było można w dokumentach i regulacjach Unii Europejskiej. Wysyłano stamtąd wyraźne sygnały: jeśli nauki "czyste" to na światowym poziomie, jeśli stosowane, to z realnym partnerem z gospodarki, jeśli współfinansowanie, to dużych projektów realizowanych w dużych konsorcjach, centrach badawczych, najlepiej we współpracy z najlepszymi grupami badawczymi w Polsce i w Europie. Towarzyszyć temu procesowi musi trwałe zwiększanie nakładów na badania i rozwój w Europie. Tylko w ten sposób możliwe jest przestawienie ogromnego, ale ociężałego, potencjału Europy na "amerykańską" efektywność badań, a następnie uzyskanie sukcesu technologicznego, innowacyjnego i ekonomicznego Starego Kontynentu, ale też sukcesu jego obywateli. Należy równocześnie przekształcać czołowe uczelnie Europy w uniwersytety posthumboldtowskie, czyli uniwersytety trzeciej generacji, zdolne do komercjalizacji nauki, współpracy w wymiarze międzynarodowym oraz akceptacji mechanizmów rynkowych. Sukces europejskich klastrów technologicznych pokazuje, że to nie mrzonka.

6 5 Tworzenie w naszym Regionie Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW) wymagać będzie nieporównywalnego skalą z przeszłością, włączenia środowiska naukowego do procesów innowacyjnych. Doświadczenia ostatnich trzech lat są obiecujące, ale nie przesądzają o sukcesie w nadchodzących latach. Oczekiwane powodzenie wymaga bowiem uprzedniego pokonania wielu barier, wprowadzenia zmian programowych, mentalnych, nowych mechanizmów finansowych, a także zbudowania efektywnych struktur organizacyjnych. Wrocławskie starania o wejście w skład Europejskiego Instytutu Technologicznego (EIT) są nowym wyzwaniem dla idei DCZT. Nowe możliwości stwarzają bowiem szansę dalszej regionalnej integracji potencjału B+R, przy jednoczesnym otwarciu na współpracę w wymiarze w pełni europejskim. Stąd wynikają motywacje do przekształcenia konsorcjum DCZT w instytucję związaną z wrocławskim oddziałem Europejskiego Instytutu Technologicznego (projekt EIT+). Proponuje się, aby DCZT pełniło role zalążka EIT, a dokładniej jednej z jej tzw. Wspólnot Wiedzy i Innowacji. Przekształcenie to stanowiłoby jednocześnie ważny krok w procesie tworzenia dolnośląskiego, innowacyjnego holdingu, służącego idei wzrostu konkurencyjności Dolnego Śląska wśród regionów UE. Zmiany w dolnośląskim sektorze B+R powinny mieć też na celu wykreowanie ponadregionalnego, środkowoeuropejskiego węzła GOW, o bardzo wysokich aspiracjach w poszerzonej Unii Europejskiej. Niezbędnym zmianom sprzyja pomoc i wsparcie władz wrocławskich uczelni, Urzędu Marszałkowskiego i władz Miasta Wrocławia. Inne regiony, często z podziwem obserwują sposób, w jaki potrafimy we Wrocławiu i Regionie rozmawiać ze sobą, znajdować kompromisy, stawiając interes Dolnego Śląska ponad doraźne korzyści partnera. Tak powinno być nadal. Szanowni Państwo, dzisiejsza konferencja służy podsumowaniu trzyletniej aktywności DCZT. Pragniemy poddać ocenie ogół przedsięwzięć: zdobyte środki, zbudowaną infrastrukturę, zorganizowane zespoły badawcze, nawiązane kontakty z partnerami gospodarczymi, naukowymi oraz z władzami regionalnymi, pakiety gotowych programów na najbliższą przyszłość. Oczekujemy również analiz i wskazówek, jak zwiększyć w przyszłości efektywność działań. Prof. dr hab. inż. Mirosław Miller Dr hab. inż. Jerzy Kaleta

7 6

8

9 8

10 9 OD DOLNOŚLĄSKIEGO CENTRUM ZAAWANSOWANYCH TECHNOLOGII DO EUROPEJSKIEGO INSTYTUTU TECHNOLOGICZNEGO DR HAB. INŻ. JERZY KALETA 1), PROF. DR HAB. INŻ.MIROSŁAW MILLER 2) 1) Politechnika Wrocławska, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR) 2) Politechnika Wrocławska, Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) Streszczenie: W publikacji podsumowano dotychczasowe działania środowiska akademickiego - w tym przede wszystkim Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) - na rzecz proinnowacyjnego rozwoju Dolnego Śląska. Rozważono uwarunkowania ponadregionalne i lokalne. Scharakteryzowano główne osiągnięcia i podjęte inicjatywy. Zaproponowano pakiet spójnych działań niezbędnych do przekształcania Dolnego Śląska w innowacyjny i kreatywny region Unii Europejskiej. Przedstawiono koncepcję przekształcenia DCZT w zalążek Europejskiego Instytutu Technologicznego Plus ponadregionalnej Wspólnoty Wiedzy i Innowacji koordynowanej przez środowisko Wrocławia. Słowa kluczowe: nauka a gospodarka, innowacje, konkurencyjność, Gospodarka Oparta na Wiedzy, Europejski Instytut Technologiczny, Dolny Śląsk 1. WPROWADZENIE Trzyletnie działania Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) na rzecz proinnowacyjnego rozwoju Regionu i włączania środowiska naukowego Wrocławia do tych procesów wymagają podsumowań. Niezbędne jest też sformułowanie propozycji co do dalszych poczynań w tym zakresie. Dzisiejsza konferencja, podsumowująca kluczowy projekt DCZT, w wyniku którego powstały pierwsze regionalne sieci naukowo-gospodarcze jest ku temu dobrą okazją. Kluczowym dziś zagadnieniem jest konieczność zmiany pozycji Dolnego Śląska na rynku konkurencyjności regionów UE oraz potrzeba efektywnego spożytkowania przez nasze Województwo nowej transzy Środków Strukturalnych w latach Ważne jest też wykorzystanie innych możliwości stwarzanych przez Unię Europejską, w jej polityce na rzecz regionów. Nadchodzący okres stwarza łącznie niepowtarzalną szansę na restrukturyzację i unowocześnienie całych gałęzi gospodarki, nauki, edukacji i usług oraz w ich następstwie - możliwość zwiększenia przewagi konkurencyjnej Dolnego Śląska. Powszechnie uważa się, że sukces w wymiarze europejskim odniosą regiony, które dysponować będą koncepcją rozwojową, strategią, pakietami trafnie dobranych i spójnych projektów, ukierunkowanych na rzeczywiste rozwiązywanie problemów i dokonanie jakościowych zmian technologicznych i organizacyjnych, czyli tego wszystkiego, co decyduje o innowacyjności. Istnieje zatem pilna potrzeba określenia technologicznych specjalności Regionu, w których możliwe będzie osiągnięcie przewag konkurencyjnych na rynku krajowym i za granicą. Takie zadanie stało przed sieciami naukowo-gospodarczymi powoływanymi przez DCZT w roku Najbliższy okres powinien być wykorzystany na wdrażanie programów rozwoju innowacyjnych gałęzi gospodarki Regionu wypracowanych w trakcie realizacji projektu. Temu stadium towarzyszyć będzie przekształcanie DCZT w inną formę organizacyjno-prawną oraz tworzenie istotnych elementów dolnośląskiego systemu innowacji

11 10 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O takich jak środowiskowe centrum badawcze DolBioMat oraz Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych. Długofalowym celem tych oraz im podobnych działań jest przygotowanie gruntu pod czynne włączenie się Wrocławia do organizacji wizjonerskiego przedsięwzięcia europejskiego, jakim jest Europejski Instytut Technologiczny. Wrocławska propozycja w tym zakresie polega na wyprzedzającym przygotowaniu autorskiej koncepcji ponadnarodowej Wspólnoty Wiedzy i Innowacji KIC (ang. Knowledge and Innovation Community), która stałaby się integralną częścią EIT już w 2008 roku. Wspólnota byłaby w zasadzie środkowoeuropejskim węzłem Gospodarki Opartej na Wiedzy KBE (ang. Knowledge Based Economy). 2. REGIONY I ICH METROPOLIE ARENĄ DZIAŁAŃ NA RZECZ WZROSTU INNOWACYJNOŚCI I KONKURENCYJNOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ Narastająca konkurencja i globalizacja gospodarki 1 zmusiła Unię Europejską do przedefiniowania koncepcji dalszego rozwoju. Liczne dokumenty programowe, w tym przytaczana najczęściej w tym kontekście Strategia Lizbońska (niezależnie od krytyki skuteczności jej wdrażania), jednoznacznie podkreślają rolę edukacji na poziomie wyższym, nauki, technologii oraz procesów innowacyjnych. Wzrasta podmiotowość regionów, nawet jeśli nie jest to jeszcze wystarczająco widoczne z perspektywy polskiego województwa. Proces ten będzie postępował, a jego wsparcie wyrażać się będzie dużymi środkami finansowymi, będącymi bezpośrednio w dyspozycji marszałków. Unia Europejska stawia bowiem na decentralizację a odpowiedzialnymi za kreowanie własnej polityki gospodarczej i społecznej czyni regiony. To one uznawane są przez UE za motor europejskiego wzrostu gospodarczego, inicjatora zmian innowacyjnych i podnoszenia jakości życia. Stanowisko Unii eksponuje też jednoznacznie rolę szkolnictwa wyższego i instytutów naukowych dla wszechstronnego rozwoju każdego regionu w obszarze trójkąta edukacji, nauki i innowacji. W celu wdrożenia Strategii Lizbońskiej przyjęto w Unii szereg priorytetów, takich jak: tworzenie sprzyjających warunków do powstawania i rozwoju firm innowacyjnych, szczególnie w grupie MŚP oraz stymulowanie przedsiębiorczości, inwestowanie w zasoby ludzkie, ścisła współpraca sektora B+R z przedsiębiorstwami, przekierowanie części potencjału naukowego na współpracę z gospodarką (uniwersytety trzeciej generacji), radykalny wzrost poziomu finansowania prac badawczo-rozwojowych. Ocenia się dziś powszechnie, że osiągnięcie postawionych celów będzie możliwe w warunkach istotnych zmian w systemach gospodarczych, edukacyjnych i społecznych regionów Europy. Zmiany te powinny spowodować zbudowanie w krótkim czasie w Europie Gospodarki Opartej na Wiedzy. Dokumenty strategiczne na lata , na szczeblu krajowym 2,3, nawiązują do Strategii Lizbońskiej i określają cele uwzględniające polską specyfikę w zakresie rynku pracy, potencjału naukowego, edukacyjnego i innowacyjnego. 3. JAK BUDOWAĆ KREATYWNY I INNOWACYJNY REGION? Korzystając z doświadczeń regionów UE, które odnotowały sukces w budowaniu otwartych, konkurencyjnych gospodarek i społeczeństw, można sformułować pewne prawidłowości w dochodzeniu do podobnego celu na Dolnym Śląsku. W skrócie, prawidłowości te obejmują następujące działania: określenie regionalnej wizji rozwojowej (foresight regionalny), integracja potencjału badawczego i innowacyjnego, tworzenie centrów kompetencji ponad podziałami, w obszarach regionalnych rdzennych kompetencji, 1 Sugestywnie przedstawił to T.L. Friedman w książce Lexus i drzewo oliwne. Zrozumieć globalizację, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań Krajowy Program Reform na lata , Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, Narodowy Plan Rozwoju na lata , ,

12 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 11 włączanie potencjału naukowego do procesów rozwojowych regionu, tworzenie tzw. uniwersytetów trzeciej generacji, zdolnych do komercjalizacji wiedzy i udziału w procesie tworzenia i rozwoju spółek technologicznych i profesorskich (spin-off), wzmacnianie istniejących i tworzenie nowych podmiotów i mechanizmów współpracy nauki, gospodarki i władz (sieci naukowo-gospodarcze, klastry technologiczne, itp.), tworzenie systemu karier dla najzdolniejszych absolwentów kierunków technicznych i menedżerskich, tworzenie systemu grantów powrotowych dla doświadczonej kadry badawczej, technicznej i businessu, rozważającej powrót z emigracji, doskonalenie instrumentów finansowania innowacji i technologii (venture capital, kredyty technologiczne, itp.), rozwijanie współpracy ponadregionalnej włączanie lokalnych zespołów naukowo-gospodarczych do międzynarodowego systemu transferu wiedzy. Wybrane aspekty, odniesione do warunków Dolnego Śląska, scharakteryzowano poniżej. Jakościowe zmiany relacji nauka-gospodarka. Nastąpić muszą jakościowe zmiany w formach i zasadach współpracy pomiędzy nauką i gospodarką. Niezbędna jest przebudowa i rozbudowa struktur sektora B+R. Braku zmian nie zastąpią środki finansowe. Wręcz przeciwnie, brak nowych efektywnych form współpracy uniemożliwi wykorzystanie przyznanych na lata środków pomocowych. Podkreślić należy, że rzecz dotyczy ok. 70 mld EUR w skali 7 lat, w tym ok. 10 mld EUR na projekty mające na celu unowocześnienie gospodarki poprzez wdrażanie nowych rozwiązań, informatyzację, budowę nowoczesnej infrastruktury dla sektora B+R, itp. W przeliczeniu na rok jest to więcej, niż wynosi obecnie cały budżet naszego Kraju na naukę. To pokazuje skalę wyzwania i skłania do postawienia pytania, czy możliwe jest sensowne wykorzystanie takiej pomocy w ramach istniejących struktur sektora B+R. Umacnianie przekonania o realności działań. Potrzebna jest zmiana mentalności polegająca na umacnianiu przekonania, szczególnie wśród kadry naukowej i administracji, że duża skala zmian strukturalnych w organizacji nauki i sektora B+R jest konieczna, a niezbędna w tym celu skala ich finansowania jest całkowicie realna. Polsce potrzebna jest ponadto pilna zmiana tzw. kultury biznesowej, liberalizacja rynku i wspieranie oddolnej więzi biznesu z ośrodkami badań i rozwoju. Budowa systemu innowacyjnego w regionach. Ważnym wyzwaniem dla elit naukowych, gospodarczych i władz regionalnych jest konieczność stworzenia spójnego systemu innowacyjnego w regionach. Istotnymi elementami tworzącymi taki spójny klaster innowacyjny są: uczelnie, instytuty badawcze, kluczowe przedsiębiorstwa przemysłowe wysokich technologii, przemysłowe centra badawcze, parki technologiczne, inkubatory, centra zaawansowanych technologii, centra transferu technologii, instytucje finansowe, biura prawne i patentowe, firmy konsultingowe i inne. Taki szkielet systemu innowacji powinien z kolei generować powstawanie nowych w naszej rzeczywistości, elementów systemu innowacji: klastrów i spółek technologicznych. Dobrym przykładem w tym zakresie może być tworzony we Wrocławiu ogólnopolski klaster e-zdrowie, skupiający firmy informatyczne, elektroniczne, ośrodki zdrowia, prywatne firmy świadczące usługi medyczne, akademie medyczne, politechniki, jednostki samorządu terytorialnego itp. Nowe mechanizmy finansowe. Istnieje pilna potrzeba stworzenia nowych mechanizmów finansowania innowacji choćby po to, aby zapewnić tzw. prefinansowanie dużych projektów, realizowanych w ramach środków unijnych przez małe przedsiębiorstwa i ich konsorcja, nie mające zwykle niezbędnych zabezpieczeń dla zwykłych kredytów bankowych. Inną barierą transferu wiedzy i komercjalizacji wiedzy jest brak albo słabość kapitału dużego ryzyka (ang. venture capital), aniołów biznesu itp. rozwiązań znanych z bardziej rozwiniętych państw UE. Raczkujący w Polsce kredyt technologiczny, który miał dokonać swoistego przełomu, ugrzązł w urzędniczych formalizmach i nie nadaje się jak na razie do szerokiego wykorzystania przez sektor MŚP. Pojawia się jednak szansa na uruchomienie

13 12 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O nowych mechanizmów finansowych w ramach nowych programów operacyjnych Duże centra badawcze. System innowacyjny musi szeroko włączyć do swoich działań regionalny sektor B+R. Obserwując niechęć, lub co najwyżej tolerancję, uczelni i instytutów naukowych dla korzystania ze środków na nowe technologie i innowacje oraz do intensyfikowania współpracy z przemysłem, konieczne jest pilne tworzenie wydzielonych, środowiskowych centrów badawczych, opartych na zasadach komercyjnych (zasada samofinansowania z prowadzonych projektów badawczo-rozwojowych). Głównym zadaniem centrów będzie prowadzenie badań naukowych o najwyższej randze oraz prac na rzecz gospodarki. Centra takie mogłyby funkcjonować w kilku największych ośrodkach Polski i dysponować najwyższej klasy infrastrukturą badawczą. Centrum mogłoby być np. spółką akcyjną typu non-profit, z udziałem uczelni, władz miejskich i urzędów marszałkowskich. Spółka mogłaby wchodzić kapitałowo w przedsięwzięcia innowacyjne regionu, w tym w przemysłowe centra badawcze, spółki technologiczne czy fundusze venture capital. Koncentracja środków finansowych. Środki na infrastrukturę B+R zarezerwowane w programach operacyjnych, np. RPO 4, powinny być w dużej części (ok. 50%) skoncentrowane na kilku kluczowych przedsięwzięciach inwestycyjnych. Przedsięwzięcia te z kolei powinny mieć wymiar, co najmniej regionalny, a najlepiej ponadregionalny, włączając w to regiony państw sąsiadujących z Polską. Centra elementem krajowej i europejskiej struktury badawczej. Należy zadbać o to, aby centra tworzyły możliwie uzupełniającą się sieć polskiej infrastruktury badawczej, z wyraźnym zaznaczeniem regionalnych specjalności naukowo-gospodarczych. Niektóre z centrów mogłyby być włączone do europejskiego systemu tzw. dużej infrastruktury, co zapewniłoby lepsze warunki do ich wykorzystania, w ramach przedsięwzięć unijnych. Centra powinny być od samego początku tworzone z zamysłem ścisłej współpracy świata nauki i gospodarki. Podmioty gospodarcze powinny wyrazić zainteresowanie profilem badawczym centrów, gdyż to im - w przeważającym stopniu - miałyby one służyć. Takie podejście zapewniłoby lepsze możliwości do utrzymania takich instytucji w dalszej perspektywie. Centra byłyby też swoistym magnesem przyciągającym najzdolniejszych absolwentów, ale też najlepszą kadrę sektora naukowo-badawczego z innych ośrodków i zza granicy. Taki proces wyzwoliłby mechanizm tworzenia zespołów badawczych o masie krytycznej niezbędnej do podejmowania dużych zadań i czynnego włączania się polskich ośrodków do Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA). Należy podkreślić, że centra w rezultacie wpłynęłyby również na rozwój pozostałych, mniejszych ośrodków sektora B+R i innowacji, wskutek kształcenia kadr na wysokim poziomie, zdolnych do przenoszenia dobrych praktyk do przyszłych miejsc pracy. Zwiększenie zainteresowania grona profesorskiego pracami na rzecz gospodarki. Na podstawie doświadczeń innych ośrodków naukowych realizujących szeroki program współpracy nauki z gospodarką (np. bliskiego nam TU Drezno) można szacować, że zaledwie 3-5% profesorów uczelni jest faktycznie zainteresowanych współpracą z gospodarką (szacuje się, że poziom ten można zwiększyć do 10%). W ośrodku wrocławskim stanowi to więc grupę zaledwie osób. Ta niewielka liczba ma swoje źródła w historii naszej akademickości, przejawiającej silne tendencje do zamykania się przed praktyką oraz wynikającej z pewnego rodzaju nieufności w stosunku do współpracy z gospodarką. Jeśli dodamy, że ta wąska grupa wywodzi się z kilkunastu uczelni, kilkudziesięciu wydziałów i jeszcze większej liczby instytutów i jest odgrodzona od realiów gospodarczych i społecznych Regionu barierami administracyjnymi, informacyjnymi, itp., to skala problemu jest duża. Trzeba zadać pytanie, czy i jak można to grono powiększyć? Jak spowodować, by nowi pracownicy samodzielni widzieli szansę sukcesu naukowego i finansowego we współpracy z gospodarką? 4 Regionalny Program Operacyjny na lata dla Województwa Dolnośląskiego,

14 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O AKADEMICKI POTENCJAŁ WROCŁAWIA I NOWE WYZWANIA WOBEC UCZELNI Dolny Śląsk szczyci się posiadaniem 27 uczelni wyższych, 2 instytutów naukowych PAN oraz kilku instytutów branżowych. Niektóre z wrocławskich uczelni od lat zaliczają się do czołowych w Polsce. Placówki te zatrudniają prawie 9 tys. naukowców, w tym 1150 profesorów i kształcą ok. 150 tys. studentów. Cechą szczególną tego środowiska jest duży udział kadry i studentów kierunków podstawowych i technicznych, w tym stanowiących o postępie technologicznym (matematyka, fizyka, chemia, biologia, medycyna, elektronika, informatyka, biotechnologia, inżynieria materiałowa). Potencjał badawczy i edukacyjny Dolnego Śląska stawia nasz Region na 3-4 miejscu w Polsce. Jednocześnie ośrodek nasz ma szansę istotnego oddziaływania na sąsiednie regiony Niemiec (w szczególności Saksonię) oraz Północnych Czech. Coraz częściej zadawane jest zatem pytanie, jak ten potencjał w pełni naukowo, dydaktycznie ale i gospodarczo wykorzystać. Powolnej ale systematycznej zmianie ulega sposób postrzegania roli uczelni i instytutów badawczych w życiu Dolnego Śląska. Coraz wyraźniej pogląd o kluczowym znaczeniu nauki akceptowany jest w gronie polityków, działaczy samorządowych i gospodarczych oraz w samym środowisku naukowym. Dano temu wyraz już cztery lata temu w jednym z dokumentów regionalnych 5, gdzie stwierdzono między innymi: rozwój gospodarczy i cywilizacyjny Dolnego Śląska nie jest możliwy bez oparcia go na zasobach wiedzy i dostępie do informacji, na badaniach naukowych i nowych technologiach oraz na wykorzystaniu istniejących i przyszłych możliwości współpracy krajowej i zagranicznej. Kolejne dokumenty regionalne zawierają podobne treści 6. Należy jednak zaznaczyć, że deklarowane ze strony lokalnych polityków rozumienie roli nauki w rozwoju gospodarczym ma często charakter werbalny (jest swoistą formą poprawności politycznej) i nie zawsze dotychczas przekłada się na konkretne działania stymulujące rozwój proinnowacyjny. Pozytywnie na tle Regionu odróżniają się w tym zakresie poglądy i działania polityków Wrocławia. Niestabilność regionalnych koalicji rządzących w ostatnich latach sugeruje konieczność stworzenia mechanizmu uniezależniającego dyskurs o przyszłości regionu od kalendarza i kampanii wyborczej, zdominowanej najczęściej doraźną tematyką, a nie wieloletnimi wizjami. Jest to zresztą problem typowy również dla niektórych regionów starej Unii. Wydaje się, że w tej sytuacji kluczową rolę w dyskusji i tworzeniu tzw. potencjału społecznego może odegrać stabilne środowisko akademickie i jego instytucje, powszechnie postrzegane jako odporne na lokalne burze polityczne i gry partyjne. W Unii Europejskiej (UE), w następstwie analizy dokonań nauki i gospodarki amerykańskiej, zmianie ulega sposób postrzegania uniwersytetu. Coraz ostrzej wytykane są niedostatki modelu humboldtowskiego i formułowana potrzeba wdrożenia idei tzw. uniwersytetu trzeciej generacji 7, podejmującego skutecznie zagadnienie przedsiębiorczości akademickiej, wdrażającego wyniki badań w gospodarce i posiadającego również funkcje typowe dla podmiotów gospodarczych, z umiejętnościami prowadzenia gry rynkowej włącznie. Postulat zmiany modelu uniwersytetu nie jest jak dotąd szerzej dyskutowany w środowisku wrocławskim. W szczególności dyskusję taką (i konieczność reform) wymusi wdrażana w naszym Kraju reforma systemu finansowania sektora B+R. System ten będzie zgodny z europejską strategią w tym obszarze zakładającą przeznaczanie na ten cel 3% budżetu narodowego, z czego aż 2% ma pochodzić z gospodarki, a tylko 1 % z dotacji budżetowej. Będzie to więc polityka, która zapewniając znaczące środki najlepszym uniwersytetom i instytutom badawczym stworzy model trudnego pieniądza dla nauki. Niezależnie od aspektu zmiany finansowania badań i rozwoju, przed polskimi uczelniami pojawi się w krótkim czasie problem niedoboru kandydatów na studia wywołany z jednej strony niżem demogra- 5 Deklaracja przyjęta w dniu 25 czerwca 2002 roku we Wrocławiu, na pierwszej konferencji Nauka i szkolnictwo wyższe na rzecz Dolnego Śląska stan aktualny i oczekiwania. 6 Dolnośląska Strategia Innowacji, Wrocław, styczeń 2005, Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku, 7 Technostarterzy. Dlaczego i jak?, J.G.Wissema, PARP, Warszawa 2006,

15 14 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O ficznym a z drugiej dostępnością kształcenia na dowolnym uniwersytecie UE, nawet jeśli wydaje się to chwilowo nierealne ze względu na warunki materialne, czy kwalifikacje językowe. Znaczne niedobory gospodarki starej Unii w zakresie inżynierów i specjalistów dyscyplin podstawowych, stworzy zupełnie nowe wyzwania, również dla tak silnego ośrodka akademickiego jak wrocławski. Odpływ kandydatów, w połączeniu z nadchodzącym niżem demograficznym może być znaczącym ograniczeniem rozwoju Wrocławia i Dolnego Śląska. Znaczenie tych nieuchronnych procesów jest jeszcze niedoceniane. 5. ŚRODOWISKO AKADEMICKIE NA RZECZ BUDOWY GOW NA DOLNYM ŚLĄSKU DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM ZAAWANSOWANYCH TECHNOLOGII Wieloletnią aktywność wrocławskiego środowiska akademickiego charakteryzuje różnorodność działań, których bezpośrednie lub pośrednie następstwa w zakresie innowacyjnego rozwoju Regionu są oczywiste. Wymienić tutaj zatem należy: Wrocławskie Centrum Transferu Technologii (WCTT), placówkę o bogatym dorobku i znaczeniu ponadregionalnym, Wrocławski Park Technologiczny (WPT) z silnie rozwiniętą infrastrukturą i dużą liczbą ulokowanych tam podmiotów, głównie jednak dotychczas z rodowodem pozaakademickim, Wrocławski Medyczny Park Naukowo-Technologiczny (WMPNT), agencje rozwoju regionalnego, Wrocławski Park Przemysłowy (WPP), Bank Karier, Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości, łącznie dotychczas trzy podmioty, w tym jeden ze znacznym dorobkiem (AE) oraz trzy w fazie organizacji (UWr, UP, PWr), TUDAG, filia komercyjnego podmiotu utworzonego na Uniwersytetu Technicznego w Dreźnie, Regionalna Agencja Brokerów Patentowych, nowa i od dawna oczekiwana inicjatywa. Część przedsięwzięć (np. WCTT, WPT) jest dobrze znana w skali ogólnopolskiej, część z kolei (np. (WMPNT), agencja brokerów) została dopiero zainicjowana. Z tych powodów instytucje te nie będą tutaj bliżej charakteryzowane. Z punktu widzenia proponowanych zmian w obszarze organizacji regionalnego sektora B+R szczególną rolę odgrywa od dwóch lat Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT). Utworzenie tej instytucji było możliwe dzięki inicjatywie Prof. Michała Kleibera, uprzedniego Ministra Nauki i Informatyzacji oraz wsparciu Marszałka Dolnośląskiego. Misję i program DCZT 8 sformułowano na przełomie 2003/2004 w odpowiedzi na ogłoszony przez MNiI konkurs dotyczący powołania krajowych centrów zaawansowanych technologii (CZT). Formułę regionalną i prawno-organizacyjną DCZT (otwarte konsorcjum jednostek naukowych i innowacyjnych podmiotów gospodarczych koordynowane przez Politechnikę Wrocławską) oraz jego multidyscyplinarny charakter uzgodniono w gronie inicjatorów DCZT, wśród których były wrocławskie uczelnie. Rozstrzygnięcie konkursu MNiI i przyznanie Konsorcjum statusu CZT miało miejsce Główne cele programowe DCZT zdefiniowane na etapie jego tworzenia to: integracja potencjału naukowo-gospodarczego Regionu w zakresie kreowania i wdrażania nowych technologii i innowacji (tworzenie środowiskowych zespołów naukowych, regionalnych sieci naukowo-gospodarczych, itp.), opracowywanie i realizacja regionalnych programów rozwoju innowacyjnych dziedzin gospodarki, komercjalizacja opracowań naukowych, optymalne i skoordynowane wykorzystanie Funduszy Strukturalnych i innych środków przeznaczonych na wzrost konkurencyjności Regionu, transfer technologii oraz wzrost innowacyjności gospodarki, 8

16 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 15 regionalny foresight technologiczny, naukowo-gospodarcza współpraca ponadregionalna (w szczególności z Saksonią i Płn. Czechami). Okres od powołania DCZT wykorzystano na stworzenie regionalnych grup eksperckich, rozpoznano potencjał naukowo-badawczy i innowacyjny Dolnego Śląska oraz zaproponowano pilotowe projekty możliwe do realizacji na styku z gospodarką. W skład konsorcjum DCZT wchodzi aktualnie 31 podmiotów w tym 6 uczelni (Akademia Ekonomiczna, Akademia Medyczna, Uniwersytet Przyrodniczy, Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Wrocławski oraz Uniwersytet w Zielonej Górze), dwa instytuty PAN oraz podmioty gospodarcze, zarówno wiodące w Regionie (Elektrownia Turów, KGHM, Dolnośląska Spółka Gazownictwa, Hasco-Lek), jak też innowacyjne przedsiębiorstwa z grupy MŚP. Program naukowo-badawczy DCZT obejmuje cztery zasadnicze priorytety : projektowanie, wytwarzanie i zastosowanie materiałów zaawansowanych, technologie informacyjne, nauka i technologie na rzecz poprawy jakości życia, odnawialne i alternatywne źródła energii. DCZT ściśle współpracuje z takim instytucjami jak Wrocławski Park Technologiczny, Wrocławski Park Przemysłowy, Wrocławskie Centrum Transferu Technologii PWr i Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego. Wartość prowadzonych obecnie przez DCZT miękkich projektów wynosi ponad 5 mln zł, a projektów twardych ok. 10 mln zł. Na uwagę zasługują nawiązane przez DCZT kontakty ponadregionalne, przede wszystkim z Saksonią. Kontakty te zaowocowały już konkretnymi przedsięwzięciami a w najbliższej perspektywie stwarzają możliwość coraz bardziej skutecznego włączania się Dolnego Śląska do projektów UE w rezultacie wykorzystania efektów synergii z krajem związkowym RFN, sąsiadującym z naszym Regionem. W roku 2006 DCZT zostało laureatem nagrody Dolnośląski Gryf w kategorii za polsko-niemiecką współpracę gospodarczą. 6. DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM STUDIÓW REGIONALNYCH Jednostką ściśle związana z DCZT jest Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR). DCSR jako jednostka doradcza będzie wspierać jednostki samorządu terytorialnego, instytucje gospodarcze, edukacyjne i badawczo-rozwojowe w budowaniu optymalnych strategii rozwojowych, z wykorzystaniem regionalnego potencjału naukowego. DCSR wspierać będzie również innowacyjność Dolnego Śląska i wpływać na jego rozwój zgodnie z założeniami Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW). DCSR działa w formie dwóch zespołów roboczych - sekcji. Sekcja Studiów Regionalnych bada i transferuje na Dolny Śląsk pozytywne efekty regionalnych strategii innowacyjnych krajów UE, aktualizuje Regionalną Strategię Innowacji (RIS), analizuje edukacyjną politykę regionalną, prognozuje skutki dużych przedsięwzięć, tworzy regionalne prognozy branżowe, subregionalne i mikroregionalne. Zadaniem drugiego zespołu, tzw. Sekcji Badań Prognostycznych jest prognozowanie kierunków rozwoju nauki i technologii na świecie oraz ich wykorzystanie na potrzeby rozwoju Dolnego Śląska. Istotnym przedsięwzięciem realizowanym przez DCSR jest Makroregion innowacyjny. Foresight technologiczny dla Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku 9, projekt finansowany ze środków SPO WKP (działanie 1.4.5). Foresight technologiczny to zestaw specjalistycznych procedur prognostycznych (metoda delficka, budowanie scenariuszy, badania panelowe, ankietyzacja, itp.) szeroko stosowany w krajach zaawansowanych gospodarczo i społecznie. Obejmuje on zarówno problematykę przewidywania jak i współkreowania przyszłości w zakresie nauka-technologia-rynek i ma istotne znaczenie gospodarcze i społeczne. Foresight technologiczny zapewnia język i kulturę debaty społecznej o przyszłości Regionu. W przypadku projektów typu foresight, analizy i oceny przeprowadzane są przy szerokim udziale aktorów społecznych: przedsiębiorców, naukowców, przedstawicieli administracji publicznej, organizacji pozarządowych i społecznych, polityków, którzy mając bezpośredni kontakt 9

17 16 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O z nauką i gospodarką oraz regulacjami jej dotyczącymi, zapewniają merytorycznie poprawny opis problemów oraz wskazują na możliwości ich rozwiązania. Dziś w oparciu o przewidywany rozwój technologii kształtuje się nie tylko strategie techniczne przedsiębiorstw, ale praktycznie wszystkich działów gospodarki regionów i krajów, łącznie ze sferą usług i dystrybucji. Wykorzystuje się też w kształtowaniu programów w systemach edukacyjnych, łącznie z kształceniem uniwersyteckim. W krajach rozwiniętych przemysłowo prognozy rozwoju technologii opracowuje się systematycznie, choć rzadko publikuje, z wyjątkiem Japonii gdzie od roku 1970 robi się to systematycznie. Dotychczasowa działalność przy realizacji zadań DCSR skupiła łącznie około 50 naukowców reprezentujących większość uczelni Wrocławia. Prowadzone projekty zapewniły finansowanie początkowej, prawie dwuletniej fazy aktywności DCSR. Zdobyte doświadczenia należy wykorzystać na wypracowanie koncepcji przekształcenia Centrum z jednostki wirtualnej w pełnoprawną jednostkę naukową o wiodących funkcjach stosowanych. Niezbędne jest w tym celu stworzenie infrastruktury, która zapewni trwałość inicjatywie i umożliwi jej rozwój jako placówki naukowej, a jednocześnie zapewni długofalowe wsparcie intelektualne dla władz regionalnych w zakresie GOW. Jednostka powinna mieć docelowo status oddzielnego, samofinansującego się podmiotu typu non-profit, o ponadregionalnym znaczeniu, trwale wspierającego wzrost konkurencyjności Dolnego Śląska, a jednocześnie odgrywającego znaczącą rolę w Europejskiej Przestrzeni Badawczej. 7. REGIONALNE SIECI NAUKOWO-GOSPODARCZE DCZT Podstawowym projektem realizowanym przez DCZT jest projekt finansowany w ramach działania 2.6 ZPORR (budżet 1,3 mln zł) pt. Transfer wiedzy pomiędzy sferą B+R a gospodarką Dolnego Śląska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowo - gospodarczych. Jego realizacja przewidziana jest na okres 17 miesięcy: od grudnia 2005 do kwietnia Projekt realizuje konsorcjum AM, UP, UWr, PWr. Organizacja sieci stanowi realizację zapisów Regionalnej Strategii Innowacji dla Dolnego Śląska. Sieci DCZT skupiają podmioty naukowe, gospodarcze oraz jednostki badawczo-rozwojowe wokół dużego, regionalnego programu naukowo-wdrożeniowego. W ramach projektu zostały utworzone trzy pilotowe sieci: technologie informatyczne w medycynie i służbie zdrowia (E-zdrowie), biotechnologia i zawansowane technologie medyczne (Biotech), energie alternatywne i odnawialne (Energia). Głównymi zadaniami realizowanymi przez nowopowstałe sieci są: opracowanie branżowego programu regionalnego i działania na rzecz jego realizacji, kreowanie projektów celowych i zamawianych, tworzenie firm spin-off i start-up przez profesorów i absolwentów, stworzenie systemu prowadzenia doktoratów i prac dyplomowych zamawianych przez przedsiębiorstwa, tworzenie systemu zatrudniania najlepszych absolwentów w firmach innowacyjnych, opracowanie koncepcji rozwoju środowiskowej infrastruktury badawczej. Efektem pracy sieci jest integracja zespołów badawczych wokół kluczowych tematów (zespoły ekspertów sieci), liczne opracowania studialne, branżowy, regionalny program badawczo-rozwojowy, nawiązanie kontaktów z innymi grupami badawczymi i innowacyjnymi przedsiębiorstwami w Polsce i w Europie, przygotowanie i częściowe uruchomienie projektów. Od samego początku przewidywano trwałość sieci DCZT po okresie realizacji projektu, w postaci przekształcenia ich w specjalistyczne organizacje (np. w formule fundacji, parków, itp.), z których wyłaniać się będą kolejne podmioty gospodarcze.

18 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O CENTRUM BADAWCZE DOLBIOMAT NARZĘDZIE REALIZACJI REGIONALNEGO PROGRAMU B+R Wielką szansą na jakościową zmianę w zakresie potencjału akademickiego środowiska Wrocławia jest możliwość utworzenia nowej, dużej regionalnej placówki badawczej pod roboczą nazwą DolBioMat, gdzie wykorzystany byłby potencjał środowiska wrocławskiego odpowiednio w zakresie biochemii, biofizyki i biotechnologii (BioMed) oraz materiałów zawansowanych, funkcjonalnych, struktur na nich opartych i nanotechnologii (NanoMat). Inicjatywa ta znalazła się na tzw. liście idykatywnej projektów, które maja szansę na finansowanie w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Byłaby to realna możliwość skoncentrowania potencjału badawczego Wrocławia na pracach na rzecz gospodarki, stworzenia swoistej masy krytycznej do podejmowania dużych projektów w ramach UE i włączenia się w procesy, które ma zainicjować w skali Polski Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Aktualnie opracowywany jest regionalny program badawczy Centrum oraz projekt wniosku, który wymaga bezpośrednich negocjacji z Komisją Europejską z racji jego wartości (120 mln EUR). Władze Miasta zaproponowały lokalizację inwestycji (Pracze Odrzańskie) oraz zaoferowały współudział w przygotowaniu projektu i wsparcie finansowe. Inwestycja powinna stanowić element sieci polskich centrów badawczych oraz stać się rozpoznawalną wizytówką dolnośląskiej nauki w makroregionie europejskim. 9. DCZT JAKO ZALĄŻEK EIT: ŚRODKOWOEUROPEJSKA WSPÓLNOTA WIEDZY I INNOWACJI Wrocławskie starania o wejście w skład Europejskiego Instytutu Technologicznego (EIT) znakomicie wpisują się w charakter dotychczasowych działań DCZT, a w szczególności w ideę regionalnej integracji potencjału B+R przy jednoczesnym otwarciu na współpracę z sektorem innowacyjnej gospodarki oraz zacieśnieniu kontaktów ponadregionalnych. W wyniku przeprowadzonych w roku 2006 konsultacji środowiskowych proponuje się przekształcanie konsorcjum DCZT w instytucję o osobowości prawnej, instytucjonalnie związaną z wrocławskim oddziałem Europejskiego Instytutu Technologicznego (projekt EIT+). Proponuje się, aby DCZT pełniło role zalążka EIT, w dokładniej jednej ze Wspólnot Wiedzy i Innowacji przewidywanych w projekcie Rozporządzenia o ustanowieniu EIT. Przekształcenie to zainicjowałoby jednocześnie tworzenie dolnośląskiego systemu innowacji będącego w zasadzie holdingiem instytucji działających na styku wrocławskich uczelni i sektora innowacyjnej gospodarki. Tworzenie tego systemu można by traktować jako przygotowywanie naszego środowiska do planowanego na rok 2008 konkursu na pierwsze Wspólnoty Wiedzy i Innowacji EIT. W ramach tej koncepcji sieci naukowo-gospodarcze DCZT przekształcane są aktualnie w oddzielne jednostki stowarzyszone z EIT, zarządzane przez określone instytucje zewnętrzne i samoutrzymujące się z przygotowywania, prowadzenia i rozliczania projektów technologicznych z określonej branży. I tak np. nastąpiło przekształcenie sieci e-zdrowie w ogólnopolski Klaster e-zdrowie zarządzany przez Wrocławski Medyczny Park Naukowo-Technologiczny. Sieć Energia przekształcana jest w Dolnośląski Klaster Ekoenergetyczny zarządzany przez powstałą Fundację Energia, Ekologia, Innowacje. Sieć Biotech przekształca się z kolei w klaster biomedyczny i żywnościowy, współpracujący ściśle z Wrocławskim Parkiem Technologicznym. Istotnymi elementami holdingu EIT+ byłyby: Centrum DolBioMat, klastry technologiczne i sieci naukowo-gospodarcze, spółki technologiczne (w tym spółki spin off i start-up), parki technologiczne, biura patentowe, firmy konsultingowe, instytucje finansowe, itp. Celem holdingu byłoby prowadzenie działań innowacyjnych w ramach Regionu, wzmacnianie powiązań nauki i gospodarki poprzez transfer wiedzy i wdrażanie najnowszych technologii, inicjowanie dużych projektów celowych realizowanych wspólnie przez inter- i transdyscyplinarne zespoły badawcze oraz włączanie regionalnego potencjału naukowego i gospodarczego do współpracy ponadregionalnej, ponadgranicznej i do ramowych programów UE. Beneficjentami holdingu EIT+ będą przede wszystkim szkoły wyższe, instytucje naukowe oraz proinnowacyjne przedsiębiorstwa Dolnego Śląska prowadzące prace w obszarze zaawansowanych technologii. Planowane działania mają doprowadzić do stworzenia w latach dogodnych

19 18 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O warunków dla rozwoju w Regionie innowacyjnych obszarów gospodarki, w których Dolny Śląsk dysponuje znacznym potencjałem. Postęp w tych dziedzinach powinien się odbyć poprzez: zdecydowanie większe niż dotąd zaangażowanie środowisk naukowych w procesy rozwojowe Regionu, wykorzystanie finansowania rozwoju innowacji i nowych technologii w ramach regionalnych i sektorowych programów operacyjnych, programów UE oraz innych dostępnych na ten cel środków. Proponowane działania mają spowodować częściowe przeorientowanie prowadzonych badań na prace aplikacyjne i technologiczne i w ten sposób doprowadzić do osiągnięcia w Regionie znaczącego współfinansowania nauki przez przemysłowych partnerów. W rezultacie zostaną w Regionie wzmocnione i utrwalone warunki dla rozwoju Gospodarki Opartej na Wiedzy. Jednocześnie przygotowywana jest oferta współpracy w zakresie tworzenia Wspólnoty Wiedzy i Innowacji EIT dla innych polskich ośrodków naukowych oraz dla regionów sąsiadujących z Dolnym Śląskiem. Kompetencje Wspólnoty koncentrować się będą na obszarach rdzennych kompetencji środowiska naukowego Wrocławia: nowe materiały i nanotechnologie, biotechnologie i zaawansowane technologie medyczne oraz informatyka stosowana. Do współpracy zaproszone zostaną m.in. uniwersytety, innowacyjne przedsiębiorstwa oraz jednostki samorządowe z Małopolski, Wielkopolski, Saksonii, Brandenburgii, Berlina i Czech. W ten sposób zostanie zainicjowane tworzenie środkowoeuropejskiego węzła Gospodarki Opartej na Wiedzy, który będzie starał się o uzyskanie statusu Wspólnoty Wiedzy i Innowacji Europejskiego Instytutu Technologicznego, koordynowanej przez środowisko Wrocławia. 10. UWAGI KOŃCOWE Dolny Śląsk stoi przed niepowtarzalną szansą rozwoju gospodarczego i społecznego, dysponując dużym środowiskiem akademickim, silnymi kadrami technicznymi i ekonomicznymi, rozwiniętym szkolnictwem, ambitnymi władzami miejskimi i regionalnymi oraz znacznymi środkami finansowymi ze źródeł pomocowych. Tworzenie w Regionie Gospodarki Opartej na Wiedzy wymagać będzie, nieporównywalnego w skali z przeszłością, włączenia środowiska naukowego do procesów innowacyjnych. Doświadczenia ostatnich dwóch lat są obiecujące, ale nie przesądzają o sukcesie w przyszłości. Oczekiwane powodzenie wymaga bowiem jak starano się pokazać powyżej -uprzedniego pokonania u wszystkich partnerów wielu barier oraz wprowadzenia zmian programowych, mentalnych, nowych mechanizmów finansowych, a także zbudowania efektywnych struktur organizacyjnych. Wdrażane zmiany w tym obszarze proponuje się wykorzystać do wykreowania ponadregionalnego, środkowoeuropejskiego węzła GOW, który będzie starał się o włączenie do Europejskiego Instytutu Technologicznego jako Wspólnota Wiedzy i Innowacji.

20 PROJEKT TRANSFER WIEDZY POMIÊDZY SFER B+R A GOSPODARK DOLNEGO ŒL SKA POPRZEZ TWORZENIE SIECI NAUKOWO GOSPODARCZYCH

21 20

22 21 KONCEPCJA SIECI NAUKOWO-GOSPODARCZYCH DCZT ORGANIZACJA MGR KATARZYNA SWINARSKA Menager projektu - Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) Na Dolnym Śląsku obserwuje się słabą koordynację działań oraz niską skuteczność przepływu informacji między sektorem B+R a przedsiębiorstwami. Jednocześnie silnie odczuwalny jest brak zintegrowanego, regionalnego programu rozwoju dziedzin kluczowych obszarów gospodarczych Regionu (pozytywny wyjątek stanowi tutaj Dolnośląska Strategia Energetyczna). Taki stan prowadzi do strukturalnego rozdrobnienia sektorów i do podejmowania nieskoordynowanych działań przez przedsiębiorstwa z danej branży. Ponadto, uczelnie i instytuty naukowe Regionu, dysponujące znacznym potencjałem naukowym, nie prowadzą wspólnej polityki i nie wykorzystują efektów synergii łatwych do osiągnięcia w kluczowych sektorach gospodarczych. Ważną barierą jest też znaczne niedoinwestowanie w zakresie infrastruktury naukowo-badawczej oraz strukturalny kryzys instytucji ochrony zdrowia. W rezultacie istniejący duży potencjał naukowy i gospodarczy nie przekłada się na szybki rozwój sektorów gospodarki i konkurencyjną pozycję Regionu w Kraju i poza nim. Sektor B+R jest hermetyczny dla przemysłu i odwrotnie. Bez sprawnie funkcjonującego systemu przekazu wiedzy i innowacji, ilość firm wdrażających nowe rozwiązania technologiczne będzie wciąż daleko niższa niż w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Wreszcie istotną barierą rozwoju jest niejasny system ochrony własności intelektualnej w procesach transferu nowych technologii i innowacji z podmiotów naukowo-badawczych do gospodarki oraz utrudnienia organizacyjno-prawne w procesie tworzenia firm innowacyjnych nowego typu (spin-off, start-up). Ponad roczne doświadczenia Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) oraz obserwacje przeobrażeń strukturalnych sektora B+R w starych krajach Unii Europejskiej wskazują, że najbardziej efektywną formą wzmacniania gospodarki poprzez transfer wiedzy i nowych technologii do sektora przedsiębiorstw jest tworzenie branżowych sieci naukowo-gospodarczych (platform). Takie organizacje z jednej strony sprzyjają przepływowi aktualnej wiedzy z ośrodków sektora B+R do praktyki gospodarczej a z drugiej strony wywierają wpływ na tematykę prowadzonych badań. Tego typu formy organizacyjne są zgodne z kierunkiem rozwoju badań stosowanych w Polsce (powołanie w 2005 roku polskich platform technologicznych) i będą wdrażane w Europie w ramach 7 Programu Ramowego. W ten sposób tworzenie regionalnych sieci naukowo-gospodarczych wychodzi naprzeciw tym tendencjom i przystosowuje Dolny Śląsk do nowych, innowacyjnych form transferu wiedzy i nowych technologii. W Europie rozwiązania tego typu istnieją od kilku lat (np. RFN: Projekt Transfer wiedzy pomiędzy sferą B+R a gospodarką Dolnego Śląska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowo-gospodarczych zakładał stworzenie korzystnych warunków dla szybkiego rozwoju gospodarki Regionu i wzrost jego konkurencyjności w obszarach: energii alternatywnych, biotechnologii oraz zastosowań technologii informacyjnych (ICT) w medycynie i służbie zdrowia. Realizacja projektu miała na celu wzmocnienie współpracy między sektorem B+R a gospodarką, co

23 22 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O w dłuższej perspektywie czasowej zaowocuje transferem innowacji i nowych technologii do przedsiębiorstw Dolnego Śląska. Projekt uzyskał dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Społecznego w wysokości ,65 zł w ramach Działania 2.6 ZPORR. W ramach projektu zorganizowano trzy regionalne sieci naukowo-gospodarcze w obszarach: technologie informatyczne w medycynie i służbie zdrowia (e-zdrowie), biotechnologia i zaawansowane technologie medyczne (Biotech) oraz energie alternatywne i odnawialne (Energia). Zgodnie z aktualną wiedzą, jaką dysponują realizatorzy projektu, dolnośląskie sieci stały pierwszymi tego typu regionalnymi organizacjami w Polsce. Zadaniem sieci jest przyczynienie się do rozwoju ważnych dla Dolnego Śląska, dziedzin gospodarki: usługi medyczne, energetyka oraz biotechnologia. Powołanie 3 regionalnych sieci naukowo-gospodarczych, opracowanie dla nich programów oraz koordynacja działań, miało na celu wzmocnienie powiązań instytucji naukowych i gospodarczych oraz transfer nowych technologii pomiędzy sektorami B+R i przedsiębiorstwami. Potrzeba realizacji projektu wynikała z kilku zasadniczych uwarunkowań hamujących rozwój w/w dziedzin na poziomie Regionu. Pierwszym z nich była konieczność wzmocnienia współpracy pomiędzy sektorem B+R a gospodarką, co ma znaczenie dla wzrostu innowacyjności Regionu, a tym samym zwiększenia konkurencyjności przedsiębiorstw. Obecnie odczuwalny jest głęboki kryzys w zakresie tworzenia i absorbowania innowacji. Zaledwie 1/3 firm z sektora produkcyjnego wprowadziła w ciągu ostatnich 3 lat innowacje techniczne, co odbiega od poziomu obserwowanego obecnie w krajach UE. Konieczne jest budowanie powiązań między nauką i przemysłem, na zasadzie partnerstwa wspierającego transfer wiedzy i innowacji do przedsiębiorstw. Drugim uwarunkowaniem hamującym rozwój Dolnego Śląska w obszarach działania sieci jest bardzo niski poziom jakości usług medycznych dla pacjentów i konieczność jego podniesienia do poziomu uznawanego w UE za poprawny. Ważną sprawą jest tutaj polepszenie dostępności usług przez rejestrację pacjenta do lekarza POZ i specjalisty za pomocą Internetu, wdrożenie w Regionie karty pacjenta oraz informatyczne wspomaganie zarządzaniem jednostkami służby zdrowia. Szybki rozwój narzędzi informatycznych umożliwia wprowadzenie nowych usług medycznych, jak zdalne monitorowanie i diagnozowanie pacjenta. Trzecim uwarunkowaniem uzasadniającym zasadność realizacji projektu była potrzeba integracji ogromnego potencjału Regionu w zakresie biotechnologii i zaawansowanych technologii medycznych. Rezultaty prac nad Regionalną Strategią Innowacji (RSI) oraz nad programem badawczym DCZT wskazały jednoznacznie na fakt, że Dolny Śląsk ma szansę odegrania wiodącej roli w tej szybko rozwijającej się, innowacyjnej dziedzinie technologii. Uczelnie wchodzące w skład Konsorcjum realizującego projekt (Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Przyrodniczy, Uniwersytet Wrocławski i Akademia Medyczna) dysponują zespołami badaczy posiadającymi duży dorobek w takich dziedzinach jak nowe formacje leków, diagnostyka molekularna, nowe komponenty kosmetyczne, technologie telemedyczne. W powiązaniu z istnieniem w naszym Regionie silnego sektora farmaceutycznego, medycznych centrów diagnostycznych i firm informatycznych stwarza to realną szansę na rozwój tej gałęzi gospodarki. Czwartym uwarunkowaniem uzasadniającym potrzebę realizacji projektu była konieczność szerszego włączenia się Regionu do prac B+R nad odnawialnymi i alternatywnymi źródłami energii. Dolny Śląsk jest liczącym się w kraju producentem energii. Jednocześnie Region dysponuje potencjałem w zakresie rozwoju i badań w zakresie nowych źródeł energii: geotermia, hałdy pokopalniane, biomasa, wodór i ogniwa paliwowe. Potencjał ten jest rozproszony i nie dysponuje programem badawczym umożliwiającym skupienie się na pracach, mogących stać się w krótkim czasie wizytówką Regionu i ważnym czynnikiem rozwoju i przedsiębiorczości. Realizacja Projektu stała się szansą poprawy istniejącej sytuacji poprzez integrację środowiska naukowego oraz przez wzmocnienie współpracy sektora nauki i przemysłu, którego rezultatem w najbliższej przyszłości będzie wzrost liczby firm wdrażających nowe technologie. Spodziewanym i osiągniętym

24 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 23 w znacznej mierze rezultatem jest również dopływ prywatnego kapitału oraz Funduszy Unijnych na dofinansowanie określonych badań naukowo-rozwojowych. Realizacja Projektu umożliwiła ponadto wdrażanie zapisów RSI poprzez koordynację działań regionalnych oraz postulowane w niej przekierowanie części potencjału naukowego na badania wdrożeniowe, technologiczne i innowacyjne. Wsparcie się na rezultatach RSI oraz planowanych, regionalnych badaniach prognostycznych (Centrum Studiów Regionalnych Foresight regionalny i technologiczny) umożliwiło opracowanie realnych, spójnych programów regionalnego rozwoju sektorów e-zdrowie, Biotech i Energia oraz wskazanie priorytetów regionalnych, które mają szansę stać się specjalnościami Dolnego Śląska. Zadaniem powstałych w wyniku realizacji projektu sieci, będzie tworzenie powiązań nauka-gospodarka m.in. poprzez tworzenie mechanizmów transferu wiedzy, tworzenie firm spin-off i start-up zakładanych przez profesorów i absolwentów oraz stworzenie systemu prowadzenia doktoratów i prac dyplomowych zamawianych przez przedsiębiorstwa. Opracowane w ramach Projektu opisy prawno-organizacyjnych uwarunkowań tworzenia firm innowacyjnych (spin-off, start-up) i ochrony własności intelektualnej będą dodatkowo stymulowały przedsiębiorczość kadry naukowej oraz absolwentów wyższych uczelni. Działania podjęte w ramach projektu umożliwiły rozwój sieci instytucji wspomagających transfer wiedzy i technologii i w ostatecznym efekcie zwiększą dostęp firm, zdolnych absorbować innowacje i nowe technologie, do wyników badań naukowych.

25 24

26

27 26

28 27 DOLNOŚLĄSKA SIEĆ E-ZDROWIE LEK. MAREK GIREK Dyrektor Dolnośląskiej sieci e-zdrowie (DCZT) Informatyzacja służby zdrowia i zastosowania technologii IT w tym sektorze (Telemedycyna) będzie priorytetem UE w latach Stwarza to możliwość uzyskania wsparcia finansowego dużych projektów z tego obszaru pod warunkiem ich odpowiedniego, przemyślanego przygotowania i skupienia kluczowych partnerów regionalnych wokół wspólnego programu. Obserwowany brak integracji i koordynacji w tym obszarze jest głównym powodem nieefektywnego wydatkowania środków przeznaczonych na ten cel przez poszczególne jednostki (Zakłady Opieki Zdrowotnej), a poniesione nakłady nie dają oczekiwanych efektów. Starania o zewnętrzne źródła finansowania jakimi są np. fundusze unijne najczęściej kończą się fiaskiem gdyż brak jest w przygotowywanych projektach strategii rozwiązującej problem w skali regionu lub kraju, a jedynym wykazywanym interesem jest dofinansowywanie swojej jednostki. Działania realizowane przez Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii oraz Wrocławski Medyczny Park Naukowo Technologiczny w ramach regionalnej Sieci Naukowo-Gospodarczej e-zdrowie i Ogólnopolskiego Klastra e-zdrowie są próbą rozwiązania wymienionych wyżej problemów a gwarancją ich skuteczności jest skupienie szerokiego grona ekspertów reprezentujących wszystkie zainteresowane grupy społeczno-zawodowe począwszy od lekarzy i dyrektorów ZOZ a skończywszy na władzach szkół akademickich, regionu i miasta Wrocławia a także płatnika usług medycznych. Zaproponowane działania mają na celu integrację środowiska wokół tematyki e-zdrowie zapewniając znaczący postęp technologiczny i wdrożenie optymalnych rozwiązań informatycznych do jednostek służby zdrowia na Dolnym Śląsku. Osiągnięcie założonych celów wiąże się z konkretnymi korzyściami dla stron uczestniczących w przedsięwzięciu. Realizacja zadań zakłada utworzenie na Dolnym Śląsku wirtualnej sieci telemedycznej, umożliwiającej między innymi komunikację szerokopasmową w czasie rzeczywistym pomiędzy zakładami opieki zdrowotnej (m.in. szpitalami, klinikami i instytutami) w regionie, kraju i wybranymi jednostkami w Europie. Efektywność wdrażania programu sieci uzależniona jest od aktywnego włączenia się jednostek ochrony zdrowia w zakresie przygotowania projektów oraz wniosków na ich dofinansowanie w ramach: funduszy strukturalnych, programów ramowych UE, budżetu państwa, budżetów samorządów terytorialnych i innych środków. Udział prywatnych podmiotów w realizacji projektów ma zapewnić ich ekonomiczną efektywność i samofinansowanie, a przez to trwałość przedsięwzięć. Na bazie sieci telekomunikacyjnej w regionie planowane jest zainicjowanie kilkunastu konkretnych projektów, których celem będzie poszerzenie możliwości rynku świadczeń medycznych i konkurowanie z usługami w strukturach europejskich. in.: obsługa pacjentów mobilnych poprzez dostęp do EHR, Centrum Informacji Medycznych (MDC) oraz usługi telemedyczne, których bezpośrednim odbiorcą jest pacjent.

29 28

30 29 OD PROJEKTU BANKU ŚWIATOWEGO PRZEZ SIEĆ PO KLASTER E-ZDROWIE DR INŻ. KAZIMIERZ FRĄCZKOWSKI Politechnika Wrocławska, siec e-zdrowie, Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii Streszczenie: Opracowanie obejmuje próbę podsumowania dotychczasowych działań środowiska akademickiego, menedżerów ochrony zdrowia oraz praktyków, którzy od wielu lat zajmują się problematyką wykorzystania informatyki we wsparciu procesów zarządczych oraz leczniczych nie tylko w regionie Dolnego Śląska ale również całego kraju. Aktualne osiągnięcia to wynik działań wielu ludzi, którzy podejmowali szereg inicjatyw związanych z realizacją pionierskich projektów informatyzacji w naszym kraju. To także prace zespołów skupionych przy działającym prężnie w latach Oddziale Wrocławskim Polskiego Towarzystwa Informatyki Medycznej a następnie powołanego zespołu przy MZ ds. Opracowania Założeń Funkcjonalno-Użytkowych Oprogramowania Ruch Chorych, Apteka, RKL dla Polskich szpitali z licznym udziałem przedstawicieli Wrocławia. Należy też przytoczyć udział Wydziału Informatyki i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej w wakacyjnym szkoleniu ok. 400 menedżerów polskich szpitali w zakresie przygotowania do wdrożenia systemów informatycznych, które zostały sfinansowane z pożyczki Banku Światowego. Nie wszystkie inicjatywy i prace przyniosły oczekiwaną satysfakcje, ale doświadczenia są pomocne w aktualnie prowadzonych pracach w ramach Dolnośląskiej Sieci e-zdrowie, gdzie grupa powołanych ekspertów w nowych warunkach wspartych środkami pomocowymi EU z powodzeniem kontynuuje prace z myślą o społeczności Dolnego Śląska, aby inicjowane projekty w ramach programu e-zdrowia, poprawiały jakość, efektywność oraz dostęp do wysokospecjalistycznych usług medycznych. Słowa kluczowe: e-zdrowie, telemedycyna, świadczenia zdrowotne, Klaster e-zdrowie. 1. WPROWADZENIE W wyniku działań, szczególnie ostatnich dwóch lat, w obszarze e-zdrowia, położono nacisk na zagadnienia, które pozwolą na uruchomienie takich projektów, w wyniku których nastąpi współdziałanie wielu podmiotów ochrony zdrowia, które poprzez współdzielenie zasobów technicznych i infrastrukturalnych będących wynikiem rozwoju technologii informatycznych, poprawią efektywność swojego działania oraz zaoferują nową jakości świadczeń zdrowotnych. Projekty te mają również zmienić pozycję Dolnego Śląska na rynku konkurencyjności regionów UE oraz efektywne spożytkować przez nasze Województwo nowej transzy Środków Strukturalnych w latach Ważne jest też wykorzystanie innych możliwościami stwarzanych przez Unię Europejską, w jej polityce na rzecz regionów. Nadchodzący okres stwarza łącznie niepowtarzalną szansę na restrukturyzację i unowocześnienie całych gałęzi gospodarki, nauki, edukacji i usług oraz w ich następstwie - możliwość zwiększenia przewagi konkurencyjnej Dolnego Śląska. Dlatego implementując dyrektywy UE dotyczące strategii e-zdrowie pamiętamy, że wysoka jakość produktów i usług jest jednym z priorytetowych celów każdego przedsiębiorstwa. Od kilku lat dotyczy to również zakładów świadczących usługi medyczne, przy czym usługa medyczna jest produktem dość specyficznym i trudnym do zinterpretowania oraz porównania z innymi typami świadczeń [17]. W obecnych czasach nie wystarczy już jedynie skutecznie leczyć, by zdobyć zaufanie klienta zewnętrznego, jakim jest pacjent. Pojawiająca się coraz większa konkurencja na rynku

31 30 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O świadczeń zdrowotnych, a co za tym idzie, możliwość wyboru placówki medycznej, wymusiła szukanie nowych metod zainteresowania pacjentów oferowanymi im usługami. Ze względu na swoją nietypową specyfikę rynku medycznego podmioty oferujące na nim usługi, w szczególności szpitale, zmuszone są wkładać więcej wysiłku w celu zdobycia klientów i ich utrzymania niż inne instytucje. W przeciwieństwie do firm z sektora produkcyjnego, które mogą zapewnić swoich nabywców o wysokiej jakości sprzedawanych produktów poprzez próbki towarów, placówki medyczne mogą jedynie bazować na zaufaniu pacjentów i własnym wizerunku. [ ] nie ma nic trudniejszego do osiągnięcia, nic bardziej niepewnego i niebezpiecznego niż zaprowadzenie nowego porządku rzeczy. Nicccolo Machiavelli Zjawiskiem, które w znacznym stopniu wpływa na postęp dokonujący się w wielu dziedzinach, stał się powszechny dostęp do szeroko pojętej informacji oraz możliwość jej szybkiej wymiany. Idąc za Jonathanem Swiftem, który powiedział, że wizjonerstwo jest sztuką dostrzegania tego, co niedostrzegalne należy dodać, iż rola informacji w integrującej się Europie ma strategiczny wymiar, zaś ten, co tego nie rozumie nie będzie w stanie jej generować, a przecież najlepszym sposobem przewidywania przyszłości jest jej kreowanie 1. Regionalny program e-zdrowie, który ma propagować i dostarczać usługi informatyczne poprzez zintegrowany system informatyczny wspomagający działalność administracji oraz świadczenie usług medycznych i telediagnostykę, jest wspólną inicjatywą w regionie pod przewodnictwem JM Rektora Wrocławskiej Akademii Medycznej a realizowanym w ramach Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT). W ramach wspomnianego wcześniej projektu pt. Transfer wiedzy pomiędzy sferą B+R a gospodarką Dolnego Śląska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowogospodarczych stanowiącego realizację zapisów Regionalnej Strategii Innowacji dla Dolnego Śląska powstały sieci naukowo - gospodarcze skupiające podmioty naukowe, gospodarcze oraz jednostki badawczo-rozwojowe wokół dużego, regionalnego programu naukowo-wdrożeniowego. W ramach projektu jedna z trzech sieci skupia się wokół technologii informatycznych w medycynie i służbie zdrowia (e-zdrowie). Platformą organizacyjno komunikacyjną jest Biuro sieci e-zdrowie a katalizatorem działań inicjujących oraz opiniujących projekty Komitet Ekspertów Dolnośląskiej Sieci e-zdrowie. Najważniejsze działania można przedstawić jako szereg wydarzeń naukowych integrujących środowisko wokół programu e-zdrowie. Należą do nich między innymi: 1. Powołanie Komitetu Ekspertów Dolnośląskiej Sieci e-zdrowie przez Rektorów Politechniki Wrocławskiej i Akademii Medycznej. 2. Opracowanie ekspertyzy nt. Uwarunkowań prawnych stanowiących przeszkodę w inicjowaniu projektów e-zdrowie i telemedycznych. 3. Organizacja seminariów nt. specyfikacji projektów e-zdrowie tworzenie listy projektów oraz ich priorytety. 4. Udział Komitetu Ekspertów w konsultacjach do Regionalnego Programu Operacyjnego. 5. Organizacja konferencji i warsztatów Konferencja Regionalne strategie informatyzacji służby zdrowia na Dolnym Śląsku z udziałem wielu dyr. placówek ochrony zdrowia z regionu, na której omówiono problemy informatyzacji szpitali oraz wypracowano propozycje modelu wdrożeń rozwiązań informatycznych dla placówek ochrony zdrowia uczestnicy podpisali deklaracje programową z postulatami tzw. dobrych praktyk w informatyzacji [10]. Konferencja Integracja środowiska medycznego dla poprawy sytuacji pacjenta w systemie. Seminarium Telediagnostyka obrazowa na odległość w programie e-zdrowia, 29 maja Seminarium Dolnośląska sieć usług diagnostyki obrazowej. 6. Referaty przedstawicieli sieci e-zdrowie na konferencji w Warszawie nt. Konkurencyjność Regionów Rola Technologii Informacyjno-Komunikacyjnych [16] 1 Dennis Gabor

32 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Prace i dyskusje nad strategią e-zdrowie dla Regionu Dolnośląskiego podczas seminariów na tematycznych. 8. Przygotowanie projektu Budowy Medical Data Center (MDC). 9. Wizyta w Pradze i zapoznanie się z systemem IZIP, Przedstawienie celów i założeń projektu Elektroniczny Rekord Pacjenta (ang. Electronics Heath Rekord EHR). 10. Nawiązanie współpracy z Centrum Systemów Informacyjnych Opieki Zdrowotnej. 11. Udział w powołaniu Klastra e-zdrowie. 12. Publikacja artykułów w czasopismach naukowych i materiałach konferencyjnych jako wyniki prac wybranych ekspertów sieci e-zdrowie [11,12,14,16,35]. 13. Wsparcie merytoryczne projektu UE Right z udziałem Włoch, Grecji, Luxemburga, Cypru, Sloveni, Węgier, Rumunii i Polski (Urząd Marszałkowski) Analizując potrzeby regionu i potencjał intelektualny jak również realia implementacji sprawdzonych rozwiązań w sektorze usług medycznych UE należało uporządkować relacje podmiotów dostarczających usługi medyczne, ponieważ Informacyjno-Komunikacyjne Technologie (IKT), na bazie których powstaje szereg nowych usług lub tradycyjnych usług medycznych świadczonych w inny sposób tj. na odległość, powoduje, że nastąpić muszą nowe powiązania organizacyjne i biznesowe. Przez pojęcie zintegrowany należy rozumieć zaś współdziałanie lub połączenie sieciowe konsumentów, specjalistów i dostawców usług medycznych. Takie współdziałanie lub integracja wymaga zastosowania i użyciu urządzeń powstałych w wyniku rozwoju IKT. 2. PRZESŁANKI I REALIA ERY ZMIANY MODELU USŁUG MEDYCZNYCH WYTYCZNE POLITYKI SPÓJNOŚCI WSPIERAJĄCEJ WZROST GOSPODARCZY I ZATRUDNIENIE W UNII EUROPEJSKIEJ, Analiza demograficzna UE, oraz jej tendencje wskazują na starzenie się ludności i prawdopodobne zmniejszenie się liczebności siły roboczej, istotne jest to aby Unia podjęła kroki mające na celu zwiększenie liczby zdrowych lat pracy dla członków unijnej siły roboczej. Inwestycje w promocję zdrowia i zapobieganie chorobom mają spowodować jak tylko jest to możliwe aby wydłużyć aktywność zawodową, tym samym wydłużyć ich wkład ekonomiczny oraz zmniejszyć stopę obciążenia demograficznego. Istniejące różnice w stanie zdrowia oraz dostępie do opieki zdrowotnej pomiędzy poszczególnymi regionami europejskimi będzie trzeba zmniejszyć. Problemy te będą rozwiązywane poprzez działania oparte na dogłębnej analizie optymalnego poziomu świadczenia usług i odpowiednich technologii, takich jak tele-medycyna i potencjał usług e-zdrowia pozwalający na zmniejszenie kosztów. Zatem istotne jest aby polityka spójności przyczyniała się do rozwoju opieki zdrowotnej, tym samym pomagając zwiększyć liczbę zdrowych lat pracy. Poprawa środowiskowej opieki zdrowotnej oraz działania prewencyjne odgrywają istotną rolę w zmniejszaniu nierówności w opiece zdrowotnej. Pojawić się powinna wyspecjalizowana grupa ludzi, trend w ochronie zdrowia i narzędzia, które będą wspierały ich pracę. Dobra opieka zdrowotna przekłada się na większy udział w rynku pracy, dłuższe życie zawodowe, wyższą wydajność oraz niższe koszty opieki zdrowotnej i koszty społeczne. Państwa Członkowskie powinny zapewnić aby potrzeba zwiększania efektywności w systemach opieki zdrowotnej była realizowana poprzez inwestycje w IKT, wiedzę i innowacje. W szczególności, Państwa Członkowskie są wzywane do zwrócenia uwagi na zapobieganie zagrożeniom dla zdrowia, poprzez ogólne kampanie informacyjne dotyczące zdrowia oraz poprzez zapewnienie transferu wiedzy i technologii, oraz zapewnienie tego aby służba zdrowia dysponowała odpowiednimi umiejętnościami, produktami i sprzętem niezbędnymi do przeciwdziałania zagrożeniom i minimalizowania ich potencjalnych szkód. Takie działania będą wymagały przygotowania specjalistów, którzy maja kompetencje związane z profilaktyką, wprowadzaniem nowych usług medycznych z wykorzystaniem multimedialnych środków komunikacji, budową kontentu do przygotowania programów edukacyjnych wykorzystując narzędzia e-learningu. Prowadzi to do tworzenia się zintegrowanego systemu ochrony zdrowia lub też koncepcji e-zdrowia w której to wykorzystanie Internetu ma służyć do wypracowania i zaimplementowania standardów i modeli referencyjnych dających podstawy automatyzacji istniejących procesów wypracowując wartość

33 32 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O dodaną, która zostanie odebrana przez społeczeństwo jako poprawa świadczeń zdrowotnych oraz większy nasz współudział w dbałości o nasze zdrowie [11]. 3. PRZEGLĄD PROBLEMÓW REGIONU NA TLE STRATEGII E- ZDROWIE DLA KRAJU I UNII EUROPEJSKIEJ Zgodnie z postanowieniami traktatu, UE musi dążyć do podwyższania poziomu zdrowia publicznego, zapobiegania chorobom i określania źródła zagrożeń dla zdrowia ludzi. W związku z tym na szczeblu UE podejmuje się próby zintegrowania wszystkich dziedzin związanych ze zdrowiem. Poprzez strategię na rzecz zdrowia UE przyczynia się do poprawy zdrowia publicznego w Europie i tym samym uzupełnia działania państw członkowskich, jednocześnie w pełni szanując ich kompetencje w zakresie organizowania i świadczenia usług opieki zdrowotnej. Strategia zdrowia UE dotyczy przede wszystkim wzmacniania współpracy i koordynacji, usprawniania wymiany popartych dowodami informacji i solidnej wiedzy oraz wspierania procesu decyzyjnego na szczeblu krajowym. W tym celu UE opracowuje kompleksowy system informacji zdrowotnej, aby zapewnić powszechny w państwach Unii dostęp do rzetelnych i aktualnych informacji na najważniejsze tematy związane ze zdrowiem oraz podstawę do wspólnej analizy czynników mających wpływ na zdrowie publiczne. UE pragnie również wzmocnić zdolność szybkiego reagowania na zagrożenia dla zdrowia. Dlatego pracuje na rzecz wzmocnienia nadzoru epidemiologicznego i kontroli chorób zakaźnych. Kolejne cele to zapewnienie bezpieczeństwa pacjentów oraz jakości opieki zdrowotnej dla usprawnienia transgranicznej opieki zdrowotnej oraz ułatwienia swobodnego przepływu pracowników medycznych i pacjentów. Polityka w dziedzinie zdrowia jest szczególnie ściśle powiązana z polityką ochrony konsumentów. Priorytet w tej dziedzinie stanowi bezpieczeństwo produktów i usług, w tym bezpieczeństwo żywności i szybkie alarmowanie w związanych z nim sprawach. Istnieją też inne obszary mające szczególne znaczenie dla zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia. Bezpieczeństwo i higiena pracy ma na celu zapewnienie ochrony przed zagrożeniami w miejscu pracy, wypadkami w pracy i chorobami zawodowymi. Osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony zdrowia wymaga także, aby działania w dziedzinie ochrony zdrowia szły w parze z działaniami na rzecz ochrony środowiska. Rozwój technologii oraz programy na rzecz społeczeństwa informacyjnego obejmują również kwestie związane z systemem opieki zdrowotnej oraz zdrowiem publicznym. Opracowano kilka szczegółowych projektów badawczych, które mają zapewnić wsparcie naukowe dla realizacji zadań związanych ze zdrowiem. Kolejny ważny temat stanowi ocena i zatwierdzanie produktów leczniczych [6,7,8]. Program e-zdrowie ma roczny obrót w wysokości 11 Euro. Szacuje się, że do roku 2010 wydatki na e-zdrowie mogą sięgnąć poziomu 5% całkowitego budżetu na ochronę zdrowia w 25 krajach członkowskich UE, w stosunku do 1% w 2000r. (dla 15 krajów członkowskich UE) [3,12]. Zgodnie z komunikatem Komisji Europejskiej dotyczącym e-zdrowia (kwiecień 2004), oczekuje się, że w krajach członkowskich do 2010 roku będą osiągnięte znaczące postępy w sektorze ochrony zdrowia, obejmujące: e-recepty, e-skierowania, e-diagnozy, usługi telemedycyny (telekonsultacje, telemonitoring, teleopieka), ubezpieczeniowe karty zdrowia, wymiana informacji pomiędzy placówkami zdrowia, dostęp pacjentów do własnych danych. Wszystkie kraje opracowują własne plany krajowe oraz regionalne, których podstawą jest dopasowanie procedur, mentalności i kompetencji w ochronie zdrowia do nowych warunków. Technologia informacyjna wprowadza możliwości technologiczne, ale technologia sama w sobie nie jest nastawiona na żadna dziedzinę.

34 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O STRATEGIA E- ZDROWIE DLA POLSKI NA LATA W Polsce w 2006 roku w szpitalach leczono pacjentów, dla każdego z nich założono historie choroby w trakcie pobytu. W historii chorób, zgromadzono wyniki badań analitycznych, obrazowych (RTG, USG, inne) konsultacji oraz dane administracyjne związane z koniecznością rozliczeń świadczonych usług z Narodowym Funduszem Zdrowia (NFZ). Można oszacować z jakimi wielkościami baz danych (BD) mamy do czynienia na poziomie średniej wielkości szpitala z ilością pacjentów hospitalizowanych rocznie. W ponad aptek realizowanych jest ok. 500 mln recept rocznie. Jeśli uwzględnimy porady ambulatoryjne w Publicznych Zakładach Opieki Zdrowotnej (PZOZ) w ilości tys. 2 oraz w niepublicznych tzw. NZOZ, to wykonanie wolumetrii ilości transakcji oraz wielkości bazy danych na poziomie regionu i kraju po wyspecyfikowaniu, jakie informacje należy przechować i gdzie oraz jakie przesyłać, tj. ilości zdarzeń, które są przedmiotem transakcji w bazie danych na poziomie ok. 2 mld rocznie. Wspólnota Europejska od początku lat 90-tych finansuje badania związane z rozwojem e-zdrowia (500 mln plus drugie tyle od jednostek współfinansujących). Na bazie tych badań zostały z sukcesem wdrożone rozmaite projekty pilotażowe i jest wyraźna presja ze strony wspólnoty, ażeby promować najlepsze przykłady i dzielić się doświadczeniami. Działania te wykreowały pomysł Programu e-zdrowie. Coraz bardziej dostrzegany rynek zarządzania informacją w ochronie zdrowia jest obszernym, bogatym i szybko rosnącym sektorem wewnątrz przemysłu opieki zdrowotnej. Rosnąca siła konsumentów prowadzi do kształtowania się na rynku modelu dobrze poinformowanego konsumenta wraz z jednoczesnym przesuwaniem się odpowiedzialności za własne zdrowie na indywidualne osoby. Nasilanie się tego procesu będzie wymagało nie tylko odpowiednich technologii, ale także rzetelnej informacji dostarczanej pacjentowi w odpowiedniej postaci [1,7]. Powstaje zatem w ramach sektora ochrony zdrowia potrzeba budowy nowego obszaru kompetencji związany z budową, wyposażeniem oraz obsługą Medycznych Centrów Danych (ang. Meducal Data Center-MDC) oraz usługami telemedycznymi. Reforma służby zdrowia istotnie zmieniła warunki działania zakładów opieki zdrowotnej (ZOZ). W wyniku transformacji systemu ochrony zdrowia placówki medyczne przekształcone zostały w samodzielne jednostki, których funkcjonowanie determinowane jest rachunkiem ekonomicznym. Szpitale, przychodnie, gabinety prywatne stały się podmiotami gry rynkowej. Do słownika na trwałe weszły nowe terminy i pojęcia: efektywność, kontraktowanie usług, rachunek kosztów, zysk, strata, procedura, elektroniczny rekord medyczny, restrukturyzacja, prywatyzacja itp. W otoczeniu placówek medycznych pojawiły się nowe instytucje: kasy chorych, Urząd Nadzoru nad Ubezpieczeniami Zdrowotnymi. Systemowe rozwiązania wpłynęły również na sposób finansowania zakładów opieki zdrowotnej, istota zmian polega na pokrywaniu ponoszonych kosztów uzyskiwanymi przychodami. Mimo pewnych oporów ideowych, leczenie chorych zostaje powoli ujmowane w ekonomiczne ramy jakże podobne do procesu produkcyjnego w przedsiębiorstwie. Zdrowie postrzegane jest jako produkt, a dostawcy usług medycznych jako producenci, którzy muszą sprostać zasadom wolnego rynku. Procesy produkcyjne wymagają sprawnej realizacji, szczególnie w sytuacji, gdy podaż w znaczący sposób przewyższa popyt. Prawa ekonomii również w sektorze medycznym są nieubłagane i niebawem może okaże się, że część producentów zbankrutuje, część zmieni profil świadczeń, a ci którzy przetrwają będą musieli gospodarować efektywniej i dostarczać najwyższej jakości usługi po cenie akceptowanej przez rynek. Wszystko to niesie za sobą konieczność dokładnej kontroli procesu leczenia, jego kosztów i efektywnego wykorzystania posiadanych zasobów. Sposoby realizacji tego zadania regulowane są przez reguły ekonomiczne, odnośne zarządzenia i warunki zawieranych kontraktów. Wielu menedżerów służby zdrowia zadaje sobie często pytanie: w jaki sposób usprawnić zarządzanie placówką medyczną, aby sprostać wprowadzonym do tego sektora regułom gospodarki wolnorynkowej? Odpowiedzi na nurtujący problem należy szukać, m.in. w udro- 2 Dane z Małego Rocznika Statystycznego 2005

35 34 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O żnieniu przepływu informacji. W pewnym uproszczeniu mówiąc o zarządzaniu, mamy na myśli podejmowanie decyzji na podstawie posiadanych i pozyskiwanych informacji. Kluczowym zadaniem dla Polski jest włączenie się w proces budowy ery informacyjnej poprzez wykorzystanie nowoczesnych technologii społeczeństwa informacyjnego, stwarzanie warunków dla zapewnienia bezpośredniego dostępu do informacji, kształtowanie świadomości społeczeństwa oraz rozwijanie jego potencjału intelektualnego i gospodarczego. Ze względu na proces integracji ze strukturami Unii Europejskiej pojawia się potrzeba dostosowania polskich rozwiązań i standardów do kształtującego się nowoczesnego społeczeństwa opartego na technikach informacyjnych [36]. Społeczeństwo informacyjne to nowy typ społeczeństwa, który ukształtował się w krajach o bardzo szybkim tempie rozwoju nowoczesnych technologii teleinformatycznych. Podstawowymi warunkami, które muszą być spełnione, aby społeczeństwo można było uznać za informacyjne, jest nowoczesna sieć telekomunikacyjna, obejmująca swoim zasięgiem wszystkich obywateli oraz rozbudowane i dostępne publicznie zasoby informacyjne. Ważnym aspektem jest również kształcenie społeczeństwa w kierunku dalszego rozwoju, tak by wszyscy mogli w pełni wykorzystywać możliwości, jakie dają środki masowej komunikacji i informacji, czerpiąc z nich korzyści w każdym aspekcie życia. W pracy lekarzy na wszystkich poziomach coraz intensywniej wykorzystuje się informatykę, a sprzęt medyczny najwyższej klasy oraz aplikacje komputerowe znajdują coraz szersze zastosowanie. Równocześnie, w obliczu postępów w rozwoju medycyny i nauki, starzenia się społeczeństwa i zmieniających się oczekiwań pacjentów, wzrasta zapotrzebowanie na środki budżetowe. Technologie cyfrowe nabierają coraz większego znaczenia w zarządzaniu służbą zdrowia, zarówno na poziomie lekarza prowadzącego indywidualną praktykę, jak i na poziomach krajowym i regionalnym. Oferują one możliwości zredukowania kosztów administracyjnych i świadczenia usług w zakresie opieki zdrowotnej na odległość, aby uniknąć niepotrzebnego powtarzania tych samych badań [37]. Poza tym Internet jest w coraz większym stopniu wykorzystywany przez obywateli do pozyskiwania informacji medycznych. W tej sytuacji coraz pilniejszą potrzebą staje się opracowanie treści informacji i usług związanych z elektroniczną ochroną zdrowia, powszechne ich udostępnienie i zapewnienie, platformy gromadzenia, przechowywania i udostępniania informacji nt. stanu zdrowia i zasobów. W trakcie realizacji Strategii e-zdrowie należy proponowanym działaniom nadać konkretne formy realizacji. W założeniu Strategia e-zdrowie ma stać się przyczyną, a nie efektem wzrostu jakości w ochronie zdrowia w Polsce. Upowszechnienie wykorzystania Internetu pozwoli na korzystanie z usług przeniesionych na platformę elektroniczną i pozwoli na zwiększenie efektywności placówek ochrony zdrowia, a także ułatwi pacjentowi dostęp do informacji. Strategia jest dokumentem bazowym, z określonym działaniem na lata , który niewątpliwie ulegać będzie modyfikacjom z powodu zmian prawnych, organizacyjnych czy też technologicznych. Dokładne przypisanie zadań poszczególnym podmiotom oraz zapewnienie koordynacji i kontroli realizacji działań, pozwoli na osiągniecie sukcesu we wdrażaniu Strategii e-zdrowie. Szpitale i inne jednostki służby zdrowia będą musiały przejść proces transformacji. Jednostkom tym będą potrzebni wiarygodni i kompetentni konsultanci wywodzący się z liderów rynku IT, którzy pomogą przeprowadzić proces transformacji w placówkach, dostosowując ją do nowych możliwości i metod działania i wskażą kierunki rozwoju tym placówkom. Wspólnota Europejska od początku lat 90-tych finansuje badania związane z rozwojem zdrowia. Na bazie tych badań zostały z sukcesem wdrożone rozmaite projekty pilotażowe [10].

36 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O PRIORYTETY W OBSZARZE e- ZDROWIE DZIAŁANIA OGÓLNE Łatwiejszy dostęp obywateli do informacji z zakresu ochrony zdrowia W miarę rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa, kluczowym znaczeniem jest szybkie pozyskanie miarodajnej informacji. Możliwości technologiczne oferowane przez rozwijające się technologie informacyjne Internet, poczta elektroniczna czy telefonia komórkowa stwarzają warunki do wykorzystania ich w ochronie zdrowia. Wraz ze wzrostem użytkowników Internetu, pojawia się zwiększone zapotrzebowanie na informację elektroniczną, która jest szybsza, wygodniejsza, a często tańsza od pozyskiwania informacji przekazywanej drogą tradycyjną. Rozwijanie i upowszechnianie informacji elektronicznej dotyczącej ochrony zdrowia, pozwoli na wprowadzenie nowej jakości we wspomaganiu procesu podejmowania decyzji, da możliwość powszechnego uczestnictwa w korzystaniu z informacji, a także może ułatwić pracę ludzką. Poprawa efektywności systemu ochrony zdrowia w zakresie elektronicznego obiegu dokumentacji Pozyskiwanie, przetwarzanie, przechowywanie danych w rozwiązaniach tradycyjnych wiąże się z długim czasem oczekiwania na informację, zaangażowaniem wielu pracowników w proces zbierania i agregowania danych oraz częstokroć stanowi problem przy konieczności skorzystania z przechowywanej informacji. Ochrona zdrowia jest tą dziedziną życia, w której od czasu pozyskania informacji zależy często zdrowie lub życie człowieka. Dlatego też rozwój i doskonalenie technologii elektronicznego obiegu dokumentacji ma bardzo istotne znaczenie. Kondycja działania instytucji zależy w głównej mierze od szybkości i sposobu podejmowania decyzji, a ta jest uzależniona od dostępności do informacji. Wykorzystanie podpisu cyfrowego w obiegu dokumentacji pozwoli również, w perspektywie czasu, na uzyskanie realnych oszczędności także w kosztach korespondencji. Zmiana modelu informatyzacji placówek ochrony zdrowia W wyniku odbytej konferencji w ramach podejmowanych działań sieci e-zdrowie Regionalne strategie informatyzacji służby zdrowia na Dolnym Śląsku z udziałem wielu dyrektorów Dolnośląskich Szpitali nt. standardów i modelu organizacji prac nad budową rozwiązań informatycznych dla placówek ochrony zdrowia przyjęto dokument programowy, który postuluje zmianę modelu wdrażania technologii IKT. W wyniku licznych publikacji oraz przeprowadzonych audytów informatycznych w placówkach ochrony zdrowia wynika, że stan i poziom zadowolenia lub raczej niezadowolenia z usług jakie ma świadczyć informatyka jest bardzo poważny. Nie ma w Polsce szczegółowych opracowań, które by przedstawiały efektywność przedsięwzięć informatycznych i poziom zadowolenia użytkowników, menagerów z realizowanych projektów informatycznych. Są wszelkie podstawy aby sądzić, że jest raczej gorzej niż lepiej w stosunku do innych krajów UE. Według raportu CHAOS opracowanego przez Standish Group, który jest najczęściej cytowaną statystyką dotyczącą przemysłu informatycznego tj. technologii informatycznych IT, w 1994 roku jedynie 16% projektów informatycznych zakończyło się sukcesem [5]. W roku 2000 liczba udanych projektów wzrosła do 28%, a w roku 2004 wyniosła jedynie 29% [10]. Biorąc pod uwagę znaczący wzrost zapotrzebowania na oprogramowanie w ostatnich latach, liczba projektów, które zakończyły się porażką jest niepokojąca. Zwłaszcza, że przeważająca cześć projektów z innych dziedzin najczęściej kończy się powodzeniem. W 1986 roku Alfred Spector, prezes Transarc Corporation, porównał wytwarzanie oprogramowania z budową mostów [11]. Stwierdził, że mosty są najczęściej budowane na czas, w ramach przewidzianego budżetu i nie zawalają się. Projekty informatyczne z kolei przeważnie przekraczają przewidziany czas i budżet, dostarczając jednocześnie niepełnej funkcjonalności. Jakie są zatem różnice pomiędzy tymi dwoma rodzajami przedsięwzięć? Spector zauważył, że projekt mostu jest wykonany niezwykle precyzyjnie, co daje potencjalnemu wykonawcy niewielkie pole manewru i minimalną elastyczność w zmianie specyfikacji. W przypadku projektów informatycznych taka elastyczność jest niezbędna ze względu na zmieniające się wymagania, procesy biznesowe oraz technologie. Dodatkowo w budownictwie zwykle dwie zupełnie niezależne instytucje są odpowiedzialne za wykonanie projektu i jego realizację. W przypadku projektów informatycznych najczęściej jedna

37 36 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O firma zarówno tworzy projekt oraz go implementuje. Jest to rzecz niepożądana, ponieważ projekt a produkcja tj. warsztat implementacyjny to dwa odrębne działania. [10,11] Co zatem należy robić i jak? 1. Wyeliminowanie przyczyn w/w stanu należy widzieć m.in. w zmianie modelu procesu informatyzacji poprzez: a. Stosowanie sprawdzonych i zaleconych metodyk zarządzania projektem informatycznym (np. Prince2, PMI wg. PMBok, zatrudnianie PM) b. Konieczność opracowania strategii informatyzacji szpitali uwzględniającej korzyści biznesowe projektów [10]. c. Wprowadzenie tanich rozwiązań terminalowych w miejsce drogich i wymagających znacznych nakładów przy administrowaniu rozwiązań PC [9]. d. Opracowanie modeli referencyjnych w procesie leczniczym i relacji z otoczeniem (NFOZ, zaopatrzenie, kooperacja) [14,20,21,22,29]. 2. Mierzenie zwrotu z inwestycji informatycznych poprzez: a. Możliwość porównania i monitorowania efektów finansowych jednostek poprzez ujednolicenie procesów biznesowych b. Monitorowanie zwrotu z inwestycji c. Uzyskanie mniejszych kosztów eksploatacji rozwiązań informatycznych poprzez wdrażanie systemów zintegrowanych realizujących strategie oraz cele biznesowe podmiotu ochrony zdrowia w tym korzystanie z outsourcingu usług IKT Rozpoczęcie procesu zmiany modelu informatyzacji jest konieczne, aby stojące komputery nie stanowiły wątpliwej dekoracji. Podstawą jest edukacja i budowanie świadomości, że informatyzacja rozpoczyna się już na etapie opracowania strategii, uporządkowania procesów leczniczych zarządczych a wybór rozwiązań sprzętowych, oprogramowania jest następstwem tych działań oraz wniosków jakie z nich wypływają [10]. Normy i standardy podstawą spójności i integralności działań w ramach programu e-zdrowie Pojęcie STANDARDU ma różnorodne znaczenie i obejmuje prawie wszystkie obszary życia społecznego, gospodarczego, techniki a nawet sztuki i muzyki. Mówi się np. o standardach w muzyce: cyt. za Jazz Forum Zbigniew Namysłowski: Zawsze lubiłem standardy i ich harmonię. I gdy tylko zdarza się okazja do jam session, chętnie w to wchodziłem, a wiadomo, że standardy to podstawa jamów. Czytamy o standardowym wyposażeniu samochodu np. automatyczne wspomaganie układu kierowniczego itd. [8, 13, 21, 26, 31].W oprogramowaniu, które rozprowadzają firmy dla użytkowników mamy w ofercie wersje podstawowe, standard i profesjonalne. Innym przykładem może być sieć fast foodów której niezależnie od miejsca na świecie można zjeść standardowego hot-doga. Znaczenie słowa STANDARD wg słownika języka polskiego Stanisława Bombeka to: Typowa, przeciętna, określona normami jakość. Przeciętny typowy model, wzorzec, gatunek jakiegoś wyrobu odpowiadający określonym wymogom, normom. Popularny temat muzyczny. Standaryzacja jest to ustalanie standardów, wprowadzanie jednolitych norm zwłaszcza w przemyśle, ujednolicanie produkcji. Standard jest dokumentem, ustanowionym na zasadzie konsensusu i zatwierdzonym przez uprawniony urząd bądź organizację. Dokument ten ustanawia zasady i wytyczne wykonywania pewnych czynności lub właściwości tych czynności bądź ich rezultatów ukierunkowanych na optymalne osiągnięcie założonych w standardzie celów. Standardy różnią się między sobą charakterem, tematem i zawartością: obejmują wszystkie podstawowe dyscypliny nauki takie jak: matematyka, fizyka, chemia itp. oraz wiele innych technicznych, ekonomicznych i społecznych aspektów ludzkiej działalności,

38 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 37 są spójne i konsekwentne: standardy są ustanawiane przez organizacje techniczne, które koordynowane są przez wyspecjalizowane komórki czuwające nad tym aby standardy ustanawiane w różnych obszarach ludzkiej działalności nie były sprzeczne ze sobą, są maksymalnie uniwersalne; standardy odzwierciedlają rezultaty wspólnej pracy wszystkich zainteresowanych i kompetentnych organizacji, które są upoważnione do reprezentowania interesów poszczególnych grup społecznych: producentów, użytkowników, laboratoriów, autorytetów publicznych, konsumentów, itd., są żywym procesem; standardy bazują na aktualnych doświadczeniach i prowadzą do materialnych rezultatów w praktyce (produkty - zarówno towary jak i usługi, metody testowania, itp.); standardy ustanawiają kompromis pomiędzy aktualnym stanem wiedzy i ekonomicznymi ograniczeniami środowiska w którym żyjemy, są aktualizowane; standardy są przeglądane okresowo w celu upewnienia się o ich aktualności i w razie potrzeby tak rozwijane, aby nadążały za społecznym i technologicznym postępem, mają status odnośnika; w komercyjnych kontraktach oraz w sądach w przypadku sporu; standardy są dokumentami regionalnymi, krajowymi bądź międzynarodowymi w zależności od tego jaka organizacja je ustanawia, są dostępne dla wszystkich; standardy mogą być kupowane i używane bez żadnych ograniczeń. Jako podstawową zasadę przyjęto, że standardy nie są obowiązkowe, ich używanie jest dobrowolne W specjalnych przypadkach, zastosowanie standardu może być obowiązkowe (np. w zastosowaniach związanych z bezpieczeństwem ludzi, instalacjami elektrycznymi, jako wymóg kontraktu, itp.). Znaczenie słowa NORMA wg powyższego słownika to: Ustalona, ogólnie przyjęta, wytyczna, reguła, wzór, schemat. Ilość, miara ustalona, przewidziana jako wymagana, obowiązująca. Normalizacja natomiast to wprowadzanie obowiązujących norm w zakresie pewnych czynności, produkcji, usług itp., ujednolicanie. W Polsce oficjalnie obowiązuje pojecie NORMY i główną organizacja, która zajmuje się powyższym w swojej nazwie nie ma słowa standard (Polski Komitet Normalizacyjny). Definicja normy wg PN-EN 45020:2000 brzmi następująco: "Dokument przyjęty na zasadzie konsensu i zatwierdzony przez upoważnioną jednostkę organizacyjną ustalający - do powszechnego i wielokrotnego stosowania - zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące się do różnych rodzajów działalności lub ich wyników i zmierzający do uzyskania optymalnego stopnia uporządkowania w określonym zakresie. Zaleca się, aby normy były oparte na osiągnięciach zarówno nauki, techniki, jak i praktyki oraz miały na celu uzyskanie optymalnych korzyści społecznych." Na użytek naszego opracowania możemy przyjąć definicje normy wg Polskiego Komitetu Normalizacyjnego. Normalizacja to opracowywanie norm a standaryzacja to ich wprowadzenie w życie. Typy NORM - wyróżnia się następujące typy norm wg podziału PKN: Norma terminologiczna norma dotycząca terminów, zawierająca zwykle także ich definicje, Norma podstawowa norma obejmująca szeroki zakres zagadnień lub zawierająca postanowienia dotyczące jednej, określonej dziedziny, Norma badań norma dotycząca metod badań Norma wyrobu norma określająca wymagania, które powinny być spełnione przez wyrób lub grupę wyrobów w celu zapewnienia jego funkcjonalności, Norma procesu norma określająca wymagania, które powinny być spełnione przez proces w celu zapewnienia jego funkcjonalności, Norma usługi norma określająca wymagania, które powinny być spełnione przez usługę w celu zapewnienia jej funkcjonalności, Norma interfejsu norma określająca wymagania dotyczące kompatybilności wyrobów lub systemów w miejscu ich łączenia,

39 38 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Norma danych (do dostarczenia) norma zawierająca wykaz właściwości, dla których powinny być podane wartości lub inne dane w celu dokładnego określenia wyrobu, procesu lub usługi. W zakresie obowiązku stosowania i egzekucji nie stosowania norm istnieją następujące pojęcia i regulacje prawne: Obowiązek ustawowy stosowania NORM Podstawą do obowiązkowego stosowania norm do 1 stycznia 2003 mogły być akty prawne rangi rozporządzeń ministra lub wyższe. Od 1 stycznia 2003 r zgodnie z dyrektywami UE i przystosowanie prawa krajowego taką delegacje posiada tylko Ministerstwo Obrony Narodowej. Wg obowiązujących przepisów wprowadzenie obowiązku stosowania normy nie może odbyć się poprzez powołanie się na nią (Zarządzenie MZ z dnia 12 marca 1996 r &5, obowiązek stosowania normy PN-B-02151/02) odbywa się poprzez pełne opisanie przedmiotu który podlega regulacji (jest to na ogół przywołanie tekstu z normy). Rekomendacja stosowania NORMY Rekomendacja to sugestia lub opinia, która wskazuje zalety i korzyści z zastosowania rekomendowanego rozwiązania. W przypadku np. poniesienia szkody lub straty może być to powodem odmówienia wypłaty odszkodowania. Rekomendowane stosowanie norm może być przedmiotem oceny produktu lub usługi. Zalecenie stosowania NORM Zalecenie to dokument, który nie ma charakteru wiążącego i sugeruje adresatowi dość autorytatywnie sposób zachowania. Nie są to akty wiążące, ale sądy krajowe, komisje przetargowe powinny uwzględniać zalecenia informujące o zaleceniach stosowania określonych norm w przedmiotowej sprawie. Więcej informacji stanowiących uzupełnienie tego rozdziału dostępne na stronie PROJEKT REGIONALNEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO (RPO) NA LATA DLA WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO. MODERNIZACJA INFRASTRUKTURY OCHRONY ZDROWIA NA DOLNYM ŚLĄSKU (rozdział opracowano na podstawie - Cel priorytetu Głównym celem priorytetu jest poprawa jakości opieki zdrowotnej poprzez podniesienie standardu usług medycznych oraz zwiększenie dostępności do usług świadczonych przez zakłady opieki zdrowotnej. Podjęte działania prowadzić będą do racjonalizacji sieci placówek służby zdrowia. W ramach priorytetu nie będzie możliwe finansowanie bieżącej działalności sektora. Uzasadnienie priorytetu i jego opis Jak wykazano w analizie społeczno-gospodarczej województwa dolnośląskiego region charakteryzuje się stosunkowo dobrze rozwiniętą siecią placówek służby zdrowia. Wskaźnik ilości łóżek na 10 tys. mieszkańców przewyższa wskaźniki bardziej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej (np. Dania, Irlandia). W tym zakresie istotne są jednak znaczące dysproporcje jakościowe w poziomie rozwoju infrastruktury ochrony zdrowia. Najważniejsze problemy dotyczą wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym oraz sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładów opieki zdrowotnej. Na Dolnym Śląsku podmioty służby zdrowia zlokalizowane są często w starych, zdekapitalizowanych obiektach, niedostosowanych do obowiązujących wymogów, znacznie odbiegających od poziomu europejskiego. Wszystkie zakłady opieki zdrowotnej prowadzące działalność, a nie spełniające wymagań określonych prawem mają obowiązek dostosować pomieszczenia i urządzenia zakładu do tych

40 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 39 wymagań w określonym terminie. W przypadku szpitali i innych zakładów przeznaczonych dla osób wymagających całodobowych świadczeń termin ten wyznaczono do roku, a w przypadku innych zakładów opieki zdrowotnej do roku. Taka sytuacja stwarza potrzebę zwiększenia nakładów finansowych w służbie zdrowia. W związku z powyższym w ramach priorytetu wspierane będą przedsięwzięcia w zakresie modernizacji istniejących obiektów w celu przyspieszenia dostosowywania ich do obowiązujących przepisów prawa. Współfinansowanie budowy nowych obiektów będzie możliwe wyłącznie w sytuacji, gdy modernizacja istniejącej infrastruktury nie stanie się ekonomicznie uzasadniona oraz w sytuacji, kiedy budowa obiektów prowadzić będzie do racjonalizacji sieci placówek opieki zdrowotnej w regionie. Realizacja postulatów strategii rozwoju województwa w zakresie zwiększenia wczesnego wykrywania i leczenia chorób oraz poprawy dostępu do specjalistycznych świadczeń zdrowotnych uzależniona jest od poziomu wyposażenia w urządzenia i sprzęt medyczny placówek służby zdrowia. W tym zakresie sytuacja na Dolnym Śląsku nie odbiega od warunków występujących w całym kraju. Przeważa zdekapitalizowany sprzęt wykorzystujący przestarzałe technologie, funkcjonujący często na granicy dopuszczanych prawem norm. W związku z powyższym wspierane będą projekty polegające na wyposażeniu placówek służby zdrowia w aparaturę i sprzęt medyczny. Współfinansowanie zakupu nowego sprzętu możliwe będzie przede wszystkim w sytuacji, gdy posiadany sprzęt nie spełnia obowiązujących norm, gdy jego wymiana doprowadzi do racjonalizacji procesu leczenia, bądź też jego brak uniemożliwia leczenie. Inwestycje w tym zakresie opierać się będą na szczegółowej analizie zapotrzebowania oraz optymalnego poziomu świadczenia usług. Jak wykazano w analizie sytuacji społeczno gospodarczej społeczeństwo dolnośląskie jest starsze aniżeli przeciętne w kraju. W niedalekiej przyszłości może to znacząco determinować sytuację społeczną regionu. W związku z tym ważnym zadaniem priorytetu będzie wzmocnienie zakładów leczenia i opieki długoterminowej szczególnie nad osobami starszymi o znacznym stopniu niepełnosprawności oraz osobami upośledzonymi umysłowo. Tego typu projekty finansowane będą wyłącznie w sytuacji, kiedy ich realizacja przebiegać będzie na bazie zasobów będących w posiadaniu zakładów opieki zdrowotnej i będzie rezultatem procesu racjonalizacji sieci placówek opieki zdrowotnej. Dla podniesienia jakości opieki zdrowotnej istotne będą działania zmierzające do racjonalizacji funkcjonowania placówek służby zdrowia poprzez wdrażanie informatycznych systemów w zakresie zarządzania oraz udostępniania informacji \obywatelom. Podejmowane działania w ramach priorytetu mają doprowadzić do redukcji zagrożeń wynikających z braku odpowiedniej jakości i dostępności do świadczeń zdrowotnych. Brak poprawy zdrowia społeczeństwa zwiększy koszty społeczne i koszty pracy, a przez to wpłynie na zmniejszenie konkurencyjności regionalnej gospodarki. Zgodność priorytetu z opracowaniami strategicznymi Strategiczne Wytyczne Wspólnoty (SWW). Priorytet jest kompatybilny ze SWW. Spójność ta dotyczy wytycznej: większa liczba lepszych miejsc pracy, w ramach której przewiduje się m.in. pomoc w utrzymaniu zdrowej siły roboczej. Efektem tego założenia mają być działania na rzecz zapobiegania zagrożeniom zdrowia oraz wypełnianie luk infrastrukturalnych istniejących w odniesieniu do funkcjonowania służby zdrowia. Narodowa Strategia Spójności (NSS). Priorytet jest harmonijny z NSS - wpisuje się swoją treścią w część strategiczną NSS odnoszącą się do rozwoju społeczno gospodarczego kraju w punkcie dotyczącym wzrostu zatrudnienia poprzez rozwój kapitału ludzkiego oraz społecznego (4.4.2). W punkcie tym zaakcentowano m.in., że rozwój opieki zdrowotnej jest istotny (w kontekście polityki spójności) pod kątem poziomu, ilości i jakości oferowanych usług. Zapobieganie zagrożeniom dla zdrowia przewidywane jest poprzez zapewnienie transferu wiedzy i technologii, by służby opieki zdrowotnej dysponowały dostępem do najnowszej wiedzy i innowacji, oraz były wyposażone w odpowiednie produkty i sprzęt niezbędny do minimalizowania potencjalnych szkód oraz zapewniały równy dostęp i optymalny poziom, bez względu na miejsce świadczonych usług.

41 40 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku (SRWD). W opisywanym priorytecie przewidziane zostały rodzaje przedsięwzięć spójne z działaniami wytyczonymi do realizacji w SRWD. Dotyczy to przede wszystkim priorytetu 3.4. Stałe podnoszenie stanu bezpieczeństwa i zdrowia mieszkańców województwa, w ramach którego przewiduje się m.in. zapewnienie dostępu do specjalistycznych świadczeń zdrowotnych wykonywanych w najbardziej optymalny i efektywny sposób; zwiększenie skuteczności zapobiegania, wczesnego wykrywania i leczenia chorób oraz zapobiegania i leczenia uzależnień; rozwój systemu opieki nad kobietami w ciąży i noworodkami, i in. 5. PRZEGLĄD PROBLEMÓW REGIONU NA TLE STRATEGII E-ZDROWIE DLA KRAJU I UE Z poziomu mikroekonomicznego systemy opieki zdrowotnej charakteryzuje specyfika: zasobów ludzkich, zasobów rzeczowych, procesu obiegu dokumentacji i jej przetwarzania, obiektów przetwarzania, dostępności do wyników przetwarzania Wśród obszarów, których decyzje wpływają na podstawowe wskaźniki, które mają być poprawione w ramach strategii UE, to [35]: ustalenie zasad kategoryzacji typów świadczeń zdrowotnych, niesprzecznych ze strukturą standardowego planu finansowego NFZ, uwzględniające dostępne informacje o potrzebach zdrowotnych i wiedzę o sposobach zaspakajania tych potrzeb, to jest rodzaju świadczeń zdrowotnych, udział każdej kategorii w całkowitym budżecie publicznym województwa, ważenie udziałów poszczególnych populacji w poszczególnych powiatach/gminach, rozdział środków i zawieranie umów. Problemy szczegółowe: powolny proces pozyskania miarodajnej informacji informacja z dużym opóźnieniem, ograniczone możliwości technologiczne oferowane przez rozwijające się technologie informacyjne, niedostosowanie się podmiotów ochrony zdrowia do szybko rozwijającej się technologii takiej, jak: Internet, poczta elektroniczna, czy telefonia komórkowa, zaangażowanie wielu pracowników w proces zbierania i agregowania danych; zbyt małą częstotliwość zbierania i agregowania danych, podejmowania decyzji w oparciu o niepełne dane operacyjne, niedostatecznie wyposażenie krajowych placówek medycznych (szpitale, przychodnie, lekarze POZ i inne) w infrastrukturę informatyczną niska jakość, niezawodność i bezpieczeństwo eksploatowanego oprogramowania dla szpitali HIS (Hospital, Information System) wytwarzanego w mało wydajnej i zawodnej technologii Klient Server. brak referencyjnego modelu zaspokajania potrzeb informatycznych, inwestowanie w najtańsze oprogramowania powoduje straty dla placówek z uwagi m.in. na opóźnienia w rozliczeniach z NFZ., niewłaściwe proporcje wydatków na IT w stosunku do innych kategorii, brak wiedzy i doświadczenia oraz dobrych praktyk w zakresie modelowania procesów w ochronie zdrowia, sposób serwisowania i modernizacji aktualizacji oprogramowania jest okazją dla dostawców do stawiania dodatkowych warunków na serwisowanie oraz dostarczanie zaktualizowanych wersji oprogramowania dostosowanych do zmieniających się regulacji prawnych, kolejne wersje oprogramowania wymuszają modernizację lub wymianę posiadanej platformy sprzętowej, systemy szpitalne nie maja zabezpieczeń przed utrata danych, nieuprawniona modyfikacja danych

42 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 41 i włamaniami do sieci, nieliczne audyty przeprowadzone w szpitalach wskazują na brak systemów bezpieczeństwa antywirusowego i firewall i, brak lub nieskuteczna polityka bezpieczeństwa pracy w sieci komputerowej oraz separacji sieci lokalnych od Internetu, poszczególne programy najczęściej nie są zintegrowane na poziomie wspólnej platformy wymiany danych, redundantna ilość danych i brak zamkniętych procesów data flow biznesowych oraz medycznych, brak praktyk wykorzystania przez placówki ochrony zdrowia modelu outsourcingu usług IT, inne Sektor ochrony zdrowia jest pod presją zmian społecznych i technologicznych. Dostawcy usług świadczeń zdrowotnych muszą stawiać czoła stale rosnącym kosztom leczenia, niesprawnym strukturom administracyjnym, nagłaśnianym przypadkom błędów lekarskich i nierzetelności zarówno pacjentów jak i personelu. Z drugiej strony - poprawa poziomu edukacji, większe dochody oraz starzenie się społeczeństwa zwiększają wymagania odbiorców usług medycznych - pacjenci oprócz standardowego leczenia oczekują opieki online, zapobiegania chorobom i dostępu do kompletnej informacji tj. do własnych danych zdrowotnych. Możemy wyróżnić trzy kluczowe sfery jakości usług medycznych, których systematyczne usprawnianie optymalnie zaspokaja potrzeby i oczekiwania pacjentów: Sfera organizacyjna aby zwiększyć bezpieczeństwo i zdobyć zaufanie pacjentów instytucje opieki zdrowotnej powinny spełniać oczekiwania dotyczące takich cech jakości jak: niezawodność dostępność odpowiedzialność. Niezawodność oznacza zmniejszenie liczby reklamacji (skarg) ze strony pacjentów. Do tej pory najczęstsze powody skarg zgłaszane przez pacjentów były następujące: brak zadowalających efektów leczenia, długie oczekiwanie na wizytę u lekarzy specjalistów, nieetyczne zachowanie personelu medycznego, zła jakość świadczeń zdrowotnych, a nawet odmowa wykonania usługi. W kwestii dostępności Polacy oczekują radykalnej poprawy łatwości uzyskania leczenia dobrej jakości oraz większej odpowiedzialności ze strony personelu medycznego (lekarskiego i pielęgniarskiego). Dotyczy to głównie przestrzegania terminów wizyt. Sfera informacyjna należy do podstawowych zasobów placówki medycznej oddziałujących na bezpieczeństwo i satysfakcję pacjenta. Ograniczony dostęp chorych do informacji prowadzi do formalizacji informacji i wiedzy, komunikacji formalnej, głównie na papierze, co owocuje ograniczoną możliwością dyskusji, spadkiem zaufania i satysfakcji z otrzymanej usługi medycznej. Podstawowym celem wprowadzania usprawnień w sferze informacji jest zbudowanie otwartego systemu informacyjnego na poziomie lekarz-pacjent oraz możliwości wymiany wiedzy. Szczególnie istotne jest tutaj tworzenie możliwości częstszej bezpośredniej komunikacji pomiędzy lekarzem a chorym. Według. Nestorowicza Komunikacja bezpośrednia jest najbardziej efektywną formą przekazywania skomplikowanej wiedzy. Kontakt osobisty pozwala na dyskusję, wymianę poglądów, ułatwia porozumienie i dochodzenie do kompromisów. Ułatwiona komunikacja, umiejętność słuchania potrzeb pacjentów, kompetentna i wiarygodna informacja zmniejszają barierę nieufności pomiędzy świadczeniobiorcą a świadczeniodawcą. Sfera techniczna związana jest z przestrzeganiem procedur pod względem technicznym, a więc wyeliminowaniem przyczyn potencjalnych usterek. Poziom sprawności sprzętu medycznego wpływa zarówno na jakość leczenia, jak i bezpieczeństwo pacjentów. Bezpieczeństwo chorych związane jest z bezpieczeństwem fizycznym (szczególnie dużą rolę odgrywa jakość aparatury podczas skomplikowanych zabiegów chirurgicznych), a także ograniczeniem niepotrzebnego stresu wśród pacjentów.

43 42 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 6. PRIORYTETY I UWARUNKOWANIA NA WYGENEROWANIE PROJEKTÓW W ramach pierwszej fazy programu e-zdrowie planowane są prace związane z integracją środowiska odpowiedzialnego za kształt polityki zdrowotnej w regionie, jego poziom oraz wykorzystanie potencjału naukowego i przemysłowego do inicjacji i przeprowadzenia szeregu projektów, które stanowić będą uzgodniony program działań w obszarze e-zdrowie. W chwili obecnej możemy wskazać te, które są spójne z polityką i strategią UE oraz programem przyjętym przez RM. Do projektów takich można zaliczyć m.in.: Telekardiologia - projekt obejmujący opiekę krótkoterminową polegającą na wdrożeniu procedur telemedycznych dla pacjentów wymagający monitorowania kardiologicznego obejmujący telekonsultacje kardiologiczne i telemonitoring EKG, Telediabetologia - celem projektu jest wydłużenie życia oraz poprawa jego jakości poprzez edukację, wczesne wykrywanie defektów metabolicznych, monitorowanie, udostępnianie metod wsparcia oraz efektywne udostępnianie interaktywnych programów żywienia, Teleradiologia - celem projektu jest zbudowanie Regionalnej Sieci teleradiologicznej współpracującej z wiodącymi jednostkami w kraju i Europejskim Instytutem Telemedycyny wykorzystując infrastrukturę i zasoby MDC (Medical Data Center) - podmiotu, który specjalizuje się w outsourcingu udostępniania mocy obliczeniowej oraz przestrzeni dyskowych dla gromadzenia obrazów (RTG, TK, USG i innych). Projekt zapewni wymianę, przesyłanie, zbieranie materiału diagnostycznego organizowanie wirtualnych zespołów diagnostycznych w zakresie teleradiologii, Telezasoby - celem projektu jest ewidencja i monitorowanie zasobów krytycznych infrastruktury zasobów ochrony zdrowia w Regionie Dolnośląskim (nieruchomości, wyposażenie techniczne, diagnostyczne, kompetencje, inne). Regionalne Medyczne Centrum Danych (MDC) wykorzystywane jest do bezpiecznego przekazywania, przechowywania oraz udostępniania danych medycznych oraz oprogramowania użytkowego dla wspomagania procesów zarządczych i świadczeń medycznych placówek ochrony zdrowia w regionie. Fundamentalnym założeniem dla budowanej w regionie sieci jest wykorzystanie istniejącej infrastruktury sieci miejskich MAN, akademickiej sieci naukowej. Trwałość projektową zapewnią organizowane konsorcja, które skupiają szpitale publiczne ZOZ oraz NZOZ y zainteresowane korzystaniem z uruchomionych projektów jako beneficjenci. Podstawową zasadą przy inicjowaniu projektów, ich realizacji i wdrożeniu systemów informacyjnych w ochronie zdrowia powinna być ich otwartość i możliwość współpracy z innymi systemami oraz zdolność do wielokierunkowej zmiany danych. Wszystkie podmioty służby zdrowia powinny oceniać realnie na perspektywę włączenia się do europejskiego portalu zdrowotnego oraz zaistnienia na globalnym rynku usług medycznych poprzez wykorzystanie telemedycyny oraz outsourcingu usług informatycznych. 3 Komunikat Komisji Europejskiej dotyczący e-zdrowia wymusza na krajach członkowskich podjęcie działań zmierzających do poprawy stanu wykorzystania technologii informacyjnej i komunikacyjnej w ochronie zdrowia w tzw. starej UE głównie w USA powszechny jest model ASP wykorzystywania oprogramowania i tzw. kontraktowania usług informatycznych u zewnętrznych dostawców poprzez szerokie wykorzystanie Internetu i rozległych sieci komputerowych. Coraz bardziej rozwija się rynek usług outsourcingowych w polskiej ochronie zdrowia. Usługi te wykonują wysoko wyspecjalizowane firmy zewnętrzne [3]. Lista projektów w ramach programu postulowana przez ekspertów sieci e-zdrowie 1. Program wdrażający systemy IT do organizacji i zarządzania jednostkami służby zdrowia poprzez Medical Data Center. 2. Program wdrażający teleinformatyczne metody diagnostyki i leczenia w położnictwie oraz gineko- 3 K. Frączkowski, Regionalny zintegrowany system informatyczny wspomagając y świadczenie usług medycznych, Niemiecko- Polskie Forum Zdrowia

44 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 43 logii na terenie Dolnego Śląska. 3. Program badań telespirometrycznych dla dzieci z astmą oskrzelową na terenie Dolnego Śląska 4. Ramowy program dostosowania i rozwoju systemu szybkiego reagowania na zagrożenia zdrowotne obywateli Dolnego Śląska chorych na cukrzycę. 5. Program wdrażający teleinformatyczne metody diagnostyki i leczenia ostrych zespołów wieńcowych u chorych na terenie Dolnego Śląska. 6. Projekt systemu zdalnego diagnozowania badań radiologicznych pacjentów z regionu Dolnego Śląska. 7. Zarządzanie opieką geriatryczną. 8. Budowa infrastruktury teleinformatycznej dla realizacji programu e-zdrowie na terenie miasta Wrocławia i województwa dolnośląskiego z wykorzystaniem infrastruktury Wrocławskiej Akademii Sieci Komputerowych (WASK) i Krajowej Akademickiej Sieci kręgosłupowej PIONIER 9. Program wdrażający teleinformatyczne metody wczesnej diagnostyki i leczenia raka jelita grubego i chorób przewodu pokarmowego na terenie Dolnego Śląska. 10. Program wdrażający system rejestracji i realizacji ordynacji lekarskiej jako ogniwo niezbędne do organizacji i zarządzania opieką farmaceutyczną w aptekach ogólnodostępnych. 11. Program profilaktyki i wczesnego wykrywania chorób o znaczeniu społecznym i ich czynników ryzyka. 12. Projekt powołania Jeleniogórskiego Centrum Medycznego (JCM) z funkcjami zdalnego diagnozowania w szerokim zakresie badań medycznych pacjentów z regionu Kotliny Jeleniogórskiej na obszarze Dolnego Śląska. Strategia realizacji - element trwałości - matryca logiczna projektu Od kilku lat trwa w Polsce proces informatyzacji placówek służby zdrowia. Jego celem jest usprawnienie pracy w zakładach opieki zdrowotnej i uporządkowanie oraz skategoryzowanie posiadanych informacji. Przedsięwzięcie takie bywa trudnym, żmudnym zadaniem, często pociągającym za sobą potrzebę reorganizacji jednostki. Dlatego proces informatyzacji wymaga pełnego zaangażowania wszystkich sił i środków obu stron partnera wdrażającego system oraz przedstawicieli placówki medycznej. Najistotniejszą czynnością w przygotowaniach jest powołanie grupy reprezentującej poszczególne strony studium projektowego. W skład takiej grupy powinny wchodzić osoby odpowiedzialne za kontakty z partnerem oraz przedstawiciele dyrekcji, którzy w tym przypadku są faktycznymi decydentami. Celem jest taka organizacja pracy, aby kolejne etapy informatyzacji wieńczone były sukcesem oraz pełną satysfakcją kadry. Natomiast pracownicy oraz użytkownicy powinni jak najszybciej dostrzec poprawę warunków pracy i korzyści płynące z informatyzacji - powinni posiąść umiejętność korzystania z posiadanych informacji. Prace studium projektowego najczęściej złożone są z kilku etapów. Ich efektem jest nakreślenie strategii jednostki medycznej oraz odpowiedź na proste z pozoru pytanie jaki jest cel wdrożenia aplikacji informatycznej? Następnie analiza i ocena bieżącej sytuacji szpitala, analiza oczekiwań i rzeczywistych wymagań klienta, czasem propozycja, ze strony partnera, aby przeprowadzić pewną reorganizację struktury. Ostatnim zadaniem, które zostaje wykonane przez studium projektowe na tym etapie prac, jest ustalenie faktycznego harmonogramu wdrożenia. Powołanie takiej grupy umożliwia pełne przygotowanie stron do zadania. Ważnym, ale czasami zapominanym elementem, jest wydelegowanie osób odpowiedzialnych za kontakty z partnerem w ramach prowadzonych bieżących spraw. Ta pozornie trywialna rzecz bardzo ułatwia przeprowadzenie prac zgodnie z przyjętym wcześniej harmonogramem. Zdarza się, iż w trakcie postępujących prac wdrożeniowych, spośród osób biorących udział w przedsięwzięciu, wyłaniają się po stronie szpitala wewnętrzni liderzy, od których udziału i wsparcia zależy powodzenie przedsięwzięcia. Jak każde duże przedsięwzięcie, tak i wdrożenie oraz informatyzacja składa się z kilku ważnych faz, których pojedynczy sukces lub porażka może zadecydować o kompleksowym powodzeniu. Dlatego, tak ważne zadanie należy rozłożyć na logiczne części składowe, a pracę podzielić na etapy. Każdy etap

45 44 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O powinien być szczegółowo umówiony oraz poprzedzony testami akceptacyjnymi, które z kolei określać będą ostateczną funkcjonalność aplikacji. Należy w tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, iż aplikacja medyczna powinna być pod stałą, gwarantowaną opieką oraz kontrolą partnera, który błyskawicznie usunie wszelki problem. Możliwość taką gwarantuje zdalny dostęp do aplikacji poprzez łącza internetowe lub modemowe. Rozwiązanie to ułatwia pełny dostęp do aplikacji, a także ułatwia wspólną pracę na odległość. Co się tyczy bezpieczeństwa i poufności danych - przy zachowaniu wszelkich środków ostrożności, włamanie do systemu jest praktycznie niemożliwe. Wyżej opisana metoda przystąpienia do prac wdrożeniowych przynosi wyraźne efekty. Regularne spotkania z jednostką pozwalają na bliższe poznanie i zrozumienie istoty wdrożenia oraz celu, uświadomienie sobie w jak poważnym przedsięwzięciu wszyscy biorą udział. Z kolei nieprecyzyjne wykonanie studium projektowego oraz dezinformacja wynikająca z niedopracowania poszczególnych etapów mogą doprowadzić do nieporozumień i pogorszenia dalszej współpracy. Przy każdym projekcie wystąpić mogą pewne zagrożenia. Ich źródłem może być każda ze stron partner oraz jednostka decydująca się na wdrożenie. Szpital dla swojego bezpieczeństwa powinien dokładnie sprawdzić i przeanalizować kondycję firmy jaką ma zamiar wybrać, w szczególności pod względem sytuacji finansowej, kompetencji i wykształcenia kadry, niskiego poziomu fluktuacji oraz poziomu infrastruktury technicznej. Rozwój e-zdrowia w regionie poprzez efektywną informatyzacje szpitali zakończoną sukcesem warunki osiągnięcia celu Trudno na paru stronach opisać złożoną naturę wdrożenia rozwiązania informatycznego, które faktycznie przyniesie placówce korzyści organizacyjne, biznesowe oraz poprawi zdolności konkurencyjności na rynku świadczeń medycznych. Poniżej kilka zaleceń, które oczywiście wymagają szerszego rozwinięcia, aby były właściwie zrozumiane i skutecznie zastosowane. 1) Należy mieć świadomość konieczności dysponowania środkami do realizacji zadania w całym cyklu życia projektu. Projekt zawsze rozciągnięty jest w czasie, jednak całkowita kwota projektu stanowi w każdym przypadku znaczącą pozycję w wydatkach szpitala, zakup sprzętu i oprogramowania to nie jedyne wydatki, tylko podstawowe i niestety najczęściej tylko te przewidziane przez beneficjenta. 2) Posiadanie kadry technicznej, zdolnej do realizacji projektu, lub zlecenie przeprowadzenie projektu zewnętrznej firmie doradczej, która dysponuje np. certyfikowanymi Project Menedżerami (PM). Kadra szpitalna musi nadzorować wykonanie sieci komputerowej (lub wykonać ją samodzielnie, choć jest to dość ryzykowne), dokonać wyboru sieciowego sprzętu komputerowego i uruchomić go, a potem, przez cały czas wdrażania projektu współpracować z dostawcą oprogramowania. Prace te można wykonać bazując na zewnętrznej firmie informatycznej, jednak i tak, w pewnych działaniach, własny personel informatyczny i zaangażowanie bezpośrednie dyrekcji placówki stają się kluczowe. 3) Zawarcia starannie wypracowanych umów na wszelkie prace związane z informatyzacją, ze szczególnym naciskiem na umowę wdrożeniową oraz aktualizację oprogramowania użytkowego. Waga zawieranych umów wynika nie tylko z wysokich kwot, ale także z wieloletniego użytkowania zakupionego produktu. Od jego możliwości i jakości zależeć będzie w dużym stopniu pozycja szpitala na rynku usług zdrowotnych. Wskazana powyżej potrzeba okresowej aktualizacji oprogramowania i - realnie istniejące - zagrożenie wystąpieniem błędu w oprogramowaniu sprawiają, że integralną częścią umowy kupna oprogramowania musi być umowa serwisowa. 4) Dysponowania starannie opracowaną i konsekwentnie wdrażaną strategią informatyzacji jednostki ochrony zdrowia oraz zdefiniowanymi celami i etapami w których te cele maja być osiągnięte. Wdrażanie aplikacji należy traktować jako środek techniczny - pomoc do osiągnięcia celu. Wdrażanie systemu komputerowego jest zadaniem wymagającym czasu, niezbędnego do przekonania użytkowników do wybranego systemu informatycznego. Typową reakcją przyszłych użytkowników jest negacja wdrażanego oprogramowania program jest zły, pojawiające się na ekranie komputera okienka są źle rozmieszczone, a kolorystyka... jest po prostu fatalna. Nie lekceważąc

46 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 45 uwag użytkowników trzeba zauważyć, że sztuka wdrażania oprogramowania wymaga cierpliwości i umiejętności delikatnego przekonywania do swoich racji. 5) Wdrożenie oprogramowanie nie powinno się kończyć tym, że oprogramowanie jest zainstalowane na poszczególnych stanowiskach pracy i użytkownik został przeszkolony z jego użytkowania tj. wie jak uruchomić program oraz jak wprowadzać dane. Wdrożenie oprogramowania to osiągnięcie celu biznesowego tj. uzyskanie wartości dodanej np. skrócenie sumarycznego czasu związanego z przyjęciem pacjenta do szpitala jaki był poświęcany przez personel medyczny z np.xx godz. Dziennie, tygodniowo itd. o np. 30%. Wyeliminowanie zbędnych działań lub zautomatyzowanie procesu i uzyskiwanie raportów, wskaźników itd. (które zajmowały X osób ) przez wykorzystanie funkcji przetwarzania systemu informatycznego. 6) Zaistnieć mogą także sprzeczne interesy poszczególnych jednostek szpitalnych, co również może wpłynąć na niepowodzenie informatyzacji, dlatego celowe jest wcześniejsze określenia strategii informatyzacji, wypracowanie efektywnych procesów przepływu dokumentów oraz uświadomienie powodu i oczekiwanego rezultatu po informatyzacji. Nie można spostrzegać informatyzacji jako wyłącznie przeniesienie dotychczas realizowanych prac, zadań na klawiaturę i ekran. To tylko kilka z wybranych zagadnień, o których wiedza i doświadczenie tak po strony kierownika projektu oraz kierownictwa szpitala jest niezbędna aby odnieść korzyść z technologii IKT. 7. ZAGROŻENIA Należy zdawać sobie sprawę, że IKT to dynamicznie zmieniające się technologie i pojawiające się coraz to nowe produkty, z których znaczna część jest pomyślnie implementowana w e-zdrowiu. Część rynków jest nieprzygotowanych, dlatego też z dużą ostrożnością należy podchodzić do rozwiązań, z którymi niektórzy wiążą szybki wzrost nakładów inwestycyjnych i duże zyski (przykładem może być telemedycyna). W USA, Japonii i krajach Europy Zachodniej od kilkunastu lat telemedycyna należy do priorytetowych programów badawczych i znajduje niemal zastosowanie w każdej dziedzinie specjalności medycznej: od telediagnostyki, telkonsultacji i telekonferencji do operacji chirurgicznych sterowanych zdalnie na odległość lub wykonywanych przy użyciu telerobotów. W Polsce dopiero od połowy lat 90, po zniesieniu embarga informatycznego i włączeniu naszego kraju do światowej sieci komputerowej Internet, rozwój telemedycyny stał się możliwy. Niepełna informatyzacja wydaje się być poważnym wrogiem pełnej informatyzacji. Użytkownik segmentowego oprogramowania, po pewnym okresie przywiązuje się do produktu do tego stopnia, że jego modyfikacja lub wręcz wymiana wynikająca z faktu, że w szpitalu wdrażane jest kompleksowe oprogramowanie staje się wyjątkowo trudna do realizacji. Komunikat Komisji Europejskiej dotyczący e-zdrowia, wymusza na Krajach Członkowskich podjęcie działań zmierzających do poprawy stanu wykorzystania IKT w ochronie zdrowia. Wszystkie kraje opracowują własne plany krajowe oraz regionalne, których podstawą jest dopasowanie procedur, mentalności i kompetencji w ochronie zdrowia do nowych warunków. Nieustannie wzrastający popyt na oprogramowanie ale wciąż niepokojący odsetek projektów kończących się niepowodzeniem, co zmusza do głębszej analizy procesu prowadzenia przedsięwzięcia informatycznego, w celu określenia czynników determinujących jego powodzenie. Przedmiotem szczególnej troski powinna być identyfikacja modeli realizacji projektów, wskazanie przyczyn ich niepowodzeń oraz przedstawienie roli otoczenia, stanu kultury i kompetencji związanych z zarządzaniem projektami informatycznymi oraz dobór zespołu projektowego jako istotnego czynnika w sukcesie całego przedsięwzięcia. Według mojej opinii szpitale i inne jednostki ochrony zdrowia będą musiały przejść proces transformacji w zakresie opracowania strategii informatyzacji oraz zmianę modeli wdrażania rozwiązań IT. Potrzeby programu e-zdrowie będą wymuszały wypracowanie i propagowanie oraz dostarczanie usług informatycznych poprzez zintegrowany system informatyczny wspomagający działalność administracji oraz świadczenie usług w modelu telemedycznym. Reasumując, ważnym jest, aby w tak dużym, dla każdej ze stron, przedsięwzięciu otwarcie mówić o pojawiających się przeszkodach - ryzyku. Wskazanie słabszej części projektu, może okazać się zbawienne dla całego wdrożenia - kluczem do osiągnięcia sukcesu. Sam proces informatyzacji oraz wdrożenie

47 46 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O powinno być traktowane jako długofalowy proces partnerskiej współpracy środowiska naukowego, firm rynku informatycznego oraz menedżerów i pracowników medycznych ochrony zdrowia. 8. ZAKOŃCZENIE E-Zdrowie to efekt procesu globalizacji jak każdy proces związany z radykalnymi zmianami, mającymi wpływ na nasze dalsze życie ma swoich zwolenników jak i przeciwników, ma także swoje plusy i minusy. Jednak wszyscy są zgodni, że globalizacja to nieunikniony i nieodwracalny proces, który dotyczy każdego z nas w takim samym stopniu i w ten sam sposób jesteśmy zglobalizowani, poruszamy się, nawet jeżeli fizycznie stoimy w miejscu: w świecie bezustannych zmian bezruch jest nierealny 4 Technologia, technika przekazu informacji ewoluuje. Powinniśmy zrozumieć, iż wszyscy będziemy zmuszeni nauczyć się nowych systemów komunikowania, dotyczy to również zintegrowanych systemów zarządzania w systemie opieki zdrowotnej. Normy winny stanowić płaszczyznę do prac nad projektami HIS, telemedycznymi oraz rozległych sieci e-zdrowia, które integrują systemy diagnostyczne z urządzeniami laboratoryjnymi i personelem medycznym na poziomie szpitali, regionu i kraju. Znajomość i stosowanie norm oraz standardów zapewnia kompatybilność rozwiązań IKT bezpieczeństwo pacjentów podłączonych do aparatury diagnostycznej oraz pozwala na jej przyłączenie do dowolnego systemu informatycznego akwizycji danych, obrazów, sygnałów itd. oraz dalsze rozwijanie metod analizy i rozpoznawania jako podstawa telemedycynę [2,4]. Pomimo wielu różnic, które wynikają z porównania regulacji i praktyki implementacyjnej, koncentrując się na poszczególnych normach np. Jak normy CEN i HL7, które opisują informacje o pacjencie?, oraz biorąc pod uwagę zakres tematyczny norm, należy prognozować, że proces unifikacji będzie postępował. Przedsięwzięcia, jakim będą szeroko wdrażane technologie informatyczne do opieki zdrowotnej w ramach projektu e-zdrowie, będą wymagały stosowania rozwiązań zgodnych z przyjętymi standardami. Źródłem standardów będą normy opracowane przez ISO i Polski Komitet Normalizacyjny. Przyjęcie rozwiązań w oparciu o normy powinno zapewnić kompatybilność na terenie kraju i poza jego granicami systemów (usług) opracowanych i wdrożonych w ramach projektu. Potrzeba kompatybilności jest oczywista. Nietrudno bowiem sobie wyobrazić potrzebę dostępu do elektronicznego rekordu pacjenta znajdującego się poza granicami kraju. Aby zapewnić dostęp do bazy przechowującej takie rekordy, trzeba wdrożyć znormalizowane zasady dostępu. Przykładowo może to być weryfikacja (autentyfikacja) osoby ubiegającej się o dostęp poprzez sprawdzenie jej certyfikatu i sprawdzenie jej uprawnień (autoryzacja), czy np. posiada prawo do kopiowania rekordu pacjenta lub jego części. Standardy będą więc pełnić kluczową rolę w realizacji i wdrożeniu usług medycznych w ramach projektu e-zdrowie. Bez znajomości norm nie będzie możliwe zbudowanie otwartego systemu usług w pełni kompatybilnego z podobnymi rozwiązaniami w innych krajach Unii Europejskiej. Stąd też popularyzacja norm powinna być pierwszoplanowym zadaniem poprzedzającym realizację przedsięwzięć w ramach projektu e-zdrowie. Znajomość norm niezbędna będzie projektantom poszczególnych usług jak i administratorom zarządzającym całą infrastrukturą informatyczną, w której te usługi będą świadczone. Koniecznym będzie utworzenie zbioru norm dla projektu e-zdrowie. Wskazane będzie również zainicjowanie akcji popularyzacji norm poprzez przeprowadzenie kilku seminariów poświęconych tej tematyce. Dla administratorów zarządzających infrastrukturą informatyczną istotnym zadaniem będzie stworzenie polityki bezpieczeństwa, czyli utworzenie spójnego, precyzyjnego i zgodnego z obowiązującym prawem zbioru przepisów, reguł i procedur, według których zostaną zbudowane, zarządzane i udostępniane zasoby projektu e-zdrowie. Polityka bezpieczeństwa powinna być też zgodna z obowiązującymi normami. Dla przykładu z zakresu informatyki medycznej można wymienić takie normy, jak: bezpieczeństwo przesyłania danych w opiece zdrowotnej przesyłanie elektronicznego rekordu medycznego 4 (2000), Bauman Z, Globalizacja,,

48 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 47 bezpieczna identyfikacja użytkownika w ochronie zdrowia - zarządzanie i bezpieczeństwo uwierzytelniania poprzez hasło infrastruktura klucza publicznego bezpieczna identyfikacja użytkownika; silne uwierzytelnianie przy użyciu kart ikroprocesorowych. Sama znajomość norm z zakresu informatyki medycznej nie wystarczy do opracowania dobrej (zapewniającej odpowiedni poziom bezpieczeństwa) polityki bezpieczeństwa, ale też bez ich znajomości nie jest możliwe wdrożenie właściwej polityki. Przykłady wpływu znajomości norm na poprawne zaprojektowanie usług można mnożyć. Należy jednak przyjąć założenie, że każde przedsięwzięcie z projektu e-zdrowie powinno być poprzedzone zapoznaniem się z obowiązującymi normami. Należy również odnieść się do istotnej roli rejestracji systemów kodowania oraz konstrukcji systemów kodowania wg zasad określonych wymienionymi normami jako metody przyjętej przez CEN w wysiłku tworzenia międzynarodowych standardów nazewnictwa w medycynie i szerzej w ochronie zdrowia [8]. Wobec wielości podmiotów tworzących i utrzymujących systemy kodowania, także na gruncie krajowym, ta metoda wydaje się jedyną skuteczną metodą standaryzacji w tej dziedzinie. Dotychczasowe doświadczenia wszechstronnego ujednolicania systemów kodowania nie sprawdziły się, głównie w związku tym, że poszczególne zestawy nazewnictwa, służące różnym celom, poprostu nie mogą obsługiwać zgoła odmiennych celów. Przykładem jest Klasyfikacja Procedur Medycznych (ICD- 9-CM) [23,26,27,28], która jest stosowana w Polsce. Jej zastosowanie w celach statystycznych i sprawozdawczych jest powszechne i skuteczne, już jednak stosowanie do celów nazewnictwa klinicznego jest wątpliwe i w tym miejscu konieczne jest zastosowanie bardziej sprofilowanego narzędzia jakim jest np. SNOMED [31]. Trwałe i bezpieczne przechowywanie i udostępnianie olbrzymich zasobów informacyjnych, będzie podstawą zwiększenia efektywności ochrony zdrowia, szerszego wykorzystania rezultatów badań epidemiologicznych, budowy Europejskiego portalu e-health poprzez dostęp do informacji medycznych zebranej w Elektronicznym Rekordzie Pacjenta, bardzo potrzebnej mobilnemu obywatelowi Unii Europejskiej [1,7,30,32,33]. LITERATURA [1] Barbara Krupa-Wojciechowska. Polityka i medycyna. Wyd. VM Proup, Gdański 2004 [2] Beeler G.W i inni.: HL7 modeling metodology committee HL7v3. Message Development Framework. Wyd. Health Level Seven Inc [3] Bellazzi R, Montani S, Riva A, Stefanelli M., Web-based telemedicine systems for home-care: technical issues and experiences. Comput Methods Programs Biomed Mar;64(3) [4] CEN pren 1828 Health care informatics. Categorial structure for coding systems of surgical procedures. Brussels March [5] Cot R.A, Protti D.J, Scherrer J.R: Semantic link of Informatics in health data coding and classification systems, North Holland, Amsterdam, [6] Dyrektywa Rady 89/48/EWG z 21 grudnia 1988 r. (Dz.U. L 19 z ) i 92/51/EWG (Dz.U. L 209 z ) zmieniona dyrektywą 2001/19/WE (Dz.U. L 206 z ); [7] Dyrektywa 92/51/EWG (Dz.U. L 209 z ) zmieniona dyrektywami 95/43/EWG (Dz.U. L 184 z ), 97/38/EWG (Dz.U. L 184 z ) oraz 2000/5/EWG (Dz.U. L 54 z ); [8] Directory of the European standardization requirements for health care Informatics and programme for the development of standards, version 1.5. Technical Committee 251. CEN 1992 [9] Frączkowski Kazimierz, Program e-zdrowie wspomagający świadczenia usług medycznych telemedycyna. Wyd. Acta Bio Optima Et Informatica Medica. Inżynieria Biomedyczna. ISSN , 3-4/2005, vol.12. [10] Frączkowski Kazimierz, Model informatyzacji placówek ochrony zdrowia oraz nowe wyzwania dotyczace e_zdrowia.wyd. Acta Bio Optima Et Informatica Medica. Inzynieria Biomedyczna. ISSN , 2/2006, vol.12. [11] Frączkowski Kazimierz. Wpływ Informacyjno-Komunikacyjnych Technologii na zmniane modelu świadczeń zdrowotnych.wyd. Acta Bio Optima Et Informatica Medica. Inzynieria Biomedyczna. ISSN , 4/2006, vol.12.

49 48 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O [12] Frączkowski Kazimierz: Bazy danych w e-zdrowiu i telemedycynie standardy informatyczne w regulacjach UE. Wyd.Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa [13] Frączkowski Kazimierz, Masalski Marcin.: Standardy i ich uwarunkowania w przesyłaniu danych medycznych telediagnostykę. Przegląd Lekarski 2004, t.61 [14] Frączkowski Kazimierz.: Kodowanie i standaryzacja danych medycznych konieczność czy dodatkowe koszty komputeryzacji zarzadzania służba zdrowia? W. Komputery w medycynie [ III Krajowa konferencja]. Łódz, czerwca T.2. Łódz: Polskie Towarzystwo Informatyki Medycznej. [15] Frączkowski Kazimierz.: Systemy elektronicznej wymiany danych (EDI) w sektorze zdrowia publicznego. Zdr. Publ t [16] Frączkowski Kazimierz, Mirosław Miller, Marek Girek.: Technologie Informatyczno-telekomunikacyjne w programie e-zdrowie. Technologii Informacyjno-Telekomunikacyjnych. Wydawnictwo WSPiZ. Warszawa 2006 s [17] Koziorkiewicz Adam i inni.: Long-Term care in Poland, assessment of the current status.wyd.. Wspólny Rynek Medyczny Sp.z.o.o. Warszawa-Kraków [18] Krasowski Grzegorz. Telemedycyna. Wyd. Medycyna Rodzinna, zeszyt 14 (3-3/2001) [19] Richard Satava, Peter B. Angood, Brett Harnett, Christian Macedonia, Ronald Merrell, The Physiologic Cipher at Altitude.: Telemedicine and Real-Time Monitoring of Climbers on Mount Everest. Wyd. Telemedicine Journal and e-health. Sep 2000, Vol. 6, No. 3: [20] SESAME: Standardization in Europe on Semantic Aspects of Medicine. Compilation of deliverables. AIM Project A1031. Brussels [21] Systematized Nomenclature of Medicine (SNOMED III ) 1992, College of American Pathologists, Skokie, Illinois, 1993 [22] ISO : Terminology work Vocabulary Part 1: Theory and application [23] The ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: clinical descriptions and diagnostic guidelines. Geneva, World Health Organization, [24] Instrukcja wypełniania dokumentacji statystyczno-medycznej, broszura MZiOS 1996, wydawca Vesalius [25] International classification of procedures in medicine (ICPM). Vols 1 and 2. Geneva, World Health Organization, [26] Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych - Rewizja 10, - Tom I do III, red. A. Kozierkiewicz, tłum., Vesalius [27] Podręcznik kodowania ICD-10, red. A. Kozierkiewicz, Vesalius 1996 [28] Międzynarodowa Klasyfikacja Procedur Medycznych, I, II edycji Vesalius 1996, 1999, red. A. Kozierkiewicz [29] Klasyfikacja Badań Laboratoryjnych, red. W. Naskalski, (współautor) Vesalius 1998 [30] Regulation of electronic medical record issues in Poland A. Kozierkiewicz, Healthcare Information Technology, Autumn/Winter 1999 [31] SNOMED usystematyzowana nomenklatura medyczna, Instytut Biocybernetyki i Inżynerii Biomedycznej PAN, Warszawa 1997, CSIOZ 2001, [32] Wyke Alexandra. Medycyna przyszłości. Telemedycyna, Cyberchirurgia i nasze szanse na nieśmiertelność. Wyd. Pruszyński i S-ka, Warszaw [33] [34] [35] [36] www. mswia.gov.pl. Strategia kierunkowa rozwoju informatyzacji Polski do roku 2013 oraz perspektywiczna prognoza transformacji społeczeństwa informacyjnego do roku 2020 [37]

50

51 50

52 51 DOLNOŚLĄSKA SIEĆ BIOTECH MGR INŻ. MONIKA KRACZKOWSKA Dyrektor Dolnośląskiej sieci Biotech (DCZT) Działania prowadzone w ramach Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) w zakresie regionalnej sieci naukowo-gospodarczej: Biotechnologia i zaawansowane technologie medyczne (Biotech) zmierzały przede wszystkim do integracji środowiskowych zespołów badawczych i tworzenia warunków współpracy instytucji naukowych z podmiotami gospodarczymi w celu wykorzystania badań naukowych w unowocześnianiu przedsiębiorstw wytwórczych i rozwoju ich konkurencyjności. PARTNERZY SIECI I tak w czasie trwania projektu pn. Transfer wiedzy pomiędzy sferą B+R a gospodarką Dolnego Śląska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowo gospodarczych, do sieci Biotech przystąpiły między innymi Akademia Medyczna we Wrocławiu, Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN, Dolnośląskie Centrum Onkologii, Hasco lek S.A., Biochefa Farmaceutyczny Zakład Naukowo Produkcyjny, 3 M Poland Sp. z o.o.,finepharm Sp. z o.o., Novasome Sp. z o.o., Chemwik Sp. z o.o., Tronina Przedsiębiorstwo Handlowo Wdrożeniowe, Przedsiębiorstwo Wielobranżowe Futurum Sp. z o.o., Mini Browar i Restauracja SPIŻ, Dolnośląskie Centrum Hurtu Rolno-Spożywczego S.A., Tarczyński S.A, P.P.H. Fleisch Mannschaft-Polska Sp. z o.o. Załączona lista ośrodków badawczych i firm nie odzwierciedla w pełni rosnącego zainteresowania działaniami sieci. CO NOWEGO? Nowy Wydział Farmaceutyczny Akademii Medycznej we Wrocławiu. Wydział Farmaceutyczny Akademii Medycznej we Wrocławiu rozpoczął kształcenie studentów z farmacji przemysłowej. Jest to blok kilkunastu przedmiotów wprowadzających studentów IV i V roku farmacji w szczegółowe zagadnienia związane z pracą w przemyśle farmaceutycznym. Stworzyliśmy szansę na ciekawą pracę dla naszych absolwentów w zakładach produkcji farmaceutycznej. Nowy blok zajęć spotkał się z dużym zainteresowaniem studentów, co świadczy o celowości podjętych przez nas działań. Wydział włączył się także do prac zespołu międzyuczelnianego przygotowującego program dydaktyczny i naukowobadawczy EIT+ we Wrocławiu w zakresie biotechnologii. W końcu roku ubiegłego na obchodach uroczystości 60-lecia Wydziału Farmaceutycznego zaprezentowaliśmy plany wybudowania w najbliższych latach nowej siedziby dolnośląskiej farmacji przy ul. Borowskiej. Jest to dla nas kluczowa inwestycja. Wydział obecnie zajmuje przedwojenne budynki, z przestarzałą infrastrukturą w centrum zabytkowej części miasta. Budowa i wyposażenie nowej siedziby determinuje dalszy rozwój naukowy Wydziału. Wiele wskazuje, że prace budowlane rozpoczną się na przełomie 2007/2008 roku.

53 52 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Laboratorium Agregatów Lipidowych Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii. W ramach Sektorowego Programu Operacyjnego - Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw na lata Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii pozyskało dofinansowanie na Rozbudowę Laboratorium Agregatów Lipidowych w wysokości ,00 PLN. (w organizacji) Wydział Biotechnologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Decyzją Senatu Uniwersytetu Wrocławskiego z dnia 13 czerwca 2006 r. powstał Wydział Biotechnologii. Projekty Kluczowe dotyczące Badań i Rozwoju oraz duże projekty infrastrukturalne realizowane w ramach Programu Operacyjnego - Innowacyjna Gospodarka, Dużym osiągnięciem wrocławskiego ośrodka badawczego są projekty wpisane na listę Projektów Kluczowych, realizowanych w ramach Programu Operacyjnego - Innowacyjna Gospodarka, Lp. 1 2 Nazwa projektu Projekty Badawcze Zaawansowane molekularne urządzenia diagnostyczne syntetyczne przeciwciała ze zdolnością rozpoznawania specyficznych białkowych markerów procesów nowotworowych WROVASC Zintegrowane Centrum Medycyny Sercowo Naczyniowej we Wrocławiu 3 Biotechnologia i zaawansowane technologie medyczne 4 Optymalizacja charakterystyki i przygotowania preparatów fagowych do celów terapeutycznych Projekt infrastrukturalny 1 Dolnośląskie Centrum Materiałów i Biomateriałów Instytucja odpowiedzialna za realizację Politechnika Wrocławska Wojewódzki Szpital Specjalistyczny we Wrocławiu Wrocławskie Centrum Badań (EIT+) Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Wrocławski Instytut Immunologii i terapii Doświadczalnej PAN im. L. Hirszfelda Politechnika Wrocławska Uniwersytet Wrocławski

54 53 REGIONALNY PROGRAM BIOTECH PROF. DR HAB. ANTONI POLANOWSKI Uniwersytet Wrocławski 1. WPROWADZENIE Działania prowadzone w ramach Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) a koordynowane przez Uniwersytet Wrocławski w zakresie regionalnej sieci naukowo-gospodarczej: Biotechnologia i zaawansowane technologie medyczne (Biotech) zmierzają przede wszystkim do integracji środowiskowych zespołów badawczych i tworzenie warunków współpracy instytucji naukowych z podmiotami gospodarczymi w celu wykorzystania badań naukowych w unowocześnianiu przedsiębiorstw wytwórczych i rozwoju ich konkurencyjności. Biotechnologia jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się dziedzin nauki i gospodarki w Europie i świecie. Prognozy zapotrzebowania na specjalistów w najbliższych latach przewidują, że biotechnolodzy obok informatyków i absolwentów medycyny stanowić będą najbardziej poszukiwaną grupę zawodową. Miasto Wrocław ze swymi 5 uczelniami kształcącymi biotechnologów różnych specjalności (Uniwersytet, Politechnika, Akademia Rolnicza, Akademia Medyczna, Akademia Ekonomiczna) to prężny ośrodek o ugruntowanej tradycji akademickiej i dobrze rozwiniętej współpracy jednostek badawczych, które znakomicie wzmacnia Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN. Osiągnięcia naukowe ośrodków Regionu odpowiadają standardom światowym stając się gwarantem efektywności transferu wiedzy ze sfery B+R do gospodarki tworząc równocześnie warunki do rozwoju badań o charakterze aplikacyjnym. Szereg placówek naukowych posiada już określone doświadczenie w prowadzeniu współpracy z podmiotami gospodarczymi krajowymi i zagranicznymi. Przykładem są wspólne badania o charakterze aplikacyjnym prowadzone np. przez Instytut Biochemii i Biologii Molekularnej U.Wr. i Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN z firmami farmaceutycznymi nad technologią postaci leków (Centrum Agregatów Lipidowych) i nad preparatem Colostrinin do leczenia choroby Alzheimera (ReGen Plc Londyn). Taką współpracę prowadzi również Katedra Technologii Produktów Pochodzenia Zwierzęcego i Zarządzania Jakością A.R. z zakładami przemysłu spożywczego oraz szereg innych placówek naukowych. Zintegrowane działania prowadzone w Regionie obejmują sferę badań o charakterze podstawowym i aplikacyjnym jak i sferę edukacji w zakresie biotechnologii. Prace badawczo-aplikacyjne prowadzone są w następujących grupach tematycznych: biotechnologiczne metody wytwarzania leków i ich postaci, centrum diagnostyczne, biotechnologia żywności i pasz, agrobiotechnologia, biotechnologia w ochronie środowiska. Strategiczne kierunki działania w zakresie biotechnologii koncentrują się wokół problemów zdrowotności i komfortu życia i wykorzystują tematykę badawczą, którą rozwinęli w środowisku wybitni pracownicy nauki, legitymujący się dorobkiem powszechnie znanym w literaturze światowej. Prace ich publikowane są w renomowanych czasopismach o wysokim współczynniku uznawalności (IF) z częstotliwością cytowań przekraczającą 700, a w szeregu przypadkach Są wśród nich autorzy

55 54 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O publikacji zwanych słynnymi, cechujących się ponad 100 krotną częstotliwością cytowań. Środowisko naukowe Wrocławia wydaje dwa angielskojęzyczne, międzynarodowe specjalistyczne czasopisma, znajdujące się na tzw. Liście Filadelfijskiej, mianowicie Cellular and Molecular Biology Letters, wydawane przez Instytut Biochemii i Biologii Molekularnej Uniwersytetu oraz Archivum Immunologiae et Therapiae Experimentalis i Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej wydawane przez IITD PAN. 2. BIOTECHNOLOGICZNE METODY WYTWARZANIA LEKÓW I ICH POSTACI Kilka placówek naukowych wrocławskich uczelni, na czele z Uniwersytetem będącym pionierem w tej dziedzinie, posiada znaczący dorobek w zakresie badań podstawowych i aplikacyjnych nad enzymami proteolitycznymi i ich inhibitorami. Stwarza to wyjątkowe możliwości integracyjne środowiska w prowadzeniu szerokiego wachlarza prac nad zastosowaniem proteaz i ich inhibitorów w medycynie i biotechnologii. W oparciu m.in. o własne metody oczyszczania białek jesteśmy w stanie otrzymywać cały szereg proteinaz zarówno serynowych jak i cysteinowych oraz ich inhibitorów z materiału zwierzęcego i roślinnego. Każde białko może być otrzymywane w stanie wolnym lub immobilizowanym z przeznaczeniem dla diagnostyki medycznej lub weterynaryjnej i celów biotechnologicznych. Metody umożliwiają otrzymywanie w skali produkcyjnej niektórych enzymów i inhibitorów o znaczeniu terapeutycznym i przemysłowym (szereg patentów) w tym : alfa-1-antytrypsyny z krwi ludzkiej do leczenia rozedmy płuc oraz antytrypsyn z krwi zwierząt do badań podstawowych (zgłoszenie patentowe), różnych inhibitorów z materiału biologicznego z przeznaczeniem do badań podstawowych, analityki klinicznej, terapii (np. zaburzeń krzepnięcia krwi, chorób przyzębia) lub o aktywności bakteriocydnej jako substytuty antybiotyków z możliwością zastosowań zarówno terapeutycznych jak i w ochronie surowców i produktów spożywczych. Ponadto zespół wykorzystując nowoczesne metody stosowane w biotechnologii, w tym biblioteki fagowe do selekcji białek i peptydów o pożądanych właściwościach biologicznych, otrzymuje szereg mutantów inhibitorów enzymów trypsyno-podobnych (BPTI i CMTI I), z których wiele wykazuje mocne i specyficzne hamowanie proteaz serynowych, proteinaz z leukocytów krwi ludzkiej (elastaza i katepsyna G), z przeznaczeniem do badań podstawowych i diagnostyki klinicznej. Enzymy te należące do serprocydyn pełnią ważną funkcję w czasie niszczenia przez granulocyty patogennych mikroorganizmów. Degradują one białka patogenów oraz jako bakteriocyny wiążą się z błonami bakteryjnymi powodując ich fragmentację. Serprocydyny są również zaangażowane w mechanizmy regulacji stanu zapalnego i stanowią wzór do syntezy syntetycznych peptydów antybakteryjnych przerywających ciągłość błon komórek patogenów. Bardzo zaawansowane są prace nad wykorzystaniem nowoczesnych metod biotechnologii oraz modelowania molekularnego do projektowania modyfikowanych białek o aktywności biologicznej, które charakteryzują się podwyższoną swoistością i/lub stabilnością oraz wzmożoną aktywnością biologiczną. Przykładem są: konstrukcja nowych efektywnych inhibitorów trombiny umożliwiających bardziej racjonalne i skuteczne leczenie chorób układu krążenia, badania nad doublekortyną i podobnymi do niej kinazami w celu poznania ich roli w generowaniu wrodzonych chorób mózgu - lissencefalii, w celu zaproponowania ewentualnych sposobów ich leczenia, badania nad białkiem FGF-1 - silnym mitogenem biorącym udział w stymulacji syntezy DNA, odgrywającym kluczową rolę w morfogenezie, angiogenezie oraz zabliźnianiu się ran. Poznanie mechanizmu transbłonowego transportu i miejsc oddziaływania wewnątrz komórki tego czynnika oraz jego mutantów otrzymanych metodami inżynierii białka pozwoliło na zaprojektowanie, otrzymanie i scharakteryzowanie wariantów ludzkiego FGF-1 wykazujących przedłużone działanie biologiczne i podwyższoną stabilność. transgenicznych, głównie drożdży, zdolnych do ekspresji

56 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 55 białka z glikozylacją identyczną z ludzkim wzorem. Kolejnym ważnym z medycznego punktu widzenia zagadnieniem jest otrzymanie preparatów zdolnych do leczenia powszechnie występujących u ludzi i zwierząt chorób przyzębia wywołanych przez bakterie Porphyromonas gingivalis. Czynnikiem wirulentnym u tych bakterii są głównie specyficzne proteinazy sulfhydrylowe (Arg-gingipainy, Lys-gingipainy) a elementem decydującym o ich rozwoju jest dostępność organicznych związków żelaza. Z materiału zwierzęcego wydzieliliśmy inhibitory białkowe zdolne do specyficznego hamowania zarówno Arg-gingipainy jak i Lys-gingipainy mogące stanowić podstawę leku na W projektowaniu białek o znaczeniu terapeutycznym i ich syntezy metodami inżynierii genetycznej ważnym elementem jest umiejętność specyficznej glikozylacji. Modyfikacja ta nie występuje u bakterii, a jej przebieg u drożdży, roślin i zwierząt jest inny. Stwarza to istotne problemy w biotechnologii przy produkcji ludzkich glikoprotein o znaczeniu terapeutycznym w bakteryjnych, drożdżowych czy roślinnych systemach ekspresji. Aby poznać różnice w mechanizmach glikozylacji między poszczególnymi grupami systematycznymi prowadzone są intensywne badania nad przygotowaniem organizmów paradontozę. Opracowano metodę ich oczyszczania w skali makrolaboratoryjnej. Bakterie Porphyromonas gingivalis do swego rozwoju wykorzystują z organizmu gospodarza obok aminokwaów również żelazo i pierścień porfirynowy obecny w hemie zatem zrozumienia mechanizmów przyswajania tych związków in vivo jest podstawą w planowaniu kolejnej strategii zapobiegania i leczenia infekcji. Opracowanie związków o budowie chemicznej opartej na zmodyfikowanej strukturze pierścienia porfirynowego, w których żelazo zastąpiono innymi metalami, przyswajalnych przez bakterie P. gingivalis, może stanowić podstawę do opracowania nowych leków stosowanych w leczeniu chorób przyzębia. Wśród ważnych problemów o znaczeniu podstawowym i aplikacyjnym, rozwiązywanych w ośrodku wrocławskim, są badania dotyczące biologii chorób nowotworowych. Ośrodek wrocławski jest wiodącym w kraju w badaniach nad kompleksami metali, w tym kompleksów wanadu (III) z aminokwasami, opracowanych na Wydziale Chemii naszego Uniwersytetu. Prace koncentrują się z jednej strony nad zastosowaniem tych związków w leczeniu chorób nowotworowych, jako środków kontrastowych i substancji łagodzących ból oraz syntezą nowych ligandów. Z drugiej dotyczą wyjaśnienia wpływu znanych jak i nowych leków przeciwnowotworowych na szkielet komórkowy a szczególnie jego elementy aktynowe. Specjalna uwaga jest skupiana na architekturze mikrofilamentów aktynowych zaangażowanych bezpośrednio w adhezję i migrację komórek nowotworowych w procesie wzrostu nowotworu i tworzeniu jego przerzutów a także w trakcie leczenia. Zagadnienia te rozwiązywane są przez Zespoły Uniwersytetu, Akademii Medycznej i Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN. Spośród szeregu kierunków intensywnie prowadzonych badań przez te same ośrodki, we współpracy z Instytutem Farmaceutycznym w Warszawie, na wymienienie zasługują prace nad wykorzystaniem witaminy D, przedstawiciela grupy hormonów steroidowych, w terapii nowotworowej. Interesuje nas zastosowania analogów witaminy D jako czynników różnicujących i regulujących wzrost komórek nowotworowych, szczególnie komórek leukemicznych. Pochodne witaminy D są wygodnym środkiem w klinicznej aplikacji. Jednym z zagadnień jest zrozumienie złożonego mechanizmu działania pochodnych witaminy D na poziomie komórkowym i ich kooperatywności w działaniu z innymi lekami. Drugi kierunek to wybór właściwego typu nowotworu poddającego się takiej terapii. Inny aspekt badań w zakresie biologii nowotworów dotyczy ich aparatu enzymatycznego. Badania mają na celu poznanie subkomórkowej lokalizacji i wewnętrznej struktury wieloskładnikowych kompleksów enzymatycznych zaangażowanych w uzyskiwanie energii w komórkach tkanki nerwowej, mięśniowej, w nabłonkach oddechowych oraz w nowotworach wywodzących się z tych komórek. Komórki transformowane nowotworowo posiadają specyficzny, różny od swoich komórek macierzystych, metabolizm energetyczny (glikoliza, glukoneogeneza itd.) umożliwiający im przeżycie i proliferację w warunkach charakteryzujących się niskim ciśnieniem parcjalnym tlenu. Dotychczasowe dane literaturowe oraz wstępne badania sugerują, iż w nowotworach następuje zarówno zmiana profilu

57 56 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O izoenzymatycznego szlaków metabolizmu węglowodanów, jak i zmiana subkomórkowej lokalizacji enzymów zaangażowanych w uzyskiwanie i rozpraszanie energii: enzymy metabolizmu energetycznego wydają się tworzyć wieloskładnikowe kompleksy zlokalizowane w strukturach podbłonowych komórek raka. Taka lokalizacja procesu glikolizy może umożliwiać bardzo szybkie utlenianie wchłoniętej glukozy oraz ułatwiać usuwanie toksycznego produktu glikolizy mleczanu. Kolokalizacja enzymów tworzących dane ciągi metaboliczne może ponadto znacznie zwiększać szybkość danego szlaku poprzez umożliwienie zajścia procesu tunelowania substratu. Ów specyficzny metabolizm nowotworów wydaje się być dobrym celem dla terapii przeciwnowotworowej (terapia genetyczna bądź konwencjonalna terapia związkami destabilizującymi specyficzne dla nowotworów interakcje pomiędzy odpowiednimi enzymami szlaków metabolizmu energetycznego). Poznanie roli enzymów przemian energetycznych w regulacji proliferacji i różnicowania komórek (w tym także w procesie powstawania i rozwoju nowotworów) oraz mechanizmów odpowiedzialnych za zwiększenie szybkości rozpraszania energii przez komórki nowotworowe może umożliwić opracowanie nie tylko prostego i taniego sposobu określania etapu rozwoju choroby nowotworowej, ale także skutecznych terapii przeciwnowotworowowych. Prace prowadzone są wspólnie z Dolnośląskim Centrum Chorób Płuc we Wrocławiu. Kolejny kierunek badań dotyczy zastosowań technologii liposomowej do opracowania oryginalnych farmaceutycznych postaci leków przeciwnowotworowych (n.p. antracykliny, taksany) przeciwzapalnych (glukokortykosteroidy, statyny) a także antybiotyków w celu poprawienia ich farmakokinetyki, farmakodynamiki, stabilności, trwałości oraz efektywności W ramach tych badań opracowano nowe i unikalne pochodne amfifilowe, które po wprowadzeniu do składu lipidowego nośników liposomowych zasadniczo poprawiały właściwości tych nośników. Odkrycie to stanowi istotę patentu RP Nr Współpraca z Instytutem Farmaceutycznym z Warszawy zaowocowała patentami na liposomowe postacie leków antracyklinowych (Patent RP , Patent RP ) oraz złożonymi wnioskami w Biurze Patentowym RP oraz USA (9 wniosków). W ramach badań nad innymi supramolekularnymi nośnikami leków (nanoemulsje) opracowano postacie nowych oryginalnych leków przeciwnowotworowych należących do indolo-chinolin syntetyzowanych w Instytucie Farmaceutycznym. Badania nad liposomami jako potencjalnymi nośnikami leków prowadzone są w zespole w kilku różnych aspektach, z reguły we współpracy z różnymi zespołami wchodzącymi w skład Międzyuczelnianego Centrum Biotechnologii Agregatów Lipidowych, jednostką łączącą zespoły Uniwersytetu, Politechniki Wrocławskiej, Akademii Rolniczej, Akademii Medycznej oraz Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN (IITD PAN). Zespoły te pracują nad zagadnieniami zastosowań supramolekularnych agregatów lipidowych (liposomy, nanoemulsje) jako efektywnych nośników substancji terapeutycznych, w tym również stosowanych w tzw. terapiach genowych. Do najważniejszych osiągnięć należą: konstrukcja liposomów zawierających zwiększone ilości Koenzymu Q (zgłoszenie patentowe) dla zastosowań terapeutycznych, szczególnie w leczeniu niedokrwiennych udarów mózgu, badania nad konstrukcją liposomów przenoszących terapeutyczne oligonukleotydy i małe cząsteczki RNA do zastosowań w terapii białaczek i chłoniaków oraz zależność wpływu ekspozycji fosfatydyloseryny na powierzchni komórek na fuzję z liposomami kationowymi (we współpracy z Kliniką Hematologii A.M. we Wrocławiu). W badaniach nad strukturą i funkcją szkieletu błony szczególnie interesującym jest mechanizm i rola fizjologiczna oddziaływań typu białko-lipid. Po raz pierwszy wykazano, że oddziaływania spektryny z niektórymi lipidami ulegają zahamowaniu przez ankirynę. Zmapowano miejsce wiazania lipidów w domenie wiązania ankiryny, spektryny beta a obecnie trwają badania nad struktura i biologiczną rolą miejsca wiazania lipidów w cząsteczce spektryny szczególnie w aspekcie jej roli i kinazy białkowej Cq w apoptozie indukowanej cytostatykami. W roku 2004 opisano po raz pierwszy, że spektryna oraz kinaza białkowa Cq zmieniają swoją lokalizację w komórkach pacjentów poddanych chemioterapii cytostatykami. Zjawisko to okazało się bardzo wczesnym objawem apoptozy komórek (nowotworowych i także normalnych) i może stać się podstawą testu diagnostycznego pozwalającego na ocenę wczesnych skutków i rokowań chemioterapii u indywidualnych pacjentów. Również po raz pierwszy

58 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 57 w Polsce przeprowadzono badania nad molekularnymi podstawami dziedzicznej sferocytozy, schorzenia dotyczącego wad błony erytrocytu będącego przyczynami anemii hemolitycznej. Prace pozostające na razie w sferze badań podstawowych dotyczą przyczyn molekularnych mechanizmów prowadzących do rozwinięcia fenotypów chorobowych w grupie chorób genetycznych człowieka określonych terminem laminopatie. W ramach tego projektu prowadzone są badania dotyczące poznania molekularnego mechanizmu rozwoju fenotypu chorobowego oraz opracowania skutecznej metody terapii genowej wybranych laminopatii ze szczególnym uwzględnieniem dystrofii mięśniowej typu Emery-Dreifusa, lipodystrofii oraz progerii typu Hutchinsona-Gilforda. Bardzo zaawansowane aplikacyjnie są badania nad kompleksem peptydów immunostymulacyjnych z siary owcy (peptydy bogaty w prolinę - PRP), o właściwościach terapeutycznych wobec chorób neurodegeneracyjnych. Peptydy te wykryte i wyizolowane w IITD pod handlową nazwą Colostrinin przeszły pierwsze badania kliniczne, wykazując swą skuteczność w hamowaniu postępów choroby Alzheimera. Ostatnio w Instytucie Biochemii i Biologii Molekularnej U.Wr. opracowano nową wydajną, dwustopniowa metodę otrzymywania Colostrinin zarówno z colostrum owcy jak i krowy oraz sposoby standaryzacji preparatów otrzymanych z różnych źródeł dla celów terapeutycznych. Przedstawiono projekt technologiczny produkcji na skalę techniczną, który jest podstawą opracowywanego obecnie, wspólnie z Health Science Center, University of Huston, TX, U.S.A., wdrożenia w Sterling Technology SD, USA. Metoda opracowywana na zlecenie ReGen Therapeutics Plc. w Londynie jest zastrzeżona patentem międzynarodowym o numerze GB Równie zaawansowane są badania nad nowym nonapeptydem z colostrum, o dużej aktywności biologicznej, który będzie przedmiotem międzynarodowego zgłoszenia patentowego. Obecnie, w związku z narastającymi problemami leczenia chorób infekcyjnych, układu krążenia, chorób nowotworowych czy chorób neurodegeneracyjnych coraz więcej uwagi poświęca się białkom i peptydom skutecznym terapeutycznie dzięki odmiennemu mechanizmowi ich działania. Wiele z tych białek wykazuje zróżnicowaną aktywność antymikrobiologiczną, której specyficzność można regulować metodami chemicznymi i biologicznymi. Ta wielofunkcyjność pozwala na ich wykorzystanie zarówno terapeutyczne jak i przemysłowe. Wiele z nich wykazuje unikalny sposób działania na komórkę patogena dzięki czemu wydają się być również efektywnymi cząsteczkami nośnikowymi dla leków przy całkowitej nietoksyczności wobec komórek eukariotycznych. Niektóre białka spożywcze okazują się być obfitym źródłem peptydów aktywnych, w tym inhibitorów konwertazy angiotensyny I (ACE), skutecznie regulujących ciśnienie tętnicze krwi. Przykładami białek o podwójnym znaczeniu zarówno dla przemysłu jak i medycyny są opisane w dalszej części lizozym i cystatyna. Ważnym narzędziem w produkcji białek i peptydów biologicznie aktywnych jest biopreparatyka, dzięki której możliwe jest otrzymywanie produktu o niezmienionej aktywności biologicznej. Rozwijanie efektywnych technik preparatywnych białek, prowadzone głównie na Uniwersytecie, Politechnice i Akademii Rolniczej, polega na zastępowaniu wieloetapowych, zbyt kosztownych dla praktyki przemysłowej, metod oczyszczania technikami frakcjonowania z zastosowaniem np. ultrafiltracji i różnego typu chromatografii swoistej sorpcji. Procesy filtracyjne z wykorzystaniem różnego rodzaju membran pozwalają na frakcjonowanie i zagęszczanie preparatów białkowych. Ich skuteczność i efektywność zależy zarówno od m.cz. i właściwości fizykochemicznych substancji frakcjonowanych jak i charakteru materiału tworzącego membranę. Od wielu lat celem prowadzonych przez pracowników środowiska wrocławskiego badań, a głównie Politechniki, jest uzyskanie membran wolnych od niekorzystnych oddziaływań elektrostatycznych, hydrofobowych lub hydrofilnych zaburzających procesy filtracyjne w reaktorach membranowych poprzez chemiczną i/lub fizyczną zmianę materiału używanego do formowania membran. Techniką umożliwiającą stosunkowo szybkie, a równocześnie wysokoselektywne procesy biotechnologiczne, jest wykorzystanie immobilizowanych ligandów głównie enzymów będących podstawą szeregu nowych technologii. Mimo prostoty skuteczność tej metody zależy od wielu parametrów, których dobór zarówno w odniesieniu do liganda jak i nośnika decyduje o efektywności procesowej. Problemy te są od

59 58 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O wielu lat przedmiotem badań zespołów Politechniki i Uniwersytetu. Łącząc katalizę enzymatyczną z procesami separacji membranowej skonstruowano wiele konfiguracji reaktorów membranowych pozwalających na opracowanie szeregu technologii, w tym hydrolizy penicyliny G z udziałem immobilizowanej acylazy penicylanowej czy inwersji sacharozy i izomeryzacji glukozy. Opracowane procesy obejmują zarówno technologie z wykorzystaniem różnych modułów membranowych jak i reaktorów o innej konfiguracji, w których enzym był kowalencyjnie zimmobilizowany na nośnikach akrylowych. Badania prowadzono na szerokiej gamie enzymów o znaczeniu gospodarczym/przemysłowym, przy czym w doborze kierowano się ich możliwościami aplikacyjnymi w przemyśle farmaceutycznym (acylaza penicylanowa, lakkaza i trypsyna), w przemyśle spożywczym (α- i β-amylaza, lipaza, trypsyna, izomeraza glukozowa, lakkaza) oraz zastosowaniami w produkcji biosensorów (acylaza penicylanowa, lakkaza, trypsyna, α- i β-amylaza, lipaza). Z wieloletnich badań wynika, że w efektywności immobilizacji na nośnikach akrylowych decydujące znaczenie ma rodzaj matrycy polimerowej i trudno wskazać nośnik posiadający cechy matrycy uniwersalnej dla wszystkich enzymów. Stosując jako komonomery związki od hydrofobowych po polarne można zmieniać charakter matrycy, a dodatkowo można go modulować przez wprowadzenie ugrupowań funkcyjnych, np. przez aminolizę tych kopolimerów. Czynnikiem decydującym o aktywności wiązanego białka jest charakter hydrofilowo-hydrofobowy powierzchni nośnika i rodzaj oddziaływań w procesie adsorpcji, natomiast o efektywności immobilizacji w większym stopniu decyduje metoda wiązania, a co za tym idzie wartość ph mieszaniny, w której prowadzona jest immobilizacja. Obiecujące, w sensie aplikacyjnym, wyniki otrzymano w badaniach nad enzymatyczną hydrolizą skrobi z udziałem immobilizowanych amylaz na nośnikach ziarnistych, wykazując zjawisko synergizmu w działaniu enzymów amylolitycznych i przydatność przemysłową stosowanej technologii. Proces zcukrzania skrobi glukoamylozą, w warunkach zbliżonych do przemysłowych, modelowano z wykorzystaniem równań kinetycznych, uwzględniających specyfikę reakcji i inaktywacje enzymu. Część prac prowadzono w ścisłej współpracy z Uniwersytetem Technicznym w Bratysławie w ramach grantu 6th Framework Program of EU, FOODPRO, No. SNE Immobilizowane na nośnikach stałych enzymy proteolityczne okazały się bardzo wydajną techniką pozwalającą na wydzielanie i oczyszczanie ich docelowych inhibitorów. Wykazano, że warunki prowadzenia procesu pozwalają na kontrolowaną zmianę specyficzności immobilizowanego enzymu. W warunkach wysokiej siły jonowej (5M NaCl) chymotrypsyna oddziaływuje również z inhibitorami trypsyny, pozwalając na efektywne oczyszczanie specyficznych inhibitorów tych enzymów i katepsyny G (zgłoszenie patentowe). Z drugiej strony modyfikacja centrum aktywnego immobilizowanego enzymu pozwala na preparatywne otrzymywanie docelowych inhibitorów w formie natywnej (wiązanie peptydowe centrum reaktywnego w formie niezhydrolizowanej). 3. CENTRUM DIAGNOSTYCZNE Planuje się utworzenie Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego wykorzystującego innowacyjne techniki diagnostyczne w chorobach układu krążenia oraz w chorobach nowotworowych. Kierunek ten obejmuje poszukiwanie i identyfikację markerów wybranych chorób (szczególnie nowotworowych), w tym metodami genomiki i proteomiki; konstrukcję sensorów i mikrosensorów diagnostycznych, konstrukcje tzw. czipów diagnostycznych. Centrum diagnostyczne opracowujące i wdrażające innowacyjne metody z zakresu biologii molekularnej i genetyki do wczesnego rozpoznawania i monitorowania ww. schorzeń jest niezbędnym elementem rozwijającego się makroregionu. Ta dziedzina badań znajduje bardzo mocne merytoryczne wsparcie działalnością Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN (IITD PAN) we Wrocławiu założonego przez światowej sławy mikrobiologa, lekarza i immunologa Ludwika Hirszfelda. Instytut prowadzi zarówno badania o charakterze podstawowym jak i działania o znaczeniu aplikacyjnym i diagnostycznym w terapii i prewencji chorób oraz poszukiwania nowych metod badawczych. Specjalności naukowe IITD obejmują: immunologię doświadczalną i kliniczną, immunogenetykę, transplantologię, biochemię, immunochemię, biotechnologię,

60 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 59 immunologię nowotworów, immunologię infekcyjną, mikrobiologię, fagoterapię zakażeń bakteryjnych, wirusologię, biologię molekularną i terapię doświadczalną. Instytut posiada Polską Kolekcję Mikroorganizmów (PCM), największą w kraju (ponad 3000 szczepów bakteryjnych), wchodzącą w skład Europejskiej (ECCO) i Światowej (WFCC) Federacji Kolekcji Mikroorganizmów. Dysponuje ponadto nowoczesną zwierzętarnią, spełniającą standardy UE. Laboratorium Dawców Szpiku Kostnego otrzymało akredytację z Europejskiej Federacji Immunogenetyki. Jest to jedyne w kraju laboratorium, które otrzymało tego rodzaju akredytację dla typowania antygenów HLA i oznaczania zgodności tkankowej dla celów transplantacji organów. W uznaniu wyróżniającej się pozycji IITD Komisja Europejska przyznała Instytutowi status Centre of Excellence (2002). Do najważniejszych metod opracowanych w ostatnim czasie, o znaczeniu aplikacyjnym, można zaliczyć: nową metodę oznaczania endotoksyn w surowicy ( zgłoszenie patentowe), która jest alternatywna dla jedynego na świecie testu biologicznego Limulus amebocyte assay, badania nad zastosowaniem glejowych komórek węchowych w leczeniu urazowych uszkodzeń rdzenia kręgowego u ludzi, oryginalna metoda wydajnej hodowli cząstek fagowych i oczyszczania aktywnych fagów (zgłoszenie patentowe), a na wyróżnienie zasługuje działanie Ośrodka Terapii Fagowej. Instytut od kilkudziesięciu lat prowadzi badania nad właściwościami biologicznymi i zastosowaniem terapeutycznym bakteriofagów wirusów bakteryjnych niszczących swoiście różne szczepy bakteryjne. Instytut dysponuje metodami izolacji bakteriofagów oraz przygotowania preparatów fagowych. Z uwagi na narastający problem antybiotykooporności bakterii Instytut utworzył w 2005 roku Ośrodek Terapii Fagowej, którego zadaniem jest w szczególności prowadzenie terapii fagowej w oparciu o typowanie fagowe i przygotowywane w Instytucie Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN preparaty fagowe. Jest to drugi ośrodek na świecie, obok Tbilisi (Gruzja), zajmujący się tego rodzaju terapią i pozycja IITD w tej dziedzinie znajduje duże uznanie w literaturze fachowej i prasie zagranicznej. Ponieważ dotychczas nie są dostępne wyniki standardowych badań klinicznych preparatów fagowych ta forma terapii dostępna jest wyłącznie w ramach eksperymentu leczniczego. Obecnie w Ośrodku Terapii Fagowej we współpracy z Laboratorium Bakteriofagowym Instytutu realizowany jest projekt: Eksperymentalna terapia fagowa infekcji bakteryjnych opornych na antybiotykoterapię, w tym zakażeń MRSA (kierownik prof. dr hab. med. Andrzej Górski), który uzyskał pozytywną opinię Komisji Bioetycznej. Celem projektu jest eksperymentalne leczenie przewlekłych, objawowych, opornych na antybiotykoterapię zakażeń bakteryjnych za pomocą bakteriofagów. Leczenie bakteriofagami może dotyczyć także zwierząt hodowlanych. Instytut wykonuje także wiele ekspertyz naukowych w zakresie m. in.: typowania antygenów zgodności tkankowej HLA dla Regionalnego Ośrodka Przeszczepiania Nerek, Centrum Transplantologii POLTRANSPLANT w Warszawie, Szpitala Klinicznego Dzieciątka Jezus w Warszawie, Ośrodka Przeszczepiania Szpiku we Wrocławiu i innych ośrodków w Polsce; izolacji i identyfikacji patogennych drobnoustrojów z powierzonego materiału, oznaczania wrażliwości tych drobnoustrojów na swoiste bakteriofagi, wyboru bakteriofagów do terapii i przygotowania swoistych lizatów fagowych do terapii prowadzonych w szpitalach klinicznych w całej Polsce; wykonywania ekspertyz sądowych w sprawie o dochodzenie ojcostwa metodą polimorfizmu minisatelitarnego DNA i na podstawie analizy antygenów HLA. Powszechnym problemem społecznym obecnie jest sprawa uzależnień, szczególnie młodzieży, od różnych związków chemicznych występujących naturalnie. Wynika stąd pilna potrzeba określenia rodzaju i zawartości związków halucynogennych dostępnych w źródłach biologicznych z terenu Polski oraz metod ich identyfikacji we krwi. Dlatego zaplanowano badania, których celem jest: we współpracy z mykologami określenie występujacych na terenie Polski gatunków grzybów halucynogennych i opracowanie ilustrowanego poradnika (dla policjantów), zdefiniowanie substancji halucynogennych i toksycznych, zdefiniowanie poziomu zagrożenia (współpraca z policją, badania socjologiczne, współpraca ze

61 60 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O lecznicami), opracowanie metody szybkiej detekcji (najlepiej immunologicznej lub GC/MS) najgroźniejszych związków i udostępnienie jej centrum diagnostycznemu. W zakresie diagnostyki molekularnej ważne są badania mechanizmów oporności patogennych mikroorganizmów, w tym grzybów, na związki metali ciężkich i inne inhibitory oraz poszukiwanie nowych fungicydów w aspekcie medycznym i ochrony środowiska naturalnego. Badając te zależności opracowano nową metodę diagnostyczną pozwalającą na identyfikację patogennych mikroorganizmów. Do tej pory we współpracy z Akademią Medyczną, Politechniką Wrocławską i Zakładem Chemii i Ochrony Środowiska U.Wr. wyjaśniono molekularne mechanizmy oporności komórek eukariotycznych na związki arsenu. Wyjaśniono środowiskowe uwarunkowania parazytoz oraz przebadano immunologiczne aspekty oddziaływań pasożyt-żywiciel. Opracowano metody mikrobiologiczne w ochronie zdrowia i środowiska. Aktualnie prowadzone są prace nad wektorową rolą kleszczy oraz komarów w zakażeniach krętkami Borrelia burgdorferi. Ponadto, charakteryzuje się środowiskowe entomopatogeny szczepów Bacillus thuringensis wykorzystywanych do zwalczania szkodliwych i uciążliwych owadów. 4. AGROBIOTECHNOLOGIA I BIOTECHNOLOGIA W OCHRONIE ŚRODOWISKA Obiecującym kierunkiem rozwoju jest wykorzystywanie organizmów transgenicznych w tym bakterii do produkcji białek o znaczeniu terapeutycznym, w remediacji zdegradowanych chemicznie gruntów oraz wprowadzeniu metod biotechnologicznych do uzyskania prototypów ulepszonych dla potrzeb przemysłowych i farmakologicznych roślin. Wdrażanie innowacyjnych technologii remediacji skażonych gruntów wymaga otrzymywanie mikroorganizmów modyfikowanych genetycznie w kierunku podwyższonych zdolności do degradacji konkretnych ksenobiotyków. Kierunek ten wymaga zdefiniowania zagrożeń jakie przyniosła w regionie gospodarcza aktywność człowieka, zdefiniowania substancji stanowiących potencjalne zagrożenie i opracowanie rutynowych technik badania ich poziomu (poziomu metali, polichlorowanych węglowodorów, dioksyn itp.). Tworzenie i analiza roślin transgenicznych celem ich ulepszenia pod względem odporności na infekcje patogenne, podwyższenia plonowania i jakości plonów. (Inst. Biochemii i Biologii Molekularnej U.Wr.). Głównym i przeważnie już osiągniętym celem badań jest uzyskanie prototypów ulepszonych dla potrzeb przemysłowych i farmakologicznych roślin ziemniaka i lnu metodami inżynierii genetycznej. Ich efektami są: zmodyfikowane genetycznie ziemniaki o podwyższonej odporności roślin na infekcje fitopatogenami oraz zwiększonej ilości antyoksydantów i podwyższonym poziomie dopaminy oraz jej pochodnych w bulwach, a ponadto wyjaśniono molekularne podstawy syntezy etylenu w liniach transgenicznych ziemniaków. Rośliny te mogą służyć do rekultywacji gleby zanieczyszczonej metalami ciężkimi a ekstrakty bulw mogą być źródłem antyoksydantów chroniących środki spożywcze przed utlenieniem np. oleju przed jełczeniem oraz dopaminy i jej pochodnych dla celów leczniczych (parkinsonizm). zmodyfikowany len, charakteryzujący się zwiększoną sprężystością i wytrzymałością włókien o podwyższonej ilości antyoksydantów dla potrzeb medycyny (nici chirurgiczne, opatrunki). Podwyższenie ilości antyoksydantów w nasionach sprzyja przechowywaniu oleju dla celów kosmetycznych, zwiększa odporność roślin na infekcję patogenną i usprawnia proces roszenia lnu. Rezultatem badań są dwa patenty oraz kilka zgłoszeń patentowych. W nawiązaniu do włókien, z przeznaczeniem dla potrzeb medycyny wykazano przydatność pokrywania jonami srebra, znanych z właściwości antybakteryjnych, materiałów włókienniczych wykorzystanych w produkcji środków opatrunkowych i odzieży ochronnej używanej w placówkach służby zdrowia. Prace prowadzone są we współpracy z Instytutem Inżynierii Materiałów Włókienniczych w Łodzi, Politechniką Wrocławską i Instytutem Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN we Wrocławiu. Prace mogące rzutować na pewne aspekty badań aplikacyjnych dotyczą mechanizmów regulacyjnych

62 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 61 przemian komórkowych. Jednym z tematów jest analiza funkcji białek szkieletu jądrowego w organizacji przestrzennej jądra komórkowego i chromatyny, ze szczególnym uwzględnieniem lamin, topoizomerazy II i białek z nimi oddziałujących. Prowadzone są porównawcze eksperymenty nad identyfikacją konkretnych miejsc fosforylacji lamin in vivo, modulujących funkcje lamin w cyklu komórkowym na dwóch organizmach modelowych: Drosophila melanogaster i Xenopus laevis i ich transgenicznych mutantach z nadekspresją lamin i zmienionymi miejscami fosforylacji. Z wykorzystaniem tego samego modelu, we współpracy z Durham University (Durham, UK), prowadzone są badania nad identyfikacją, klonowaniem, charakterystyką oraz analizą funkcji nowych białek szkieletu jądrowego ze szczególnym uwzględnieniem białek z domeną LEM oraz SUN. Dotyczą one poznania molekularnego mechanizmu oddziaływań międzybiałkowych, prowadzącego do odtworzenia struktury jądra komórkowego po mitozie. Prace prowadzone są z zastosowaniem techniki odtwarzania haploidalnych jąder komórkowych in vitro ( in vitro nuclear assembly ). Na wyróżnienie zasługują wielokierunkowe badania prowadzone z zakresu biologii funkcjonalnej roślin, których wyniki pozwolą na zrozumienie niedocenianej roli mitochondriów roślinnych w regulacji procesów wewnątrzkomórkowych. Przedmiotem intensywnych prac są enzymy kontrolujące ilość i jakość białek wchodzących w skład kompleksów umożliwiających produkcję energii w mitochondriach. Jako pierwszy na świecie, metodami biologii molekularnej, zespół badawczy Instytutu Biochemii i Biologii Molekularnej U.Wr. wykazał obecność oraz wstępnie scharakteryzował proteazy tego typu w mitochondriach roślin. Wskazano na udział tych proteaz w biogenezie mitochondriów, programowanej śmierci komórki oraz przekazywaniu sygnałów w komórce. Drugi nurt prowadzonych eksperymentów związany jest z molekularnymi podstawami zmienności mitochondrialnego DNA u roślin. Zespół opisał mechanizm ewolucyjny, który doprowadził do powstania roślin fasoli wykazujących ważną z punktu widzenia rolnictwa cechę - cytoplazmatyczną męskosterylność. Prowadzone są również prace dotyczące transferu horyzontalnego między organizmami eukariotycznymi z wykorzystaniem najnowocześniejszych techniki zarówno in vitro jak i in vivo poprzez tworzenie i analizę roślin transgenicznych. Przedmiotem zainteresowań naukowców są także białka aparatu fotosyntetycznego roślin wpływajace na ich plenność poprzez wyjaśnienie ich biosyntezy i zależności funkcji od struktury. Badania białek kompleksu b6f (cytochrom b6f i białka Rieskego) mają na celu poznanie mechanizmów wbudowywania tych kompleksów w błonę biologiczną oraz centrum 2Fe-2S do białka Rieskego. Prowadzone są również badania nad dokładną charakterystyką i wyjaśnieniem roli cytochromów c6 (PetJ1 i PetJ2) występujących w sinicy Synechococcus sp. PCC7002. Więcej uwagi poświęca się badaniom karboksylazy rybulozo-1,5-bisfosforanu z termofilnej sinicy Thermosynechococcus elongatus, mającym na celu dokładne poznanie zależności współczynnika specyficzności od budowy tego enzymu. Efektem tych eksperymentów ma być polepszenie parametrów kinetycznych enzymu, a co za tym idzie ostatecznie polepszenie wydajności fotosyntezy. W tym celu przeprowadzane są prace nad możliwością ekspresji tego enzymu w termofilnej sinicy o lepszych parametrach kinetycznych w organizmach mezofilnych. Prace badawcze prowadzone w zakresie biologii roślin, mające charakter zarówno podstawowy jak i aplikacyjny z zakresu agrobiotechnologii i biotechnologii w ochronie środowiska, służą z jednej strony wyjaśnieniu systematyczno-taksonomicznych przeobrażeń flory i dynamiki naturalnych ekosystemów, z drugiej zaś poznaniu uniwersalnych mechanizmów regulujących metabolizmem, wzrostem i rozwojem roślin. Dodatkowym aspektem badań jest określenie specyficznych adaptacji organizmów roślinnych do czynników abiotycznych w kontekście zmian środowiskowych. Badania obejmujące siedliska naturalne oraz ściśle kontrolowane, laboratoryjne hodowle roślinne realizowane są z użyciem szerokiej gamy klasycznych metod badawczych oraz nowoczesnych technik analitycznych i molekularnych, wykorzystujących bogate zaplecze aparaturowe. Wszystkie badania wpisują się w aktualną, światową problematykę badawczą, a w ich realizacji uczestniczy pięć zespołów badawczych o różnorakich specjalnościach (Bioróżnorodność i Ochrona Szaty Roślinnej, Cytogenetyka i Specjacja Roślin,

63 62 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Ekologia i Ochrona Przyrody, Fizjologia Roślin oraz Morfologia i Rozwój Roślin). Szerokie grono naukowców U.Wr. zajmuje się problematyką ekologii i biologii rozwoju porostów, grzybów, śluzowców, mszaków i roślin wyższych, mechanizmami zrzeszania się tych organizmów oraz badaniem struktury ich ugrupowań. Główny obiekt badań stanowi flora południowo-zachodniej Polski, jednak w wielu przypadkach uzyskane wyniki mają charakter uniwersalnych, ponadregionalnych osiągnięć, na kanwie których zespół tworzy i wdraża innowacyjne metody w zakresie ochrony przyrody i środowiska. Jednym z najważniejszych osiągnięć jest ocena stanu zachowania i stopnia zagrożenia 640 gatunków flory naczyniowej Dolnego Śląska, a ocena zagrożenia gatunków endemicznych podana w skali globalnej jest osiągnięciem o randze światowej (monografia Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska pod red. Z. Kąckiego). Opracowano Czerwoną listę zagrożonych porostów Dolnego Śląska oraz Czerwoną listę porostów zagrożonych w polskiej części Sudetów ; opublikowano także krytyczną listę śluzowców Polski. Ponadto, w zakresie wszystkich badanych grup systematycznych odkryto wiele nowych dla regionu Polski, a nawet Europy gatunków roślin, a także szereg nowych stanowisk gatunków rzadkich i zagrożonych. W ramach przygotowań systemowych wytycznych dla ochrony różnorodności zbiorowisk i gatunków roślin na obszarach chronionych, Natura 2000, i na obszarach mogących ulec negatywnym przemianom podczas różnych inwestycji, opracowano kompleksowe plany ochrony kilkudziesięciu rezerwatów przyrody, również parków krajobrazowych i parków narodowych. Przygotowano także szereg projektów ochrony czynnej gatunków i zbiorowisk nieleśnych w Karkonoskim i Słowińskim Parku Narodowym. Ważnym osiągnięciem jest opracowanie i wdrożenie zintegrowanego monitoringu środowisk leśnych w kraju, a także monitoringu zmian w środowisku przyrodniczym, z wykorzystaniem biowskaźników (m.in. w Karkonoskim Parku Narodowym). Do najważniejszych naukowych osiągnięć zaliczyć należy również odkrycie wzorów zmienności i dziedziczenia cech ziarniaka pszenic tetraploidalnych. Wzory te są warunkowane między innymi przestrzenną separacją genomów, co ustalono dla heksaploidalnej pszenicy zwyczajnej oraz imprintingiem genomowym odkrytym u allopoliploidów plemienia Triticeae. Analizy specjacji roślin przyniosły odkrycie nowych mechanizmów funkcjonowania łuszczek traw, zaś badania cytogenetyczne nowe dane o niestabilności loci rdna w modelowym gatunku traw Brachypodium distachyon. Z kolei studia w obszarze taksonomii roślin dowiodły oryginalności wzorów współzmienności osi ordynacyjnych w opisie operacyjnej jednostki taksonomicznej (takson). Prowadzone są również badania o znaczeniu praktycznym, będące podstawą efektywnych działań w zakresie ochrony środowiska. Zespół zajmujący się chemiczną ekologią roślin wodnych i lądowych, bioindykacją skażeń chemicznych środowiska, ekologicznymi podstawami ochrony roślin rzadkich i zagrożonych wyginięciem oraz matematycznym opisem zjawisk ekologicznych określił wrażliwości i zakres tolerancji różnych gatunków mchów, wątrobowców i roślin wyższych na pierwiastki toksyczne i wybrane związki organiczne. Obok szczegółowego opisu reakcji osobniczych i populacyjnych rozmaitych gatunków, szczególnie istotnym, aplikacyjnym osiągnięciem zespołu było wykazanie przydatności wybranych gatunków w bioindykacji chemicznego skażenia gleb i wód, także w warunkach miejskich. I tak, wskazano gatunki mszaków lądowych i porostów przydatne w bioindykacji skażenia gleby metalami ciężkimi, ropą naftową i radionuklidami. Udokumentowano ponadto możliwość skutecznego stosowania transplantantów mchów dla bioindykacji. Innym istotnym osiągnięciem zespołu jest wskazanie możliwości wykorzystania mszaków wodnych w poszukiwaniach biogeochemicznych, między innymi złóż arsenu i złóż polimetalicznych, a także wytypowanie gatunków roślin najbardziej przydatnych w procesie samooczyszczania wód. Pozwoliło to na opracowanie i wdrożenie hydrobotanicznego systemu oczyszczani ścieków (Oczyszczalnia Ścieków Rogowiec KWB Bełchatów). Ten bezpieczny dla środowiska przyrodniczego system, o niskich kosztach utrzymania może być wdrożony także w innych sferach gospodarki i przemysłu. Z kolei, szerokie analizy poziomu metali ciężkich w mszakach pochodzących z terenów nie zanieczyszczonych Szwajcarii, Hiszpanii, Portugalii, Holandii i Polski, wykonane dzięki wieloletniej współpracy z grupą prof.

64 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 63 Kampersem z Katolickiego Uniwersytetu w Nijmegen (Holandia), umożliwiły ustalenie tzw. poziomu tła, co jest niezbędne dla przewidywania kierunków zmian w ekosystemach europejskich narażonych na przemysłowe i agrarne skażenia chemiczne. Nie mniej ważne są wyniki badań nad strukturą stadialną i strategią adaptacyjną wybranych gatunków rzadkich i ginących w Sudetach, które pozwoliły poznać specyficzne reakcje poszczególnych gatunków na zmiany siedliska i określić optymalne warunki siedliskowe konieczne dla ich przetrwania. Zostały one wykorzystane w praktyce do hodowli gatunków chronionych i ginących i do ich introdukcji bądź reintrodukcji na naturalne stanowiska. Ustalono także dynamikę struktury wiekowej kontrolowanej populacji Corydalis cava w warunkach Dolnego Śląska, co z kolei wykorzystano w modelowaniu procesu zanikania i tworzenia populacji lokalnych w obrębie jednej metapopulacji, w warunkach antropopresji. Jakkolwiek, tematyka badawcza, dotycząca regulacji asymilacji mineralnych form azotu, oraz identyfikacji i charakterystyki szerokiej grupy białek błonowych zaangażowanych w pobieranie niezbędnych roślinom składników mineralnych, a także w procesy detoksykacji komórek roślinnych w warunkach stresów abiotycznych, ma głównie charakter podstawowy, to jej wyniki są cenne zarówno dla praktyki agrarnej jak i szeroko rozumianej ochrony środowiska. Badania prowadzone na ogórkach (Cucumis sativus) oraz Arabidopsis thaliana, modelowej roślinie w badaniach genetycznych, łączą analizy fizjologiczne, biochemiczne i genetyczne, co pozwala na pełne wyjaśnienie molekularnych przyczyn różnorodnych reakcji roślin na zmienne warunki środowiskowe. Zastosowanie różnorodnych, w tym najnowszych metod badawczych możliwe jest dzięki współpracy zespołów prowadzących powyższe badania z najlepszymi laboratoriami zagranicznymi(usa, Francja, Hiszpania, Anglia). Najpoważniejsze osiągnięcia to identyfikacja i szczegółowa charakterystyka kinetyczna, biochemiczna i molekularna błonowych systemów transportujących mineralne formy azotu do komórek roślinnych. Zidentyfikowano także geny kodujące te białka w komórkach ogórka i określono niektóre z czynników środowiskowych modulujących ich ekspresję. Członkowie zespołu, jako pierwsi w literaturze tematu wskazali na kluczową rolę plazmolemowej, konstytucyjnej oksydoreduktazy w regulacji pobierania mineralnych form azotu przez rośliny wyższe. Udowodnili także kluczowe znaczenie przemian cyklu Krebsa i cytoplazmatycznych przemian jabłczanu w regulacji aktywności głównych enzymów asymilujących nieorganiczne formy azotu w komórkach roślinnych (NR, NiR, GS i GOGAT). Najważniejsze osiągnięcia ostatnich lat to wyjaśnienie przyczyn leżących u podstawy zaburzeń metabolicznych i mechanizmów odpornościowych roślin rozwijanych w warunkach stresów abiotycznych. Pokazano, że metale ograniczają poważnie przyswajanie mineralnych form azotu poprzez hamowanie ekspresji genów kodujących specyficzne transportery, ich potranslacyjne modyfikacje jak i zaburzenia składu lipidowego błon plazmatycznych. Z drugiej strony odkryto, że skuteczną adaptacją metaboliczną uruchamianą w warunkach stresu związanego z obecnością metali ciężkich w środowisku jest szybka indukcja błonowych systemów usuwających metale z cytoplazmy. Także w stresie solnym za efektywną adaptację roślin odpowiada indukcja aktywności błonowych pomp protonowych generujących gradient elektrochemiczny wykorzystywany do sekwestracji toksycznych jonów sodu i chloru. Udowodniono, że aktywacja ta, obok poziomu genetycznego, obejmuje potranslacyjne modyfikacje białek enzymatycznych polegające na odwracalnej fosforylacji, katalizowanej przez specyficzne kinazy zależne od wapnia i kalmoduliny, a kaskadę zdarzeń prowadzącą do tych modulacji inicjuje podwyższony poziom ABA w korzeniach roślin wyższych. Ponieważ także zmiany aktywności reduktazy azotanowej, kluczowego enzymu decydującego o efektywności przyswajania azotu mineralnego, w warunkach stresów fizjologicznych (NaCl, metale ciężkie, warunki natlenienia) wynikały z fosforylacji białka enzymatycznego, postuluje się, że potranslacyjne modyfikacje szeregu białek są zasadniczym mechanizmem umożliwiającym roślinom szybką adaptację metaboliczną do warunków stresowych. Na podkreślenie zasługują również badania dotyczące morfogenezy roślin, mające jednak głównie charakter podstawowy. Poznaniem uniwersalnych mechanizmów wprowadzających komórki na

65 64 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O określone ścieżki różnicowania zajmuje się nie tylko biologia roślin, ale także medycyna i biologia organizmów zwierzęcych. W tej tematyce uwagę skupia się przede wszystkim na zjawisku nieograniczonego wzrostu roślin i praktycznej nieśmiertelności komórek, epigenetycznej kontroli morfogenezy i fenotypowej plastyczności roślin. Specjalnością jednego z Zespołów Instytutu są badania nad zasadami powstawania periodycznych wzorów różnicowania. Badania prowadzone są na roślinach modelowych z zastosowaniem mutantów, w tym roślin transgenicznych (GMO). Dzięki ścisłej współpracy z informatykami zespół tworzy na potrzeby testowania w symulacjach zjawisk rozwojowych autorskie programy komputerowe. Specjalistyczne badania anatomii drewna (diagnostyka taksonomiczna) mają zastosowania w takich dziedzinach jak historia sztuki, archeologia, kryminalistyka. Realizowane są często zlecenia dla potrzeb tych nauk. Najważniejsze osiągnięcia w tej dziedzinie z ostatniego okresu to: odkrycie migracji komórek w tkankach powodujące porządkowanie się wzorów tkankowych, odkrycie nowego zjawiska ilustrującego zasadę indukcji heterogenicznej w rozwoju roślin, stworzenie modelu ontogenetycznych transformacji upakowania samopodobnych elementów wzorów filotaktycznych, odkrycie u roślin dyslokacji - zjawisk występujących w kryształach. Prace eksperymentalne przeprowadzane są we współpracy z najlepszymi ośrodkami akademickimi Kanady, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Zespół realizuje ponadto grant europejski Sy-stem, w ramach którego kolegom z Niemiec i Francji została udostępniona opracowana we Wrocławiu oryginalna metoda badania deformacji rosnących powierzchni organów roślinnych. W zakresie ochrony środowiska naturalnego prowadzone są również różnorodne badania (ekspertyzy, monitoring itp.), mające na celu opracowanie systemu ochrony biologicznej wybranych grup kręgowców. Na szczególną uwagę zasługują działania w zakresie ochrony ryb i płazów, w tym ochrony czynnej, zarówno na terenach zbliżonych do naturalnych (parki narodowe i rezerwaty przyrody), jak i w aglomeracjach miejskich. Temu celowi służą m.in. opracowywane i stosowane przez pracowników Uniwersytetu metody ochrony ryb i płazów ex situ (sztuczne zapłodnienie, hodowla, reintrodukcja). Część tych badań prowadzona jest we współpracy z partnerami zagranicznymi. Grupą kręgowców poddaną szczególnie silnej antropopresji są ryby. Stwarza to konieczność objęcia aktywną ochroną wielu najbardziej zagrożonych gatunków. Stopień zagrożenia dalszej egzystencji niektórych spośród nich wymaga opracowania skutecznych metod rozmnażania i podchowu w warunkach kontrolowanych oraz określenia zasad wsiedlania uzyskanego narybku, które zagwarantują zachowanie naturalnego zróżnicowania genetycznego. Również płazy są obecnie bardzo intensywnie badaną grupą zwierząt, gdyż z niewyjaśnionych do końca powodów ich liczebność ulega na naszych oczach znacznej redukcji. Z tego też powodu biolodzy z różnych krajów całego świata tworzą bazy danych istniejących populacji oraz prowadzą szereg badań mających na celu wyjaśnienie i wypracowanie metod przeciwdziałania temu zjawisku. W obliczu ekosystemów narażonych na przemysłowe i agrarne skażenia problemem ważnym z gospodarczego punktu widzenia jest efektywne oczyszczanie powstających ścieków. Jedną z metod biologicznego oczyszczania jest zastosowanie struktur włókienniczych jako nośników błony biologicznej. Celem badań, realizowanych we współpracy z Instytutem Inżynierii Materiałów Włókienniczych w Łodzi, Politechniką Wrocławską i Instytutem Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN we Wrocławiu, jest nowe rozwiązanie polegające na zaprojektowanie materiału włókienniczego, tak by w sposób optymalny spełniał rolę nośnika biofilmu, zwiększając efektywność oczyszczania ścieków. Odpowiedni dobór i zróżnicowanie struktur nośników powinno w wyniku badań i analiz porównawczych umożliwić określenie, które parametry struktury mają decydujący wpływ na szybkość i jakość tworzenia się biofilmu. Dotyczy to takich podstawowych parametrów struktur jak: wielkość masy powierzchniowej i liniowej, gęstość właściwa, powierzchnia właściwa, powierzchnia czynna itd. Poznanie relacji materiał włókienniczy formujący się na nim biofilm umożliwi stworzenie nowej struktury tekstylnej mogącej stanowić nośnik błony biologicznej i być wykorzystany do budowy złóż biologicznych stosowanych w oczyszczalniach ścieków.

66 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 65 Otrzymane w ramach projektu, tanie nośniki tekstylne instalowane w małogabarytowych reaktorach nowych lub istniejących, umożliwią MŚP podczyszczanie ścieków do poziomu stawianego ściekom wprowadzanym do kanalizacji komunalnej. Efektem projektu może być także zwiększone zapotrzebowania na tanie przydomowe oczyszczalnie ścieków wykorzystujące w swojej pracy złoża biologiczne. Opracowany materiał włókienniczy może stanowić ofertę dla zakładów włókienniczych jako nowy kierunek produkcji. Dużym osiągnięciem było zaprojektowanie filtrów dla Kontenerowej Stacji Uzdatniania Wody, przeznaczonej do zaopatrywania w wodę pitną wojska, ludności i obiektów w czasie działań bojowych, awarii i klęsk żywiołowych. Aktualne badania maja na celu udoskonalanie filtrów i określania parametrów mikrobiologicznych uzdatnianej wody (współpraca z Wojskowym Instytutem Techniki Inżynieryjnej we Wrocławiu). 5. BIOTECHNOLOGIA ŻYWNOŚCI I PASZ Ta sfera badań prowadzona jest głównie w Akademii Rolniczej we współpracy z innymi uczelniami wrocławskimi wyróżnia się znaczącymi osiągnięciami aplikacyjnymi dzięki współpracy z podmiotami gospodarczymi regionu. Do badań o dużym stopniu zaawansowania należą prace dotyczące: biotechnologicznego wykorzystania drożdży (Yarrowia lipolytica, Debaryomyces hansenii, Kluyveromyces sp., Geotrichum sp.) do biosyntezy kwasu cytrynowego na substratach węglowodanowych i odpadach z produkcji biopaliw. Prace obejmują skrining i doskonalenie szczepów, optymalizację podłoży i parametrów procesowych w systemie ciągłym i półciągłym z wykorzystaniem komórek wolnych jak i unieruchomionych, otrzymywania enzymów proteolitycznych pochodzenia mikrobiologicznego (w tym głównie z niekonwencjonalnych drożdży Yarrowia lipolytica), charakterystyka ich właściwości i ocena możliwości wykorzystania w przetwórstwie mleka (m.in. do przyspieszania dojrzewania serów i otrzymywania biopeptydów) oraz w innych branżach przemysłu żywnościowego. Celem prac jest otrzymanie stabilnego preparatu proteolitycznego z tych drożdży oraz ocena jest jego przydatność m.in. do przyspieszania dojrzewania serów i otrzymywania biopeptydów, wykorzystania przemysłowego frakcji glicerolu, powstającego jako produkt uboczny przy produkcji biodiesla, oraz innych odpadów przemysłu spożywczego i rolnictwa do produkcji drożdży paszowych wzbogacanych w biopierwiastki, produkcji utrwalonych form szczepionkowych z przeznaczeniem do przyspieszenia dojrzewania sera i produkcji jego nowych asortymentów, biologicznej kontroli grzybów toksynotwórczych podczas słodowania ziarna zbóż oraz dezaktywacji odpadów i remediacji gleby, mikrobiologicznej syntezy pozakomórkowych hydrolaz bakteryjnych (proteinazy, keratynazy, amylazy) i grzybowych ( beta-glukanazy, ksylanazy, pektynazy, fitazy) i ich zastosowanie do degradacji odpadów roślinnych i zwierzęcych, biosyntezy kwasu szczawiowego na olejach roślinnych i produktach ubocznych przemysłu tłuszczowego z udziałem szczepów Aspergillus niger. Wykorzystanie surowych płynów pofermentacyjnych zawierających kwas szczawiowy do bioługowania metali, optymalizacji i intensyfikacji procesu fermentacji alkoholowej w apekcie produkcji etanolu jako biopaliwa: badania kinetyki fermentacji alkoholowej, poszukiwanie nowych rozwiązań konstrukcyjnych bioreaktorów z unieruchomionymi komórkami drożdży na nośnikach naturalnych (alginiany) i porowatych spiekach ceramicznych, dobór kultur drobnoustrojów do konwersji skrobi i celulozy zawartej w surowcach odnawialnych, przygotowania surowca do procesu fermentacji (bezciśnieniowe uwalnianie skrobi, wykorzystanie procesu ekstruzji). poszukiwania nowych surowców dla browarnictwa (np. ziarno pszenżyta, ziarno jęczmienia nieoplewionego) oraz efektywnych i bezpiecznych metod ochrony ziarna przed aktywnością niepożądaną mikroflorą toksynotwórczą.

67 66 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Kolejny kierunek badań dotyczy biologicznie aktywnych substancji występujących w treści jaja w aspekcie ich wykorzystania dla celów nutraceutycznych, biomedycznych oraz w rozwoju innowacyjności w przemyśle żywnościowym. Jaja poza swoją tradycyjną funkcją żywieniową są dobrym surowcem substancji biologicznie czynnych przydatnych w farmacji, kosmetyce, gospodarce paszowej. Tendencja niekonwencjonalnego wykorzystania tego surowca rozwija się bardzo dynamicznie dzięki możliwości izolacji substancji takich jak: lizozym, awidyna, immunoglobuliny, fosfolipidy, cystatyna, biopeptydy i szereg innych inhibitorów. Substancje te znajdują zastosowanie w lecznictwie, weterynarii oraz utrwalaniu żywności. Szczególną uwagę poświęca się lizozymowi i cystatynie oraz bioaktywnym peptydom o aktywności bakteriocydnej i inhibitorowej wobec wybranych enzymów (m.in. konwertazy angiotensyny) uzyskiwanym na drodze hydrolizy enzymatycznej białek jaj. Otrzymane peptydy mogą być wykorzystane jako nowa generacja związków o właściwościach biocydnych w terapii i ochronie środków spożywczych. Jako ważny kierunek badań przyjmujemy wykorzystanie skojarzonej aktywności preparatów cystatyny i lizozymu w powłokach ochronnych i opakowaniach w celu przedłużenia trwałości oraz zwiększających bezpieczeństwo żywności. W oparciu o ww. projekty opracowano technologię pozyskiwania preparatów białkowych z treści jaja o wysokim standardzie mikrobiologicznym oraz wdrożono technologię odzyskiwania lizozymu z białka jaja w ZJ Ovopol w Nowej Soli. Aktualnie zakład ten produkuje lizozym, który jest wykorzystywany w przemyśle mleczarskim. Powyższe badania, oprócz około 250 publikacji, są przedmiotem 11 patentów lub zgłoszeń patentowych. Prowadzone badania nad cystatyną na liniach komórkowych wskazują również na jej aktywność antynowotworową, co otwiera zupełnie nowy kierunek badań nad tym związkiem. Kolejny kierunek badań z zakresu biotechnologii żywności dotyczy prac nad naturalnymi długołańcuchowymi fenolami (lipidy fenolowe) roślin użytecznych, a w szczególności ziaren roślin zbożowych (żyto, pszenżyto, pszenica), w aspekcie ich roli biologicznej jako składników wysokowłóknowej diety ludzi i zwierząt (współpraca z Agricultural University Uppsala, Szwecja, Lund Technical University, Szwecja oraz Brunel University, London, UK), a także ich roli jako naturalnych fungicydowych i bakteriocydowych składników uczestniczących w ochronie gospodarza przed inwazją patogenów. W tym ostatnim aspekcie prowadzona jest współpraca z Queensland Government (Australia) oraz Department of Postharvest Science of Fresh Produce, Agricultural Research Organization (Israel) nad rolą lipidów fenolowych w ochronie owoców mango przed infekcją patogenów grzybowych. W ramach tych badań opracowano procedurę efektywnej ekstrakcji tych związków przy użyciu superkrytycznego ciekłego dwutlenku węgla (SFC) oraz chromatograficznej izolacji poszczególnych homologów z mieszaniny. Z przeznaczeniem dla przemysłu paszowego określono gatunkowo specyficzną podatność proteinaz trawiennych trzustek różnych gatunków zwierząt hodowlanych na hamowanie obecnymi w paszach inhibitorami, celem wykorzystania w recepturze doboru najkorzystniejszych składników paszy. Oddzielną grupę tematyczną w tej sferze zagadnień stanowią badania nad biotransformacjami mikrobiologicznymi i chemiczną syntezą związków biologicznie czynnych. Dotyczą one: wykorzystania żywych organizmów do prowadzenia kontrolowanych reakcji chemicznych (biotransformacje) steroidów i proleków w kulturach tkankowych lub wybranych organizmów, syntezy związków regulujących rozwój i zachowanie owadów, mikrobiologicznej i chemicznej syntezy izoprenoidowych związków zapachowych jako potencjalnych dodatków do żywności, chemicznej i mikrobiologicznej modyfikacji lecytyn. Z tego zakresu badań opublikowanych zostało około 30 publikacji i uzyskano około 40 patentów. Reasumując, duży potencjał intelektualny środowiska wrocławskiego oraz jego bogate zaplecze laboratoryjne, jak również współprace w skali międzynarodowej, krajowej i lokalnej, dają w wyniku wyróżniający się produkt naukowy, zarówno w sferze podstawowych badań naukowych jak i badań o charakterze aplikacyjnym. Wymienione problemy wymagają zaprojektowania oryginalnych rozwiązań technologicznych celem ich transferu do sfery produkcyjnej. Zintegrowane działanie prowadzone

68 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 67 w ramach EIT będzie sprzyjać efektywnemu wdrażaniu nowych technologii wykorzystujących szereg istniejących pomysłów celem rozwiązania wielu problemów ważnych dla regionu i kraju. Efektem działania EIT będzie zmiana mentalności środowiska naukowego i zachęcenie ludzi nauki do prac zmierzających do wykorzystana badań naukowych w gospodarce. By to osiągnąć w EIT powinny być tworzone zespoły badawcze do rozwiązywania konkretnych problemów. Bazą naukowców będzie zarówno środowisko Regionu jak i uczelnie innych miast z kraju i zagranicy. 6. EDUKACJA Kształcenie biotechnologów prowadzone obecnie przez kilka Uczelni Wrocławia wymaga zmian organizacyjnych i programowych. W sferze projektu jest wprowadzenie wspólnego (środowiskowego) kształcenia w zakresie minimów programowych w ramach studiów licencjackich (inżynierskich) pozostawiając edukację specjalistyczną poszczególnym uczelniom. Wybitni absolwenci mogliby ubiegać się o kontynuację kształcenia na poziomie II i III stopnia studiów (magisterium i studium doktoranckie) w EIT, który będzie współpracował z wiodącymi firmami przemysłowymi oraz innymi uniwersytetami i instytucjami badawczymi w regionie i Europie na zasadzie partnerskiej. Pozwoli to z jednej strony na bezpośredni kontakt studentów ze współczesnymi technologiami i sposobem zarządzania przedsiębiorstwem, a z drugiej na racjonalizację kosztów kształcenia poprzez wykorzystanie zaplecza laboratoryjnego i kadrowego stowarzyszonych instytucji. Zajęcia dydaktyczne w ramach EIT powinny być prowadzone w języku angielskim. Do tego od szeregu lat przygotowywani są studenci Uniwersytetu, którzy uczestniczą w zajęciach prowadzonych również w tym języku.

69 68

70 69 LISTA ZADAŃ -TEMATÓW OKREŚLAJĄCYCH PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA W RAMACH SIECI BIOTECH W REGIONIE DOLNEGO ŚLĄSKA PROF. DR HAB. ANTONI POLANOWSKI Uniwersytet Wrocławski 1. WYSZCZEGÓLNIENIE I OPIS TEMATÓW ORAZ ZADAŃ BADAWCZYCH GOTOWYCH DO WDROŻENIA ZE WSKAZANIEM EWENTUALNEGO MIEJSCA WDROŻENIA Lista zbiorcza projektów proponowanych do finansowania i realizacji A. Wykorzystanie bogatych we flawony oraz kwaśne polisacharydy surowców roślinnych jako źródła substancji leczniczych. B. Inhibitory proteinaz sulfhydrylowych i serynowych jako aktywne składniki leków oraz środki konserwujące produkty spożywcze. C. Uzyskiwanie czystych składników leków naturalnych i ich charakterystyka w celu zapewnienia możliwości standaryzacji preparatów leczniczych i produktów dietetycznych. D. Zastosowanie polimerów hydrofilowych pochodzenia naturalnego jako nośników substancji leczniczej w postaci hydrożeli oraz kserożeli. E. Nośniki leków oparte na agregacyjnych postaciach lipidów. F. Utworzenie Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego wykorzystującego innowacyjne techniki diagnostyczne. G. Biotechnologiczna utylizacja odpadów z produkcji biopaliw: G1. Biosynteza kwasów organicznych (cytrynowy, szczawiowy, itakonowy) z odpadowego glicerolu G2. Produkcja drożdży paszowych z frakcji glicerynowej G3. Produkcja szczepionek bakteryjnych i drożdżowych do bioremediacji gleby i do kompostowania G4. Tlenowa biodegradacja wywaru gorzelniczego H. Arobiotechnologia i biotechnologia w ochronie środowiska 2. UZASADNIENIE MERYTORYCZNE OPRACOWANIA (TEMATÓW BADAWCZYCH) A. Wykorzystanie bogatych we flawony oraz kwaśne polisacharydy surowców roślinnych jako źródła substancji leczniczych A1. Regulacja wrodzonej odporności przez flawonoidy (bajkalina, bajkaleina, wogonina) izolowane z korzeni tarczycy bajkalskiej (Scutellaria baicalensis Georgi) jako efekt ich terapeutycznej właściwości w chorobach wirusowych, nowotworowych i neurodegeneracyjnych. Wyciągi z tarczycy bajkalskiej wykazują działanie lecznicze w chorobach wirusowych, nowotworowych a także łagodzą objawy schorzeń neurodegeneracyjnych. Dotychczasowe badania wskazują, iż obniżonej odporności wrodzonej (innate immunity) często towarzyszą choroby wirusowe, jak i nowotworowe (białaczki).

71 70 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Z tego względu wybrane leki roślinne, jako stymulatory tej odporności mogą mieć duże znaczenie jako leki wspomagające w leczeniu chorób wirusowych i w szeroko prowadzonej terapii onkologicznej. Środowisko wrocławskie, szczególnie Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej dysponuje szerokimi możliwościami badań odporności wrodzonej ze względu na dobre wyposażenie aparaturowe, a także dobrze wyszkoloną kadrę naukową. W oparciu o przeprowadzone badania immunologiczne zostaną zaprojektowane następujące terapeutyki wykorzystujące flawony tarczycy bajkalskiej: 1. leki i preparaty stomatologiczne (higieniczno-kosmetyczne) o działaniu przeciwwirusowym i przeciwzapalnym wskazane w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia, głównie w chronicznych periodontopatiach, w nawracających infekcjach wirusowych (m.in. opryszczką wargową Herpes simplex) oraz w zakażeniach drobnoustrojami patogennymi jamy ustnej powodującymi próchnicę zębów oraz wywołujących przewlekłe stany zapalne śluzówki jamy ustnej. 2. lek przeciwwirusowy i przeciwzapalny w przewlekłych stanach zapalnych wątroby (m.in. fibrosis, cirrhosis) związanych z infekcją wirusową WZW B oraz WZW C. 3. preparat farmaceutyczny lub kosmetyczny stosowany dopochwowo, o działaniu przeciwwirusowym (szczególnie przeciwko wirusom onkogennym), wskazany w profilaktyce raka szyjki macicy. 4. lek w chorobach neurodegeneracyjnych mózgu (przede wszystkim w początkowym okresie choroby Alzheimera). Według dotychczasowych badań, w patogenezie chorób degeneracyjnych mózgu, jak np. choroba Alzheimera, poważną rolę odgrywają nieprawidłowe procesy wolnorodnikowe związane ze starzeniem się organizmu oraz obniżony stan odporności wrodzonej. Główne flawony korzenia tarczycy bajkalskiej (Radix Scutellariae) wykazują silne działanie antyoksydacyjne i przeciwwolnorodnikowe, także wyraźne działanie uspokajające i anksjolityczne (co się wiąże z ich wpływem na recetory GABA-ergiczne w ośrodkowym układzie nerwowym) Z tego względu surowiec ten brany jest pod uwagę przede wszystkim w profilaktyce chorób degeneracyjnych mózgu w starszym wieku w tym choroby Alzheimera. Zatem przedstawione powyżej przesłanki pozwalają postulować opracowanie preparatu opartego na flawonach korzenia tarczycy bajkalskiej stanowiącego: A2. Opracowanie z niektórych surowców leczniczych, polifenolowych (głównie flawonoidowych, izoflawonowych i garbnikowych) nutraceutyków i suplementów żywnościowych o działaniu antyoksydacyjnym i przeciwwolnorodnikowym wskazanych w terapii, jako środki pomocnicze i profilaktyczne w: 1. chorobach układu krążenia, w szczególności choroby zakrzepowej i miażdżycy. 2. w ochronie wątroby w narażeniu zawodowym lub środowiskowym na związki hepatotoksyczne (węglowodory aromatyczne, alkohole i fluorki, rozpuszczalniki, związki ołowiu). 3. w chemoprewencji choroby nowotworowej w narażeniu na kancerogeny środowiskowe. A3. Opracowanie i wdrożenie do produkcji preparatów farmaceutycznych bądź kosmetycznych o działaniu przeciwzakrzepowym (heparynopodobnych) i przeciwgrzybiczym wytwarzanych z rozpoznanych pod względem fitochemicznym, biochemicznym i farmakologicznym, zespołów polisacharydów i polifenoli (preparaty łączone oraz glikokonjugaty izolowane z roślin) otrzymywanych z wybranych roślin leczniczych, w szczególności z rodziny Asteraceae (Erigeron canadense) oraz rodzin: Lamiaceae (Scutellaria bajcalensis, S. barbata, S. galericulata) i Rosaceae (Potentilla alba, Agrimonia eupatoria). Powikłania zakrzepowo-zatorowe w układzie krążenia, takie jak zawał mięśnia serca czy udar niedokrwienny mózgu są częstymi przyczynami zgonów lub przewlekłych stanów chorobowych, ograniczających w poważnym stopniu jakość życia chorych i generujących duże koszty dalszego leczenia i opieki. Mechanizmy krzepnięcia krwi są ściśle powiązane z hemostazą płytkową. Płytki są głównym inicjatorem powstawania zakrzepów i najważniejszym ich składnikiem. Znanych jest wiele agonistów płytek, zdolnych do ich pobudzania na drodze receptorowej i w konsekwencji do ich agregacji. Wśród najważniejszych agonistów należy wymienić trombinę, kolagen, ADP, kwas arachidonowy, tromboksan A2, czynnik aktywujący płytki (PAF), i wiele innych. W celu uniknięcia groźnych powikłań zakrze-

72 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 71 powych, zaleca się postępowanie profilaktyczne, m.in. przez podawanie antagonistów płytkowych, tj. środków upośledzających funkcje płytek. Najbardziej znanym lekiem stosowanym profilaktycznie w chorobie zakrzepowo-zatorowej jest kwas acetylosalicylowy (aspiryna), którego przyjmowanie przez dłuższy czas powoduje wiele działań ubocznych dlatego nowe środki lecznicze o działaniu przeciwpłytkowym ale wolne od działań ubocznych są intensywnie poszukiwane. Na aktywację agregacji płytek krwi ogromny wpływ mają reaktywne formy tlenu związki wytwarzane w wyniku stresu oksydacyjnego. Substancje polifenolowe jak i ich kompleksy z polisacharydami, wydzielone z kilkunastu roślin leczniczych, wykazujące wysoką aktywność przeciwpłytkową i jednocześnie antyoksydacyjną, spełniając wymagania stawiana bezpiecznym lekom stosowanym w profilaktyce miażdżycy oraz choroby zakrzepowo-zatorowej. Część cukrowa otrzymanych preparatów przypomina zarówno w budowie chemicznej jak i w działaniu przeciwpłytkowym grupę heparyn zwierzęcych (kwaśnych mukopolisacharydów) stosowanych obecnie szeroko w lecznictwie kardiologicznym a jednocześnie nie niesie ze sobą zagrożenia zarażenia chorobami odzwierzęcymi, np. pryszczycą lub BSE. Badania prowadzone przez naukowców wrocławskich nad substancjami heparynopodobnymi izolowanymi z niektórych roślin leczniczych stwarzają duże możliwości wykorzystania w medycynie nowych preparatów roślinnych pozyskiwanych z łatwo dostępnych surowców. A4. próby opracowania i wdrożenia do produkcji preparatów (środków ochrony roślin uprawnych) otrzymanych z badanych gatunków roślin (szczególnie Scutellaria baicalensis) o działaniu przeciwgrzybiczym wobec fitopatogenów. Wprowadzenie do uprawy przemysłowej tarczycy bajkalskiej celem pozyskiwania korzeni, jako surowca leczniczego, stwarza szanse wykorzystania również części nadziemnej rośliny (materiał odpadowy). Mianowicie, w zielu tarczycy bajkalskiej oraz innych gatunków z rodzaju Scutellaria opisano związki diterpenowe wykazujące silne działanie przeciwgrzybicze wobec patogenów roślin uprawnych, głównie warzyw. B. Cystatyna Jako Aktywny Składnik Leków Oraz Środek Konserwujący Produkty Spożywcze Wydaje się, że główną funkcją inhibitorów enzymów proteolitycznych jest regulacja podstawowych procesów biologicznych, związanych z proteolizą.. Wiele jednak inhibitorów lub produktów ich proteolizy, wykazuje szereg innych, niezwykle ważnych aktywności biologicznych: niektóre są czynnikami wzrostu, toksynami, działają jako czynniki przeciwnowotworowe, wykazują aktywność przeciw mikroorganizmom, blokują kanały wapniowe, przejawiają właściwości foto-i radioprotekcyjne a u roślin pełnią również funkcje obronne przed inwazją szkodników. Stwarza to niezwykłe możliwości wykorzystania inhibitorów z różnych rodzin w profilaktyce, diagnostyce klinicznej, terapii i regulacji wielu procesów biologicznych nie związanych z proteolizą. Badania wpływu cystatyn na rozwój mikroorganizmów wykazały, że zastosowanie owocystatyny, cystatyny C lub cystatyny S hamowało wzrost P. gingivalis lecz nie zaobserwowano inhibicji wzrostu bakterii Gram ujemnych takich jak E. Coli, P. aeruginosa ani drożdży Candida albicans. Niektórzy autorzy sugerują, że zdolność hamowania wzrostu bakterii przez cystatyny lub jej fragmenty nie jest wynikiem inhibicji proteinaz wydzielanych przez patogen lecz występowaniem w strukturze cystatyn sekwencji aminokwasowej zaburzającej prawidłowe funkcjonowanie systemu transportującego błony bakteryjnej. Z powyższych względów proponuje się wykorzystać cystatynę mocny inhibitor proteinaz sulfhydrylowych z jaj kurzych jako białko o potencjalnym znaczeniu terapeutycznym w leczeniu chorób przyzębia. Drugim równie ważnym zastosowaniem jest wykorzystanie skojarzonej aktywności cystatyny i lizozymu w powłokach ochronnych i opakowaniach w celu przedłużenia trwałości produktów spożywczych. Opracowano metodę wydzielania cystatyny z białka jaja a obecnie prowadzone są badania nad otrzymaniem fragmentów biologicznie aktywnych celem ich zastosowania w leczeniu. Podstawowa techniką oczyszczania inhibitora jest frakcjonowanie białek białka jaja etanolem a następnie wydzielenie inhibitora na drodze chromatografii powinowactwa na immobilizowanej, nieaktywnej katalitycznie karboksymetylopapainie. Z dotychczasowych

73 72 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O danych wynika, że opracowywany preparat może okazać się; efektywnym składnikiem leku na choroby przyzębia u dorosłych, może również być podstawą do projektowania leków dla schorzeń w których powodem patologii jest nadczynność proteinaz sulfhydrylowych (nowotwory), pozwoli na efektywniejsze wykorzystanie pozostającego po produkcji lizozymu materiału odpadowego w Zakładach Jajczarskich Ovopol w Zielonej Górze. C. Uzyskiwanie czystych składników leków naturalnych i ich charakterystyka w celu zapewnienia możliwości standaryzacji preparatów leczniczych i produktów dietetycznych opracowanie produkcji lipidów rezorcynolowych z materiałów zbożowych w celu ich dostarczania, do zainteresowanych laboratoriów krajowych i zagranicznych. Jednym z ważnych zadań opracowanie produkcji lipidów rezorcynolowych z materiałów zbożowych w celu ich dostarczania, jako materiału certyfikowanego do zainteresowanych laboratoriów krajowych i zagranicznych. Już obecnie istnieje spore zainteresowanie tego typu produkcją. Możliwe jest w najbliższej przyszłości poszerzenie oferty środowiska w tej dziedzinie. D. Zastosowanie polimerów hydrofilowych pochodzenia naturalnego jako nośników substancji leczniczej w postaci hydrożeli oraz kserożeli. W wyniku podjęcia badań nad zastosowaniem solwatowanych polimerów hydrofilowych oraz ich kompleksów z substancjami leczniczymi uzyskano korzystne efekty terapeutyczne. W dotychczasowej literaturze nie znaleziono podobnych rozwiązań technologicznych. Zastosowanie omawianych rozwiązań pozwoli na skrócenie czasu leczenia i da wymierne efekty ekonomiczne. Proponujemy następujące projekty badawcze przewidziane do wdrożenia na skalę przemysłową. D1. Zespół postaci leku do leczenia stanów zapalnych w ginekologii Opracowane preparaty w postaci zasypki, hydrożelu oraz globulek hydrofilowych zawierają kompleksy kwasu mlekowego, umożliwiają w stanie zapalnym odtworzenie fizjologicznego odczynu środowiska pochwy. Preparaty służą do stosowania w leczeniu stanów zapalnych pochwy, umożliwiają odtworzenie fizjologicznego odczynu pozwalającego na rozwój fizjologicznej flory bakteryjnej. Wstępne badania kliniczne zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne oraz opracowanie projektu na skalę przemysłową. D2. Opatrunki kserożelowe przeznaczone do leczenia łuszczycy Preparat został sporządzony na podłożu kserożelowym. Opracowane podłoże pozwala na przyrządzanie stabilnego preparatu leczniczego zawierającego cignolinę. Preparat zapobiega uszkodzeniu zdrowej skóry na obrzeżu ogniska łuszczycy oraz nie tłuści odzieży. Badania podjęto w celu optymalizacji leczenia łuszczycy i podniesienia komfortu pacjenta. Preparat jest przyrządzany w postaci hydrożelu. Po naniesieniu na ognisko łuszczycy tworzy się kserożel a cignolina nie rozprzestrzenia się na zdrową skórę, wstępne badania kliniczne zostały pozytywnie ocenione. Wymagane są badania kliniczne oraz opracowanie projektu na skalę przemysłową. D3. Opatrunki kserożelowe do leczenia stanów zapalnych skóry Opracowane opatrunki kserożelowe pozwalają na przyrządzenie stabilnego preparatu leczniczego zawierającego hydrokortyzon. Preparat jest przyrządzany w postaci żelu hydrofilowego. Po naniesieniu preparatu na skórę tworzy się kserożel. Preparat ten służy do leczenia stanów zapalnych skóry. Badania nad preparatem kserożelowym podjęto celem zminimalizowania działań niepożądanych przez sterydy na skórę. Wstępne badania kliniczne zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne oraz opracowanie projektu na skalę przemysłową.

74 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 73 D4. Opatrunki kserożelowe do leczenia opryszczki Opracowane podłoże kserożelowe umożliwia przyrządzanie stabilnego preparatu leczniczego zawierającego środek o działaniu przeciwzapalnym. Preparat jest przyrządzany w postaci hydrożelu, po naniesieniu na skórę tworzy się kserożel mający na celu podniesienie efektywności leczenia tego przykrego schorzenia. Preparat służy do leczenia opryszczki. Wstępne badania kliniczne zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne oraz opracowanie projektu na skalę przemysłową. D5. Opatrunek kserożelowy do przyczynowego leczenia parodontozy Opracowane preparaty kserożelowe zawierające inhibitor proteaz Kunitza, umożliwiają przyczynowe leczenie parodontozy. Preparat jest sporządzany w postaci opatrunku kserożelowego o przedłużonym działaniu, który utrzymuje się na dziąśle między posiłkami oraz w ciągu nocy. Opatrunek ma właściwości adhezyjne, zwiększa to efektywność leczenia. Wstępne badania kliniczne zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne i opracowanie projektu na skalę przemysłową. D6. Zasypka do leczenia grzybicy międzypalcowej na stopach Zasypka ma właściwości osuszające i grzybobójcze, służy do leczenia grzybicy na stopach. Badania podjęto celem podniesienia efektywności leczenia tego dokuczliwego schorzenia. Preparat jest przyrządzany w formie zasypki - wstępne badania kliniczne zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne i opracowanie projektu na skalę przemysłową. D7. Tabletki zapobiegające zawiązywaniu się kamieni moczowych o składach dla dorosłych oraz dla dzieci Substancja czynna zapobiega zawiązywaniu się kamieni moczowych poprzez regulację odczynu moczu. Preparaty dla dorosłych oraz dla dzieci mają postać tabletek do połykania o przedłużonym działaniu - wstępne badania kliniczne zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne oraz opracowanie produkcji na skale przemysłową. D8. Opatrunek do leczenia suchego zębodołu Preparat w postaci tabletki zębodołowej zamienia się pod wpływem śliny w hydrożel, wypełnia zębodół, zastępuje naturalny skrzep, chroni to przed infekcją, uśmierza ból i przyśpiesza długotrwałe leczenie bolesnego suchego zębodołu. Wstępne badania kliniczne zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne oraz opracowanie projektu na skalę przemysłową. D9. Preparat do leczenia trądziku pospolitego i różowatego Preparat ma postać żelu hydrofilowego, służy do nanoszenia na skórę twarzy, na skórze tworzy się kserożel. Substancja lecznicza zawarta w żelu dyfunduje do skóry. Pod wpływem promotorów wchłaniania przenika barierę lipidową na skórze, wykazując działanie przeciwbakteryjne. Wstępne badania kliniczne zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne oraz opracowanie projektu na skalę przemysłową. D10. Preparat profilaktyczny zapobiegający rozwojowi stanów zapalnych w trądziku pospolitym i młodzieńczym Preparat ma postać hydrożelu, służy do nanoszenia na skórę ulegającą trądzikowym stanom zapalnym, na skórze tworzy się kserożel. Składniki czynne zawarte w żelu działają oczyszczająco na gruczoły łojowe zapobiegając występowaniu stanów zapalnych - założenia projektu zostały ocenione pozytywnie. Wymagane są badania kliniczne i opracowanie projektu na skalę przemysłową. D11. Zespół 4 preparatów pielęgnacyjno leczniczych dla zwierząt Preparaty mają postać hydrożelu opartych na wyciągach roślinnych przeznaczonych do pielęgnacji sierści i skóry psów, kotów, koni, bydła oraz hodowlanych zwierząt futerkowych. Preparaty poprawiają wygląd sierści, regulują odczyn skóry, zapobiegają grzybicom. Zostały przetestowane na grupach kilku

75 74 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O gatunków zwierzą hodowlanych. Wyniki testów zostały ocenione pozytywnie. Opracowano technologię wytwarzania preparatów na skalę produkcyjną. D12. Preparat przeznaczony do oczyszczania gruczołów okołoodbytniczych u psów Preparat ma postać roztworu zawierającego środki dezynfekcyjno-odkażające przeznaczone do oczyszczania i leczenia stanów zapalnych gruczołów okołoodbytniczych u psów. Preparat działa znieczulająco i leczniczo. Został on przetestowany na grupie psów wyniki testu zostały ocenione pozytywnie. Opracowano technologię wytwarzania preparatu na skalę produkcyjną. D13. Preparat do leczenia stanów zapalnych uszu u psów Preparat ma postać kropli przeznaczonych do leczenia stanów zapalnych uszu u psów. Preparat przetestowano na grupie psów wyniki testu zostały ocenione pozytywnie. Opracowano technologię wytwarzania preparatu na skalę produkcyjną. D14. Preparat przeznaczony do leczenia grzybicy u zwierząt hodowlanych Preparat zawiera zespół substancji o silnym działaniu przeciwgrzybicznym. Zespół substancji działa w warunkach in vitro grzybobójczo na szereg grzybów chorobotwórczych. Preparat przetestowano na grupie zwierząt hodowlanych wyniki testu zostały ocenione bardzo wysoko. Wymagane są badania kliniczne, toksykologiczne oraz technologiczne. E. Nośniki leków oparte na agregacyjnych postaciach lipidów Supramolekularne nośniki leków są już stosowane od ponad dziesięciu lat. Powoduje to, że możliwe jest opracowanie zarówno generycznych produktów jak i preparatów innowacyjnych. E1. Preparaty generyczne. Pomimo, że znana jest postać i skład tych preparatów to wprowadzenie ich na rynek wymaga wprowadzenia do praktyki procesów technologicznych w odpowiedniej jakości. Wymagać to będzie prac badawczo-wdrożeniowych prowadzonych w ścisłej współpracy jednostek badawczych oraz podmiotów gospodarczych zdolnych wprowadzić opracowane technologie. Jest to warunek konieczny aby podjęcie badań nad oryginalnymi preparatami agregacyjnymi miało uzasadnienie ekonomiczne. Należy więc podjąć próbę uruchomienia produkcji chociaż jednego liposomowego preparatu generycznego (Doxilu lub Ambisomu). E2. Preparaty znanych leków oparte na oryginalnych agregacyjnych nośnikach lipidowych. W tym samym czasie można prowadzić prace nad prostszymi rozwiązaniami dotyczącymi nowych generacji preparatów dermatologicznych, które podniosą wydajność wprowadzania do ustroju substancji aktywnych np. anestetyków czy hormonów. Zadanie to choć legislacyjnie prostsze metodycznie jest bardzo złożone. Opracowanie odpowiednio efektywnych formulacji opartych na semisyntetycznych pochodnych lipidów fenolowych, które zapewnią otrzymanie oryginalnych postaci leków, zbadanie ich stabilności w trakcie przechowywania tak w postaci zawiesiny jak i w postaci liofilizatów wyprodukowanie na skalę ćwierćtechniczną najbardziej obiecujących postaci w celu ich przekazania do dalszych etapów badań, w tym i klinicznych. E3. Lipidowe nośniki do terapii genowej oraz antysensowej defektów dziedzicznych oraz chorób nowotworowych. Większość znanych lipidowych nośników leków genetycznych ma w założeniu uniwersalny charakter. Jednym z proponowanych celów jest uzyskanie skutecznego lipidowego nośnika leków genetycznych, przede wszystkim oligonukleotydów antysensowych możliwych do zastosowania w trudnych do transfekcji komórek limfo- lub mieloidalnych oraz analiza jego skuteczności in vitro. Jednym z możliwych

76 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 75 rozwiązań jest nośnik, w którym oligonukleotydy skompleksowane z dodatnio naładowanym lipidem zostaną zamknięte wewnątrz pęcherzyka zbudowanego z obojętnych fosfolipidów. Kolejną możliwością jest konstrukcja takich samych liposomów ale zmodyfikowanych glikolem polietylenowym (PEG). Liposomy takie są znacznie stabilniejsze w osoczu. Kolejnym stopniem zaawansowania są liposomy, w których do powierzchniowo umieszczonego PEG przyłącza się przeciwciała dla markera nowotworu, co zapewni swoistość kierowania leku. Innym celem jest opracowanie wydajnej procedury transformacji komórek macierzystych HSC in vitro z zastosowaniem techniki liposomowej oraz procedury ukierunkowanego różnicowania komórek HSC celem zastosowania w terapii genowej chorób monogenowych na przykładzie laminopatii i dystrofii mięśniowych. Proponujemy zaprojektowanie wektora dla terapeutycznego cdna, opracowanie procedury transformacji komórek HSC in vitro oraz ich ukierunkowanego różnicowania w komórki macierzyste mięśni szkieletowych ( pierwotne mioblasty). Jednym z najważniejszych problemów związanych ze praktycznym zastosowaniem strategii RNAi jest efektywność z jaką wprowadzamy do lub generujemy w komórkach sirna i mirna. W tym celu, do transfekcji stosuje się różnego rodzaju nośniki lipidowe, które w przypadku egzogennych sirna, różnią się znacznie od klasycznych nośników stosowanych do transfekcji. Podejmiemy próbę konstrukcji takich nośników opartych na technologii agregatów supramolekularnych. E4. Prowadzenie prac nad metodami HTS do analiz i testów kierowanych nośników leków. Prace w tym zakresie nie są w chwili obecnej powiązane z żadnym konkretnym podmiotem gospodarczym. E5. Biosensory Ciekawym obszarem badań i wdrożeń są biosensory oraz techniki stosowane w farmaceutycznych metodach przesiewowych oraz w diagnostyce. W tym obszarze połączenie nauk technicznych z podstawowymi wydaje się być najbardziej obiecujące. Dodatkowo dochodzi czynnik stosunkowo łatwego procesu wdrażania. Ponieważ w praktyce nie istnieją metody przesiewowe dla leków kierowanych to osiągnięcia środowiska wrocławskiego w tym obszarze mogą być znaczące. PODMIOTY WSPÓŁPRACUJĄCE: instytucje naukowe (potencjał naukowy, osiągnięcia w dziedzinie badań podstawowych i aplikacyjnych) oraz podmioty gospodarcze Uniwersytet Wrocławski posiada doskonałe zaplecze badawcze w zakresie, genetyki, biologii molekularnej i chemii. Doskonała kadra posiadająca wysoki poziom fachowości udokumentowany bogatym dorobkiem naukowym oraz, w niektórych przypadkach, także aplikacyjnym (patenty i wdrożenia). Uczelnia ta posiada linię do produkcji liposomów na skalę półtechniczną, która jest doskonałym rozszerzeniem prowadzonych badań podstawowych na Wydziale Biotechnologii. Politechnika Wrocławska posiada bogate zaplecze w zakresie nauk podstawowych oraz inżynieryjnych, które z powodzenie mogą być zastosowane do badań farmakokinetycznych, rozwoju metod pomiarowych oraz przy opracowywaniu biosensorów i innych przyrządów opartych na metodach biologii molekularnej. Akademia Medyczna posiada niezbędny poziom kompetencji, który może być wykorzystany do testowania i walidowania opracowanych preparatów i metod. Szczególnie znaczący dla projektu jest Wydział Farmacji, którego zespoły mają największe osiągnięcia w tej dziedzinie. Uniwersytet Przyrodniczy posiada bogate doświadczenie nad naturalnymi związkami, które mogą być zastosowane jako substancje farmaceutyczne o wielorakim przeznaczeniu, np. jako substancje aktywne albo pomocnicze w agregatach supramolekularnych wykorzystywanych jako kierowane nośniki leków. Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN jest to instytucja, która w naturalny sposób wpisująca się w badania nad kierowanymi nośnikami leków. Posiadane przez tą instytucje zaplecze

77 76 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O badawcze w zakresie, biologii molekularnej, syntezy polimerów, biologii komórki oraz farmakologii i farmakokinetyce może stać się poważnym wsparciem dla prac nad kierowanymi nośnikami leków. Międzyuczelniane Centrum Biotechnologii Agregatów Lipidowych jest to zrzeszenie laboratoriów ze środowiska wrocławskiego deklarujących aktywny udział w pracach nad agregacyjnymi postaciami leków. Powołanie Centrum było znaczącym krokiem w kierunku koordynacji badań nad wybranymi zagadnieniami ważnymi z punktu widzenia aplikacji. Przedsiębiorstwo Farmaceutyczne Hasco-Lek jest to jedno z największych przedsiębiorstw farmaceutycznych Wrocławia. Istniejąca już współpraca z Uczelniami Wrocławia pokazuje wolę tego partnera gospodarczego do angażowania się w łączone projekty badawcze. W chwili obecnej wybrane laboratoria realizują dla Hasco-Lek szereg zadań badawczych. Novasome Sp. z o.o. firma typu spin-off, która działa w obszarze kierowanych nośników leków. Jej zadaniem jest koordynacja oraz obsługa finansowo-prawna złożonych projektów interdyscyplinarnych. Po okresie transformacji jej działalność rozszerzona będzie o szereg usług świadczonych podmiotom gospodarczy a opartych na własnym zapleczu technicznym. Przedsiębiorstwo Farmaceutyczne Adamed jedno z najprężniej rozwijających się przedsiębiorstw farmaceutycznych w kraju. Adamed posada bogate zaplecze badawcze, które w połączeniu z potencjałem środowiska wrocławskiego jest doskonałym punktem wyjściowym dla rozpoczęcia prac nad złożonymi lekami nowej generacji. Wrocławskie Zakłady Zielarskie Herbapol są producentem leku BAIKADENT żel stomatologiczny zaw. 0,57% flawonów z korzenia tarczycy bajkalskiej Scutellaria baicalensis), wskazany w leczeniu parodontozy i stanów zapalnych śluzówki jamy ustnej i przyzębia. Lek produkują w oparciu o ekstrakt suchy z korzeni tarczycy bajkalskiej W Komisji Rejestrującej Nowe Leki WZZ Herbapol ma też 3 inne preparaty wyprodukowane w oparciu o ekstrakt suchy surowca (zaw. 75% bajkaliny). Są to: BAIKANIN (kapsułki do stosowania wewnętrznego w chorobach zapalnych wątroby wywołanych WZW B i WZW C), BAIKADERM (maść do stosowania zewnętrznego przeciwtrądzikowa) oraz BAIFEM - żel ginekologiczny w chorobach zapalnych pochwy (obecnie preparat uzyskał prawo obrotu handlowego jako kosmetyk do higieny intymnej). Przedsiębiorstwo Farmaceutyczne Jelfa S. A., ul. Wincentego Pola 21, Jelenia Góra Farmaceutyczna Spółdzielnia Pracy Galena we Wrocławiu, ul Krucza 62, Wrocław Farmaceutyczno Chemiczna Spółdzielnia Pracy Labor, ul. Długosza 49, Wrocław Długoletnie prace prowadzone w środowisku wrocławskim, które koordynowane były przez Międzyuczelniane Centrum Biotechnologii Agregatów Lipidowych, w zakresie kierowanych nośników leków spowodowały, że Wrocław uzyskał unikalny zakres kompetencji popartych strukturą organizacyjną oraz wypracowanymi kontaktami z podmiotami gospodarczymi. Sytuacja ta sprawia, że możliwe jest rozwinięcie we Wrocławiu gałęzi przemysłu farmaceutycznego unikalnego na skalę europejską. Rozwinięcie prac nad kierowanymi nośnikami leków oraz rozwinięcie produkcji preparatów nowej generacji stworzy atrakcyjne miejsca pracy dla utalentowanej młodzieży, która w chwili obecnej znajduje zatrudnienie prawie wyłącznie za granicami kraju. Dodatkowo uruchomienie produkcji preparatów farmaceutycznych nowej generacji podniesie znacząco konkurencyjność krajowego przemysłu farmaceutycznego i co niebagatelne udostępni leki nowe generacji dla pacjentów. W chwili obecnej preparaty takie są bardzo rzadko stosowane w naszym kraju ze względu na wysokie koszty terapii. Złożoność i zawansowanie technologiczne kierowanych nośników wymaga rozwinięcia innowacyjnych technik badawczych, oraz zintegrowanego (połączenie teorii z badaniami doświadczalnymi) i interdyscyplinarnego podejścia. Aby podjąć prace nad kierowanymi nośnikami leków należy stworzyć nowoczesne zaplecze badawcze pracujące w zgodnie z wymogami GLP obsługiwane przez doświadczoną i motywowaną kadrę badawczą. Stworzenie interdyscyplinarnego ośrodka badawczego opartego

78 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 77 na zdrowych zasadach gospodarczych jest w chwili obecnej niezmiernie pożądane. Instytucja taka niewątpliwie zintensyfikowała by prace w rozwijaniu technologii leków agregacyjnych na bazie lub poprzez rozszerzenie i sformalizowanie istniejących już struktur i powiązań. Powyższe przykłady ilustrują zarówno możliwości twórcze wrocławskiego (dolnośląskiego) środowiska naukowego jak i wskazują na istotne możliwości współpracy z przemysłem farmaceutycznym i przemysłem surowców do produkcji leków. Technologie związane z zawansowanymi (kierowanymi) nośnikami leków należą do najbardziej zaawansowanych gałęzi przemysłu farmaceutycznego i mogą posłużyć jako punkt wyjściowy dla rozwoju innych powiązanych z nimi bio-nanotechnologii. Dziedzina produkcji leków jako dziedzina oparta na wiedzy jest miejscem pracy wysoko kwalifikowanej kadry, farmaceutów, chemików, biotechnologów oraz informatyków, kształconej we wrocławskich uczelniach wyższych. F. Utworzenie Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego Choroby układu krążenia oraz choroby nowotworowe są głównymi przyczynami zachorowalności i umieralności populacji na Świecie i makroregion Dolnego Śląska nie stanowi wyjątku. Szczególnie niepokojące są tendencje wzrostowe tego zjawiska, tym bardziej, że chorują i umierają ludzie coraz młodsi. Jednym z działań mogących poprawić zaistniałą sytuację może być usprawnienie diagnostyki populacji w kierunku tych jednostek chorobowych. Dolnośląskie Centrum Diagnostyczne w założeniach jest taką inicjatywą. Jego zadaniem będzie stworzenie systemu projektów badawczych, mających na celu opracowanie nowych metod diagnostycznych przede wszystkim w chorobach układu krążenia oraz chorobach nowotworowych. Metody te powinny w miarę szybko znaleźć zastosowanie zarówno w diagnostyce przesiewowej (wyodrębnienie grup ryzyka z populacji), jak też w rutynowej wczesnej diagnostyce. Pozwoliłoby to na wcześniejsze podjęcie działań zapobiegawczych i terapeutycznych w przypadku ww. schorzeń. W ramach Centrum prowadzono by również prace nad powszechnym obecnie problemem społecznym jakim jest sprawa uzależnień, szczególnie młodzieży, od różnych związków chemicznych występujących w przyrodzie. Wynika stąd pilna potrzeba określenia rodzaju i zawartości związków halucynogennych dostępnych w źródłach biologicznych z terenu Polski oraz metod ich identyfikacji we krwi. Dlatego zaplanowano badania, których celem jest: we współpracy z mykologami określenie występujących na terenie Polski gatunków grzybów halucynogennych i opracowanie ilustrowanego poradnika (dla policjantów), zdefiniowanie substancji halucynogennych i toksycznych, zdefiniowanie poziomu zagrożenia (współpraca z policją, badania socjologiczne, współpraca ze lecznicami), opracowanie metody szybkiej detekcji (najlepiej immunologicznej lub GC/MS) najgroźniejszych związków i udostępnienie jej centrum diagnostycznemu. W ramach ww. placówki miałyby powstać trzy jej podjednostki merytorycznie i personalnie powiązane ze sobą: 1. Dział Naukowy opracowywanie i wdrażanie nowych metod diagnostycznych i terapeutycznych w procesie leczenia głównie chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych. 2. Dział Usługowo-Gospodarczy świadczenie usług w zakresie nowoczesnej diagnostyki molekularnej dla placówek służby zdrowia oraz wytwarzanie komercyjnych produktów (np. testy diagnostyczne, przeciwciała do diagnostyki i badań naukowych itp.) wykorzystywanych w diagnostyce i leczeniu przede wszystkim chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych. 3. Dział Dydaktyczny prowadzenie edukacji (kursy, szkolenia, seminaria, sympozja itp.) w zakresie nowoczesnych metod badawczych i diagnostycznych z wykorzystaniem instrumentów biologii molekularnej.

79 78 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Proponowana struktura organizacyjna Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego Dolnośląskie Centrum Diagnostyczne Dział Naukowy Dział Usługowo- Gospodarczy Dział Dydaktyczny Dolnośląskie Centrum Diagnostyczne może być zorganizowane na bazie już istniejących obiektów (prace adaptacyjne) lub wybudowane na terenie zlokalizowanym w bezpośrednim sąsiedztwie kompleksów uczelni: Akademia Medyczna Uniwersytet Przyrodniczy Uniwersytet Wrocławski Politechnika Wrocławska. Wydaje się, że lokalizacja obejmująca teren miasta Wrocławia jest warunkiem przesądzonym i koniecznym z punktu widzenia potrzeb całego regionu Dolnego Śląska, który w przyszłości ma być objęty tym przedsięwzięciem. Co do lokalizacji szczegółowej, to sąsiedztwo wiodących placówek naukowych, będących bezpośrednimi udziałowcami ww. projektu jest korzystne pod kilkoma względami: koncentracja potencjału merytorycznego (kadra pracowników naukowych ww. uczelni) koncentracja zaplecza badawczego (aparatura, laboratoria, bazy danych itp.) koncentracja zaplecza dydaktycznego (sale wykładowe, seminaryjne itp.) bliskość ww. spowoduje większa integrację oraz efektywność działań podejmowanych w ramach Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego. Następnym niezbędnym warunkiem, którego spełnienie jest nieodzowne do utworzenia Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego, będzie wyposażenie go w odpowiednią aparaturę badawczą. Jest to duży koszt zważywszy, że dotyczy on sprzętu z zakresu biologii molekularnej. Oczywiście czasowo można bazować na już posiadanej aparaturze poszczególnych placówek naukowych, ale do pełnego funkcjonowania Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego nieodzowne jest własne bogate zaplecze aparaturowe, tym bardziej, że ma ono służyć także działalności usługowej. Kolejnym istotnym etapem, a zarazem składową przyszłego Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego jest dział zajmujący się gospodarczym wykorzystaniem opracowanych technologii medycznych oraz produktów diagnostycznych i leczniczych. Zadanie to nie może obyć się bez udziału podmiotów gospodarczych istniejących już na Dolnym Śląsku (np. przemysł farmaceutyczny), które mogą wejść z tym działem we współpracę ekonomiczną (spółki) oraz technologiczną i naukową. Wykorzystanie ich doświadczenia, zaplecza naukowo-badawczego, zaplecza aparaturowego oraz środków finansowych, pozwoliłoby na wdrożenie w szybkim tempie działalności planowanej placówki oraz dystrybucji i sprzedaży wytwarzanych produktów. Dział Dydaktyczny Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego będzie bazował na merytorycznym zapleczu konsorcjantów przedsięwzięcia (pracownicy naukowi) oraz (przynajmniej na wstępie) na zapleczu lokalowym niezbędnym do prowadzenia działalności dydaktycznej (sale wykładowe, seminaryjne itp.). Kompleksowe przedsięwzięcie pt. Dolnośląskie Centrum Diagnostyczne może być zrealizowane wyłącznie przy współudziale zaplecza naukowego regionu Dolnego Śląska oraz jego potencjału gospodarczego. Dodatkowe korzyści ekonomiczne (nowe miejsca pracy, eksport nowych technologii

80 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 79 i produktów) są kolejnym argumentem przemawiającym za inicjatywą wdrożenia tego projekty, szczególnie mając na uwadze rozwój społeczny i gospodarczy makroregionu Dolny Śląsk. Z przytoczonego powyżej opracowania pt.: Koncepcja modelowego Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego wykorzystującego innowacyjne techniki diagnostyczne nasuwają się następujące wnioski: 1. Przedsięwzięcie Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego może być zrealizowane jedynie przy ścisłej współpracy placówek naukowych Wrocławia (Akademia Medyczna, Uniwersytet Przyrodniczy, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN, Politechnika Wrocławska) 2. Do realizacji ww. projektu niezbędne jest wykorzystanie potencjału merytorycznego biorących udział w przedsięwzięciu placówek naukowych. 3. Celem stworzenia podmiotu gospodarczego w ramach Dolnośląskiego Centrum Diagnostycznego, prowadzącego działalność usługową i produkcyjną, należy nawiązać współpracę z już istniejącymi firmami na Dolnym Śląsku, gł. z branży farmaceutycznej i biotechnologicznej. 4. Jedynie poparcie i zaangażowanie w planowane przedsięwzięcie odpowiedniego lobby, skupiającego władze wojewódzkie oraz odpowiednie organizacje na czele z Dolnośląskim Centrum Zaawansowanych Technologii, może stworzyć możliwości na pełną realizację przedstawionego projektu. G. Biotechnologiczna Utylizacja Odpadów z Produkcji Biopaliw G1. Biosynteza kwasów organicznych (cytrynowy, szczawiowy, itakonowy) z odpadowego glicerolu G2. Produkcja drożdży paszowych z frakcji glicerynowej G3. Produkcja szczepionek bakteryjnych i drożdżowych do bioremediacji gleby i do kompostowania G4. Tlenowa biodegradacja wywaru gorzelniczego Uzasadnienie merytoryczne. Zagospodarowanie odpadów z przemysłu spożywczego, z produkcji biopaliw jest jednym z głównych problemów do rozwiązania w Polsce, a także w regionie Dolnego Śląska. Generowane odpady, ich składowanie, oraz brak koncepcji ich racjonalnego zagospodarowania stanowi zagrożenie dla środowiska naturalnego. Osiągnięcia w tym zakresie placówek naukowych Wrocławia dotyczące wykorzystania nowoczesnych procesów biotechnologicznych do biokonwersji frakcji glicerolowej w wartościowe produkty stwarza realne możliwości rozwiązania problemu zagospodarowania odpadów. Zainteresowanie tą technologią przedsiębiorstw przemysłowych oraz stworzenie małych jednostek technologicznych przy uczelniach i/lub w Parkach Technologicznych będzie promować zdobycze biotechnologii oferując gotowe technologie bioprocesowe w małej skali dla potencjalnego wdrożenia przemysłowego. Podmioty gospodarcze z rejonu Dolnego Śląska, które mogłyby współpracować w zakresie badawczorozwojowym i wdrożeniowym. Na terenie województwa dolnośląskiego zlokalizowane są firmy, które mogą być zainteresowane wprowadzaniem nowych procesów biotechnologicznych w zagospodarowaniu różnorodnych odpadów pochodzących z rolnictwa i przemysłu. należą do nich: 1. Akwawit S.A. Przedsiębiorstwo Przemysłu Fermentacyjnego w Lesznie producent etanolu, 2. Kompania Spirytusowa Wratislavia Polmos we Wrocławiu producent bezwodnego etanolu, w budowie nowe instalacje do produkcji biopaliw, 3. Cargill S.A. w Kobierzycach producent hydrolizatów skrobiowych, 4. Womarex S.A. w Giebułtowie przyszły producent biodiesla, 5. Poltegor we Wrocławiu utylizacja odpadów, 6. Gorzelnie na terenie Dolnego Śląska w liczbie 13 zakładów zlokalizowanych w : Jędrzychowie, Orsku, Miliczu, Okmianach, Radzikowie, Grodźcu, Oleśnicy, Granowie, Wilczkowie, Ogrodnicy, Suchej Dolnej i Wrocławiu. 7. PPH Ubój i Przetwórstwo Indyka, J. Giżewska, Zakład Produkcyjny Słupia Kapitulna, 8. Zakład Przetwórstwa Mięsnego Sp. jawna Dworaccy, Golejewo,

81 80 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 9. Duda Polski Koncern Mięsny, Grąbkowo, 10. Zakład Przetwórstwa Mięsnego Ostrzeszów. 11. Zakłady mleczarskie (Kamienna Góra, Grodków, Ciepłowody, Bolesławiec, Dzierżoniów). Jak widać z powyższego zestawienia, na Dolnym Śląsku nie funkcjonuje typowy przemysł biotechnologiczny. Szereg opracowań z zakresu zagospodarowania odpadów metodami biologicznymi jest znana. Problem polega na przeniesieniu badań ze skali laboratoryjnej do skali przemysłowej. Brak jest firm biotechnologicznych, w których można by przetestować daną technologię w skali wielkolaboratoryjnej, skali pilotowej czy w skali technicznej. Dopiero wyniki uzyskane w takich warunkach dadzą odpowiedź, czy jest to proces opłacalny od strony ekonomicznej, co w rezultacie może spowodować wdrożenie danego bioprocesu w skali przemysłowej. W skali laboratoryjne procesy technologiczne produkcji kwasów organicznych i drożdży paszowych mogą być prowadzone w Katedrze Biotechnologii i Mikrobiologii Żywności Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, natomiast tlenowa biodegradacja wywaru gorzelniczego w Katedrze Bioinżynierii Procesowej Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Niniejszego opracowanie pt. Użycie odpadów rolniczych do produkcji użytecznych substancji chemicznych w procesach zielonej chemii i białej technologii - ocena możliwości naukowo- badawczych i wdrożeń pozwala na zaproponowanie następujących biotechnologii opracowanych w skali laboratoryjnej: 1. biotechnologicznego wykorzystania drożdży (Yarrowia lipolytica, Debaryomyces hansenii, Kluyveromyces sp., Geotrichum sp.) do biosyntezy kwasu cytrynowego na substratach węglowodanowych i odpadach z produkcji biopaliw. 2. biosyntezy kwasu szczawiowego na olejach roślinnych i produktach ubocznych przemysłu tłuszczowego z udziałem szczepów Aspergillus niger. 3. wykorzystania przemysłowego frakcji glicerolu, powstającego jako produkt uboczny przy produkcji biodiesla, oraz innych odpadów przemysłu spożywczego i rolnictwa do produkcji drożdży paszowych wzbogacanych w biopierwiastki, 4. otrzymywania enzymów proteolitycznych pochodzenia mikrobiologicznego głównie z niekonwencjonalnych drożdży Yarrowia lipolytica dla potrzeb przemysłu mleczarskiego oraz innych branżach przemysłu żywnościowego. 5. produkcji utrwalonych form szczepionkowych z przeznaczeniem do przyspieszenia dojrzewania sera i produkcji jego nowych asortymentów, biologicznej kontroli grzybów toksynotwórczych podczas słodowania ziarna zbóż oraz dezaktywacji odpadów i remediacji gleby, 6. mikrobiologicznej syntezy pozakomórkowych hydrolaz bakteryjnych (proteinazy, keratynazy, amylazy) i grzybowych (beta-glukanazy, ksylanazy, pektynazy, fitazy) i ich zastosowanie do degradacji odpadów roślinnych i zwierzęcych, Użycie odpadowej gliceryny z produkcji biodiesla do biosyntezy kwasu cytrynowego, produkcji drożdży paszowych lub do biosyntezy innych użytecznych związków chemicznych wykorzystującej możliwości, jakie oferuje biotechnologia przemysłowa jest przyszłościowym kierunkiem zagospodarowania tego odpadu. H. Arobiotechnologia i biotechnologia w ochronie środowiska Brak stosownych uregulowań prawnych w Polsce uniemożliwia wykorzystania w praktyce znaczących osiągnięć z zakresu biotechnologii roślin np. wprowadzenie do upraw roślin transgenicznych. Istniejąca we Wrocławiu baza naukowo badawcza umożliwia jednak wykorzystanie wyników licznych prac do przygotowania projektów wdrożeniowych i aplikacyjnych w dziedzinie ochrony środowiska, które pozwolą na osiągnięcie kilku celów a mianowicie: pełne rozpoznanie (biomonitoring) zagrożeń środowiskowych w ekosystemach wiejskich i miejskich na Dolnym Śląsku, opracowanie metod ograniczenia skażeń pochodzących z rolnictwa, gospodarki komunalnej, prze-

82 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 81 mysłu i komunikacji, opracowanie proekologicznych metod w produkcji roślinnej i zwierzęcej w rejonach zagrożeń ekologicznych. Poniżej podano propozycje niektórych rozwiązań i wdrożeń, z których część może być aktualnie zastosowana w praktyce: 1. Preparaty bioremediacyjne do likwidacji zanieczyszczenia substancjami ropopochodnymi gleby i wody. 2. Preparaty profilaktyczno detoksykacyjne dla zwierząt gospodarskich utrzymywanych w rejonach zagrożenia ekologicznego. 3. Preparaty profilaktyczne dla ludzi (np. zawierające naturalne substancje o działaniu antagonistycznym do metali ciężkich i oczyszczającym organizmy jak chelaty, kwercytyna, huminiany, propolis, seleniny). 4. Ekologizacja rolnictwa poprzez: stosowanie nawozów pochodzenia organicznego (biokompost, obornik, pomiot kurzy itd.), stosowanie biodegradowalnych środków ochrony roślin oraz środków dezynfekcyjnych, ograniczenie fermowych i intensywnych form produkcji zwierzęcej na rzecz gospodarstw ekologicznych i chowu ekstensywnego. 5. Racjonalizacja produkcji przemysłowej oraz gospodarki komunalnej poprzez: zastosowanie proekologicznych i energooszczędnych technologii, usprawnienie gospodarki wodno ściekowej (oczyszczalnie), poprawę gospodarki odpadami (recykling materiałowy). 6. Opracowanie zintegrowanego systemu monitoringu środowiska, surowców roślinnych i zwierzęcych, paszy i żywności oraz programu badań epidemiologicznych pod kątem kumulacji substancji niepożądanych u ludzi.

83 82

84

85 84

86 85 DOLNOŚLĄSKA SIEĆ NAUKOWO-GOSPODARCZA ENERGIA PROF. DR HAB. INŻ. MIROSŁAW MILLER 1), MGR INŻ. PIOTR LISIECKI 2) 1) Politechnika Wrocławska, Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii DCZT 2) Dyrektor Dolnośląskiej sieci Energia (DCZT) Mając na uwadze przewidywany rozwój energetyki odnawialnej i alternatywnej w Polsce i w Regionie, Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) organizuje sieć naukowo-gospodarczą Energia. Sieć budowana jest w ramach projektu finansowanego z unijnych funduszy ZPORR 2.6 przeznaczonych na wdrażanie innowacji i nowych technologii do praktyki gospodarczej. Członkami sieci są instytuty badawcze, jednostki samorządowe, przedsiębiorstwa innowacyjne oraz instytucje finansowe, zainteresowane rozwojem tego sektora na Dolnym Śląsku. Zadaniem sieci jest integracja środowiska naukowego i gospodarczego w branży, wymiana informacji nt. dostępnych technologii, przygotowanie regionalnego programu badawczo-rozwojowego w zakresie rozwoju energetyki odnawialnej, przygotowanie pilotowych projektów wdrożeniowych oraz wskazanie potencjalnych źródeł ich finansowania. Sieć nawiązała kontakty z kilkudziesięcioma przedsiębiorstwami z Regionu a także z Polski i zza granicy (przede wszystkim z Saksonii), które przystępują obecnie do przygotowania przedsięwzięć planowanych do realizacji w latach Sieć współpracuje m.in. z polską siecią naukową Ekoenergia koordynowaną przez Instytut Maszyn Przepływowych PAN w Gdańsku. W ramach tej współpracy przygotowywana jest koncepcja tzw. rozproszonej agroenergetyki opartej na lokalnych, odnawialnych zasobach energetycznych takich jak biomasa, słoma czy odpady komunalne. Zakłada się, że tego typu kompleksy agroenergetyczne będą mogły być wdrażane w celu zaopatrywania w ciepło i energię elektryczną niewielkich osiedli lub pojedynczych obiektów na terenie całego Kraju. W ramach uruchamianego aktualnie projektu europejskiego eccop.net (koordynator Wirtschaftsforderung Sachsem, Drezno) organizowana będzie ponadgraniczna współpraca przedsiębiorców i firm technologicznych zmierzająca do wdrażania rozwiązań ekoenergetycznych. Sieć naukowo gospodarcza Energia zostanie przekształcona w regionalny klaster innowacyjny zarządzany przez powstałą w tym celu fundację Energia, Ekologia, Innowacje (EEI). W ten sposób zostanie zapewniona trwałość rezultatów projektu, w ramach którego zorganizowano sieć. Przewiduje się, że klaster EEI stanowić będzie centrum transferu technologii w obszarze energetyki odnawialnej współpracujące ściśle z instytucjami naukowymi i sektorem innowacyjnych przedsiębiorstw Dolnego Śląska. Klaster stanowiłby jednocześnie element Europejskiego Instytutu Technologicznego (EIT+), o którego ustanowienie stara się Wrocław. Mirosław Miller DCZT jest to konsorcjum uczelni, instytutów naukowych oraz podmiotów gospodarczych Regionu. Koordynatorem DCZT jest Politechnika Wrocławska. W skład konsorcjum DCZT wchodzi aktualnie 31 podmiotów w tym 6 uczelni: Akademia Ekonomiczna, Akademia Medyczna, Uniwersytet Przyrodniczy, Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Wrocławski oraz Uniwersytet w Zielonej Górze, dwa instytuty PAN oraz podmioty gospodarcze, zarówno wiodące w Regionie (Elektrownia Turów, KGHM, Dolnośląska Spółka Gazownictwa, Hasko-lek) jak też innowacyjne przedsiębiorstwa z grupy MŚP.

87 86 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Wyniki prac sieci naukowo-gospodarczej Energia dla rozwoju i zdynamizowania zastosowań OŹE oraz poprawy bezpieczeństwa energetycznego Dolnego Śląska. W chwili obecnej, wobec niepewności energetycznej stwarzanej przez wyczerpywanie konwencjonalnych surowców energetycznych i naturalny wzrost ich cen oraz wzmacnianej przez zachowania licznych surowcowych i politycznych światowych potentatów, najważniejsze staje się wykorzystanie świadomości władz samorządowych, sfery badawczo-rozwojowej, inwestorów, otoczenia biznesu podstawowych uczestników powstającego krajowego i regionalnego rynku OŹE. W perspektywie najbliższych lat społeczność Dolnego Śląska aspirującą do zamieszkiwania najnowocześniejszego i najdynamiczniej rozwijającego się regionu Polski, czeka konieczność skorzystania z udanych rozwiązań krajowych, także wielu realizowanych już w regionie i najlepszych praktyk między innymi krajów takich jak Niemcy i Dania - europejskich liderów w dziedzinie odnawialnych i alternatywnych źródeł energii, zaawansowanych energooszczędnych technologii produkcyjnych i remontowych oraz pro energetycznego przetwarzania odpadów. Świadomość ta dotyczy faktu, że: efekt wynikający z zastosowania OŹE nie jest jedynie pochodną doraźnych korzyści ale powoduje szereg kolejnych pozytywnych rezultatów, o wymiernym znaczeniu dla nowoczesnego społeczeństwa, polegających między innymi na: wykorzystaniu miejscowego potencjału energetycznego dla pozyskania i zastosowania odnawialnych źródeł energii w tym w pierwszej kolejności biomasy, biogazu, innych biopaliw oraz alternatywnych źródeł energii, rozwoju nowych technologii, produkcji, logistyki i instalatorstwa na potrzeby OŹE z tworzeniem nowych miejsc pracy, rozwoju upraw roślin energetycznych, inżynierii rolniczej oraz sfery przetwórstwa z nowymi opcjami zatrudnienia i miejscami pracy, korzyściach w sferze ochrony i jakości środowiska, korzyściach dla zdrowia i komfortu życia mieszkańców, potrzebie kształcenia i zdobywania niezbędnych uprawnień na różnych poziomach w nowych przyszłościowych specjalnościach. Sumaryczne, liczone w niedalekiej perspektywie efekty gospodarcze i społeczne powinny być narastająco dodatnie, co widać aktualnie w światowych i europejskich tendencjach inwestycyjnych i realizowanych programach, w tym priorytetowej pozycji energii ze źródeł odnawialnych i alternatywnych w 7 Programie Ramowym UE. Piotr Lisiecki

88 REGIONALNY PROGRAM ENERGIA ORAZ LISTA ZADAÑ DO REALIZACJI W RAMACH STRATEGII EKOENERGETYCZNEJ DLA DOLNEGO ŒL SKA

89 88

90 89 DOLNOŚLĄSKI REGIONALNY PROGRAM ENERGIA WYBRANE PROBLEMY PROF. DR HAB. INŻ. ZBIGNIEW GNUTEK Politechnika Wrocławska, Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) 1. WPROWADZENIE Problemy związane z dostępem do źródeł różnych form energii przestały być obecnie sprawą tylko techniczną czy gospodarczą. Energia to pojecie, które jest w stanie zmobilizować do działania pojedynczych ludzi, mieszkańców dowolnych regionów, działaczy gospodarczych, a ostatnio polityków. Jedną z najbardziej ważnych decyzji ostatniego szczytu UE była deklaracja dotycząca energetyki, zmierzająca do zredukowania do 2020 r. emisji CO 2 o 20%, zaoszczędzenia do tego czasu 20% zużywanej energii i zwiększenia do 20% udziału energii ze źródeł odnawialnych. Zadania te stanowią trudne wyzwania dla wielu rządów i samorządów. Wyzwania te mają naturę zarówno naukowotechniczną, jak i finansową, prawną, ekologiczną, i inne. Jest ona też wyzwaniem dla społeczności Dolnego Śląska. Zagadnienia związane z energią były tu przedmiotem zainteresowań uczonych, inżynierów, finansistów i innych grup, które usiłowały wpływać na bieg spraw energetycznych. W szczególności od kilkunastu lat prowadzone są badania i studia nad odpadowymi źródłami energii, ekologicznymi zagadnieniami energetyki czy ostatnio odnawialnymi źródłami energii. Zwłaszcza ten ostatni aspekt wzmocniony świadomością wyczerpywania się konwencjonalnych paliw i niechęcią do energetyki jądrowej zaowocował wieloma inicjatywami mającymi na celu wykorzystanie OŹE. Jednak po serii pierwszych fascynacji, których źródłem były głównie bilanse energii wskazujące na możliwość eliminowania wielu tradycyjnych rozwiązań energetycznych przyszedł czas realizacji pomysłów i kłopoty z ich użytkowaniem. Niewielu chce energii cieplnej z zakładów geotermalnych, bo jest droga. Utrzymanie w eksploatacji ciepłowni na słomę wymaga poszukiwania surowca w tak odległych regionach, że transport jest zbyt drogi. Wiatrak jako źródło energii elektrycznej jest nieprzewidywalny, a kolektory słoneczne w Europie Środkowej są średnio wydajne. Sytuacje te wymagają ciągłego powrotu do badań nad energetyką ze źródeł odnawialnych, namysłu nad jej miejscem we współczesnej energetyce szczycącej się coraz doskonalszymi technologiami i przekładania tego na działania wdrożeniowe. Trzeba przyznać, że powyższą problematyką zajmowało się w ciągu ostatnich kilku lat w skali całego Dolnego Śląska, ale także w gminach czy powiatach wiele organizacji i osób prywatnych. Oprócz instytucji naukowych i zakładów zawodowo związanych z energetyką działały w tym obszarze Dolnośląska Rada Energii Odnawialnych, Polski Klub Ekologiczny, a także regionalne grupy badawcze. Środowisko dolnośląskie opracowało też na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Strategię Energetyczną Dolnego Śląska. Jest ona pierwszym, kompleksowym spojrzeniem na stan obecny i przyszłość zagadnienia energetyki. Zarówno od strony ilościowej, jak i sektorowej. Kolejną instytucją zajmującą się sprawami energii jest Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii, współpracujące z innymi grupami (CEPRIN), które w grupie Energia podjęło się uzupełnienia obrazu energetyki ze źródeł odnawialnych i odpadowych. Ta tematyka nie była bowiem zbyt mocno eksponowana w Strategii. Była ona zgłębiona podczas realizacji kilku niezależnych tematów.

91 90 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Przedstawiany raport jest omówieniem wyników jednego z nich. Podejmuje on częściowo próbę syntezy w/w prac i stara się zwrócić uwagę na konieczne do wykonania zadanie, by idea korzystania z OŹE i źródeł odpadowych nie była tylko ideą. 2. DOLNY ŚLĄSK CHARAKTERYSTYKA REGIONU NA POTRZEBY STRATEGII ENER- GETYCZNEJ 2.1 Geografia regionu Powiaty i gminy Dolnego Śląska Województwo Dolnośląskie zajmuje powierzchnię km 2 i liczy osób ludności (2006 rok). Graniczy z województwami: lubuskim, wielkopolskim i opolskim oraz trzema krajami czeskimi (Libereckim, Karlovehradskim, Pardubickim) i jednym landem niemieckim (Saksonia). Administracyjnie podzielone jest na 26 powiatów: bolesławiecki, dzierżoniowski, głogowski, górowski, jaworski, jeleniogórski, kamiennogórski, kłodzki, legnicki, lubański, lubiński, lwówecki, milicki, oleśnicki, oławski, polkowicki, strzeliński, średzki, świdnicki, trzebnicki, wałbrzyski, wołowski, wrocławski, ząbkowicki, zgorzelecki, złotoryjski i trzy miasta na prawach powiatu: Legnica, Jelenia Góra i Wrocław. Na rys.1.1. przedstawiono mapę powiatów Dolnego Śląska. Rys.1.1. Mapa powiatów Dolnego Śląska Ponadto na Dolnym Śląsku jest 169 gmin (w tym 36 miejskich; 55 miejsko-wiejskich i 78 wiejskich). Jest też miejscowości, w tym 91 miast. Niżej zamieszczono tabele charakteryzujące Dolny Śląsk.

92 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 91 Tab. 1. Powierzchnia, ludność oraz lokaty według powiatów i miast na prawach Powiatu w Województwie Dolnośląskim L.P. Powierzchnia Ludność Lokata w województwie według POWIATY MIASTA NA PRAWACH POWIATU w ha w km 2 ogółem na 1 km 2 powierzchni liczby ludności w ha Dolnośląskie WOJ. DOLNOŚLĄSKIE Powiaty: 1. bolesławiecki dzierżoniowski głogowski górowski jaworski jeleniogórski kamiennogórski kłodzki legnicki lubański lubiński lwówecki milicki oleśnicki oławski polkowicki strzeliński średzki świdnicki trzebnicki wałbrzyski wołowski wrocławski ząbkowicki zgorzelecki złotoryjski Miasta na prawach powiatu: 27. Jelenia Góra Legnica Wrocław

93 92 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O GRUPY GMIN WEDŁUG LICZBY LUDNOŚCI Ogółem 5,0-- 19,9 Tab.2 Wielkość i liczebność gmin Województwa Dolnośląskiego 20, OGÓŁEM 0 powierzchni (km 2 ) 100, , , ,9 250, ,9 300,0 km 2 i więcej OGÓŁEM Poniżej i więcej Tab. 3. Powierzchnia i ludność miast w Województwie Dolnośląskim oraz ich lokaty w kraju L.P. MIASTA POWIATY Powierzchnia Ludność w ha w km 2 ogółem na1km 2 pow. w ha Lokata w kraju według liczby ludności 1. Bardo... Ząbkowicki Bielawa... Dzierżonioski Bierutów... Oleśnicki Bogatynia... Zgorzelecki Boguszów-Gorce... Wałbrzyski Bolesławiec... Bolesławiecki Bolków... Jaworski Brzeg Dolny... Wołowski Bystrzyca Kłodzka... Kłodzki Chocianów... Polkowicki Chojnów... Legnicki Duszniki-Zdrój... Kłodzki Dzierżoniów... Dzierżoniowski Głogów... Głogowski Głuszyca... Wałbrzyski Góra... Górowski

94 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Gryfów Śląski... Lwówecki Jawor... Jaworski Jaworzyna Śląska... Świdnicki Jedlina-Zdrój... Wałbrzyski Jelcz-Laskowice... Oławski Jelenia Góra... M. Jelenia Góra Kamienna Góra... Kamiennogórski Karpacz... Jeleniogórski Kąty Wrocławskie... Wrocławski Kłodzko... Kłodzki Kowary... Jeleniogórski Kudowa-Zdrój... Kłodzki Lądek-Zdrój... Kłodzki Legnica... M. Legnica Leśna... Lubański Lubań... Lubański Lubawka... Kamiennogórski Lubin... Lubiński Lubomierz... Lwówecki Lwówek Śląski... Lwówecki Mieroszów... Wałbrzyski Międzybórz... Oleśnicki Międzylesie... Kłodzki Milicz... Milicki Mirsk... Lwówecki Niemcza... Dzierżoniowski Nowa Ruda... Kłodzki Nowogrodziec... Bolesławiecki Oborniki Śląskie... Trzebnicki Oleśnica... Oleśnicki Olszyna... Lubański Oława... Oławski Piechowice... Jeleniogórski Pieńsk... Zgorzelecki Pieszyce... Dzierżoniowski Piława Górna... Dzierżoniowski Polanica-Zdrój... Kłodzki Polkowice... Polkowicki Prochowice... Legnicki Prusice... Trzebnicki Przemków... Polkowicki

95 94 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 58. Radków... Kłodzki Siechnice... Wrocławski Sobótka... Wrocławski Stronie Śląskie... Kłodzki Strzegom... Świdnicki Strzelin... Strzeliński Syców... Oleśnicki Szczawno-Zdrój... Wałbrzyski Szczytna... Kłodzki Szklarska Poręba... Jeleniogórski Ścinawa... Lubiński Środa Śląska... Średzki Świdnica... Świdnicki Świebodzice... Świdnicki Świeradów-Zdrój... Lubański Świerzawa... Złotoryjski Trzebnica... Trzebnicki Twardogóra... Oleśnicki Wałbrzych... Wałbrzyski Wąsosz... Górowski Węgliniec... Zgorzelecki Wiązów... Strzeliński Wleń... Lwówecki Wojcieszów... Złotoryjski Wołów... Wołowski Wrocław... M. Wrocław Zawidów... Zgorzelecki Ząbkowice Śląskie... Ząbkowicki Zgorzelec... Zgorzelecki Ziębice... Ząbkowicki Złotoryja... Złotoryjski Złoty Stok... Ząbkowicki Żarów... Świdnicki Żmigród... Trzebnicki

96 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 95 Tab. 4 Struktura zatrudnienia i podmioty gospodarki narodowej na Dolnym Śląsku w 2005r. (podregiony i powiaty) Lp. WYSZCZE- GÓLNIENIE Pracujący ogółem w tys. rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo oraz rybactwo Pracujący w : w % ogółem Przemysł i budownictwo usługi rynkowe usługi nierynkowe Bezrobotni zarejestrowani ogółem w tys. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w REGON na 10 tys. ludności Województwo 642,0 607,2 2,0 1,6 40,0 38,8 30,1 32,0 27,9 27,6 231,7 233,4 925,5 1047,8 2 Podregion Jeleniogórsko wałbrzyski 256,4 230,2 2,5 2,1 43,7 42,8 24,9 26,5 28,8 28,7 133,0 130,4 813,2 979,6 Powiaty: 3 bolesławiecki 15,5 15,4 3,2 2,1 47,8 48,1 23,2 26,5 25,8 23,4 8,9 7,1 655,1 790,5 4 dzierżoniowski 17,9 15,0 1,9 1,6 53,7 49,3 18,6 22,4 25,8 26,7 10,6 12,3 841,8 973,9 5 jaworski 8,5 7,6 4,6 5,0 45,7 43,2 19,0 19,0 30,7 32,9 6,3 5,8 769,3 832,0 6 jeleniogórski 11,4 9,4 2,4 2,3 48,4 42,3 20,0 23,1 29,2 32,4 5,5 5,1 969,6 1126,9 7 kamiennogórski 9,6 8,0 1,5 1,4 55,9 52,3 16,7 20,0 25,9 26,3 5,3 4,3 621,6 768,8 8 kłodzki 31,1 25,6 2,2 2,0 36,6 30,1 24,5 28,7 36,7 39,2 19,1 20,5 896,9 1111,9 9 lubański 9,6 8,8 2,1 1,6 40,7 37,9 23,5 26,4 33,8 34,2 6,5 5,6 768,2 826,4 10 lwówecki 6,5 6,4 1,9 2,3 37,9 41,0 21,0 18,8 39,2 37,9 5,9 5,0 582,3 630,2 11 strzeliński 6,5 5,9 11,5 6,6 40,6 37,8 17,0 22,9 30,9 32,7 4,1 4,7 583,2 655,1 12 świdnicki 32,5 29,4 3,1 2,4 52,5 48,5 21,5 25,4 22,9 23,7 16,1 14,3 814,7 1038,9 13 wałbrzyski 36,9 37,0 1,7 1,4 38,6 42,5 30,1 29,0 29,6 27,1 17,7 19,1 811,2 1096,4 14 ząbkowicki 11,8 9,7 4,8 4,5 37,3 41,4 26,7 23,6 31,2 30,6 7,6 8,0 745,4 839,5 15 zgorzelecki 25,9 22,6 1,5 1,1 53,1 52,5 25,0 25,8 20,5 20,6 8,1 8,3 718,9 839,3 16 złotoryjski 7,5 6,1 4,9 5,0 43,8 34,6 19,4 23,1 31,9 37,2 5,6 5,7 713,7 843,0 Miasto na prawach powiatu

97 96 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 17 Jelenia Góra 252,0 23,4 0,5 0,3 28,5 35,7 39,6 35,9 31,5 28,1 5,6 4,6 1266,7 1455,6 18 Podregion legnicki 119,3 113,9 1,8 1,5 44,7 46,1 29,0 29,0 24,5 23,5 44,4 39,3 805,4 882,4 Powiaty: 19 głogowski 19,6 17,4 1,3 1,7 42,0 40,7 31,4 31,2 25,3 26,5 7,8 7,3 859,0 912,9 20 górowski 4,9 4,2 7,5 5,5 39,0 34,2 19,6 20,1 33,8 40,2 3,8 3,8 554,9 625,8 21 legnicki 7,2 6,1 6,3 5,9 42,2 44,5 22,9 19,0 28,7 30,6 6,0 6,0 699,5 718,4 22 lubiński 25,4 23,9 1,2 1,0 41,4 39,7 32,9 36,4 24,5 22,9 7,2 7,2 846,4 905,2 23 polkowicki 23,3 24,8 1,3 0,9 70,4 70,1 17,8 19,3 10,4 9,7 6,0 6,0 623,7 676,6 24 wołowski 9,2 9,3 2,8 2,1 42,1 48,3 21,1 18,9 33,9 30,7 4,2 4,2 620,7 740,9 Miasto na prawach powiatu 25 Legnica 29,7 28,3 0,5 0,5 31,6 35,1 38,4 36,6 29,5 27,8 9,5 8,4 1045,0 1187,8 26 Podregion wrocławski 66,1 73,4 5,4 3,8 45,8 48,7 21,0 23,8 27,9 23,6 32,5 32,2 744,8 837,6 Powiaty: 27 milicki 6,3 6,2 7,6 5,9 44,3 49,1 11,9 12,0 36,2 33,0 3,0 3,1 668,9 786,4 28 oleśnicki 16,9 18,1 2,9 2,5 47,5 51,6 21,6 21,1 28,0 24,8 9,0 7,8 724,7 793,0 29 oławski 12,6 14,4 3,1 1,3 47,7 58,7 23,6 21,1 25,6 18,9 6,1 5,1 831,6 897,9 30 średzki 6,9 7,9 5,5 3,8 46,0 55,9 19,5 16,2 29,0 24,1 4,1 3,6 707,3 813,6 31 trzebnicki 10,3 9,6 6,6 5,4 42,1 38,4 17,9 22,4 33,3 33,7 5,8 6,4 748,1 852,6 32 wrocławski 13,1 17,2 8,7 5,7 45,1 39,7 25,1 37,4 21,1 17,2 4,4 6,3 748,3 859,9 33 Podregion Wrocław (miasto na prawach powiatu) 200,3 189,7 0,4 0,3 30,4 25,6 40,6 43,8 28,7 30,3 21,7 31,4 1375,6 1463,2

98 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Ukształtowanie terenu i środowisko naturalne Dolnego Śląska Krajobraz Dolnego Śląska jest mocno zróżnicowany. Na południu wzdłuż granicy z Czechami rozciągają się Sudety, jedne z najstarszych gór w Europie. Są one średniej wysokości i zajmują ok. jedną trzecią powierzchni województwa. Poszczególne pasma i masywy porozdzielane są kotlinami, dolinami, w których zbierają się górskie potoki i strumyki w szereg rzek kierujących swe wody głównie ku północy. Stwarza to w wielu przypadkach dogodne warunki dla hydroenergetyki. Wśród pasm górskich Sudetów wymienić można Góry Izerskie, Karkonosze (z najwyższym szczytem Śnieżką 1602 m n.p.m.), Góry Kaczawskie, Rudawy Janowickie, Góry Wałbrzyskie, Kamienne, Sowie, Góry Stołowe, Bardzkie, Złote, Bialskie, Bystrzyckie, Masyw Śnieżnika, a także wysunięty na północ Masyw Ślęży. Główne kotliny to Kotlina Jeleniogórska, Kamiennogórska i Kotlina Kłodzka. Większe dolnośląskie rzeki biorące swój początek w Sudetach to Nysa Kłodzka, Oława, Ślęża, Bystrzyca, Kaczawa, Bóbr, Kwisa, Nysa Łużycka oraz wiele ich dopływów. Sudety, ku północy przechodzą pasmem Przedgórza Sudeckiego (o szerokości km) w Nizinę Śląską i Śląsko-Łużycką w rejonie granicy z Niemcami. W paśmie tym można wyróżnić Przedgórze Izerskie, Przedgórze Kaczawskie, Wzgórza Niemczańsko- Strzelińskie, a także Przedgórze Paczkowskie, a na drugim krańcu województwa Obniżenie Żytowsko-Zgorzeleckie. Spotykana wysokość Przedgórza Sudeckiego ( m) jest również dogodnym obszarem dla małej i średniej energetyki wodnej. Kolejnym pasmem w krajobrazie Dolnego Śląska jest Nizina Śląska. Szeroki kilkudziesięciokilometrowy pas, w którego centrum znajduje się Dolina Odry, największej rzeki regionu. Jest to najbardziej rolniczy obszar województwa. Cechuje go największa średnia roczna temperatura w Polsce (8,5 o C) i najdłuższy, bo dni trwający okres wegetacyjny. W Sudetach i na pogórzu spada do dni. Na Nizinie Śląskiej leżą dwa duże miasta regionu Wrocław (636 tys.) i Legnica (106 tys.). W swej zachodniej części pasmo przedgórza przechodzi w Nizinę Śląsko-Łużycką, bardziej urozmaiconą krajobrazowo, z licznymi obszarami podmokłymi znajdującymi się w dolinach Kwisy i Bobru. Piaszczyste gleby sprawiły, że Nizinę Śląsko-Łużycką pokrywają rozległe kompleksy leśne (Bory Dolnośląskie). Tu też geolodzy wskazują na znaczne złoża węgla brunatnego. Na północ od Niziny Śląskiej wznosi się pasmo wzgórz zwane Wałem Trzebnickim (najwyższy szczyt Góra Farna 257 m n.p.m. znajduje się koło Trzebnicy). Przez wał ten przebija się w Kotlinie Ścinawskiej rzeka Odra, która za Głogowem wpływa na Nizinę Wielkopolską, opuszczając Dolny Śląsk. Wał Trzebnicki przechodzi na wschodzie we Wzgórza Trzebnickie i równinę Oleśnicką. Wał i Wzgórza Trzebnickie przechodzą łagodnie, w północno-wschodniej części Dolnego Śląska w Kotliny Pradoliny Głogowskiej oraz Kotlinę Żmigrodzką i Kotlinę Milicką. Obszary te są równinami o wysokości nie przekraczającej 100 m n.p.m. przez kotliny te przepływa prawoboczny dopływ Odry Barycz. Dużym prawobrzeżnym dopływem Odry jest też rzeka Widawa, wpływająca do niej w rejonie Wrocławia. Dolina Baryczy i obszar pomiędzy Żmigrodem a Miliczem znany jest jako obszar hodowli ryb słodkowodnych. Znaczna część powierzchni województwa to użytki rolne (58,6% powierzchni, a w tym 45,8% to pola uprawne, zaś 12,3%zajmują łąki). Znaczną część powierzchni Dolnego Śląska zajmują lasy (średnio 28,3%). Najbardziej zalesione są powiaty bolesławiecki i jeleniogórski (powyżej 48%). Lasy nizinne to 62,4%, wyżynne 11,7%, a lasy w górach to 25,9%. Dominującymi gatunkami są sosna i modrzew 46,8%; świerk 27,3%. Pozostałe to: brzoza 6,6%; buk 3,2%; olsza 3%; a dąb, klon, jawor, wierzba i jesion ok.12,2%. W tabeli 5 zestawiono dane meteorologiczne z niektórych stacji znajdujących się na Dolnym Śląsku.

99 98 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Tab. 5. Temperatury powietrza, opady atmosferyczne, prędkość wiatru, usłonecznienie, zachmurzenie zanotowane na stacjach meteorologicznych. (Źródło: dane Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej) a. Dane za okresy wieloletnie dotyczą średnich rocznych z tych okresów b. Stopień zachmurzenia: od 0(niebo bez chmur) do 8 (całkowite pokrycie chmurami) Wyszczególnienie Stacje meteorologiczne Wrocław Jelenia Góra Śnieżka Kłodzko Wzniesienie stacji nad poziom morza w m Temperatury powietrza w 0 C Średnie: ,7 7,4 0,6 7, ,1 7,4 1,0 7, ,0 7,4 1,0 7, ,3 7,7 0,7 7, ,1 7,3 0,9 7,4 Skrajne w okresie : Maksimum 37,4 35,8 24,5 35,1 Minimum -30,0-31,8-32,1 29,7 Amplitudy temperatur skrajnych 67,4 67,6 56,6 64,8 Roczne a sumy opadów w mm: Średnia prędkość wiatru w m/s: ,4 2,6 14,5 3, ,2 2,4 12,9 2,8 Usłonecznienie w h: Średnie zachmurzenie W oktanach b ,5 5,6 6,2 5, ,2 5,3 5,8 5,1

100 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 99 Tab. 6 Powierzchnie geodezyjne kraju i Województwa Dolnośląskiego wg kierunków jej wykorzystania (2006 r.) Wg danych z Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii. L.P. Wyszczególnienie Polska Województwo Dolnośląskie Powierzchnia ogółem (ha) Użytki rolne (ha) razem grunty orne sady łąki trwałe pastwiska trwałe grunty rolne zabudowane grunty pod stawami grunty pod rowami Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione (ha) razem lasy grunty zadrzewione i zakrzewione Grunty pod wodami razem morskimi wewnętrznymi powierzchniowymi płynącymi powierzchniowymi stojącymi Grunty zabudowane i zurbanizowane (ha) razem tereny mieszkaniowe tereny przemysłowe inne tereny zabudowane zurbanizowane tereny niezabudowane tereny rekreacji i wypoczynku tereny komunikacyjne w tym: drogi tereny kolejowe inne użytki kopalne Użytki ekologiczne (ha) Nieużutki (ha) Tereny różne (ha) Charakterystyka gospodarcza Dolnego Śląska Ziemia Dolnośląska obdarzyła jego mieszkańców bardzo różnorodnymi bogactwami naturalnymi. Niektóre z nich jak np. rudy miedzi, czy węgiel brunatny stały się podstawą powołania bardzo znaczących gospodarczo firm (np. KGHM czy BOT Elektrownia Turów). Inne (np. kruszywa, kaolin, magnezyt, kamienie szlachetne i inne) są eksploatowanie obecnie, a wydobycie innych zostało zazwyczaj ze względów ekonomicznych) wygaszone. Są to np. węgiel kamienny, rudy niklu, złota, uranu, żelaza itp. Lecznictwo korzysta z wód mineralnych i walorów mikroklimatycznych, a rolnictwo, leśnictwo i rybactwo dostarcza półproduktów dla przemysłu spożywczego i przetwórczego. Położenie

101 100 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Dolnego Śląska stwarza też możliwości tworzenia firm transportowych i budowlanych zajmujących się drogami, koleją czy transportem powietrznym. Aktywne są firmy łączności, budownictwa mieszkaniowego. Wg informacji uzyskanych na stronach internetowych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, do najważniejszych branż w gospodarce Dolnego Śląska można zaliczyć: produkcję artykułów spożywczych i napojów, produkcję chemikaliów i wyrobów chemicznych, produkcję maszyn i urządzeń, górnictwo węglowe, górnictwo i hutnictwo miedzi oraz górnictwo surowców skalnych, zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę, przemysł ceramiczny i szklarski, produkcję tkanin i odzieży. Dolny Śląsk jest w czołówce krajowych producentów chłodziarek i zamrażarek, pralek, kuchenek gazowych, kwasu siarkowego, tkanin bawełnianych i bawełnopodobnych, środków do prania i mycia, soli i cukru. Wśród produktów rolnych na czoło wysuwa się pszenica, ziemniaki, buraki i rzepak. Dużo uprawia się też warzyw oraz prowadzi sady (jabłonie i wiśnie). Ważnym działem gospodarki jest komunalnictwo. Firmy zagraniczne rozwijają przemysł motoryzacyjny, elektroniczny, usługi. Niżej przedstawione zostaną niektóre tabele charakteryzujące gospodarkę Dolnego Śląska. Tab.7. Powiaty na tle województwa w 2005 r. WYSZCZEGÓLNIENIE Sieć rozdzielcza wodociągowa kanalizacyjna oraz kolektory Zasoby mieszkaniowe Mieszkania oddane do użytkowania Lasy Dochody budżetów powiatów i miast na prawach powiatów Podmioty gospodarki narodowej WOJEWÓDZTWO ,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Powiaty: Bolesławiecki Dzierżoniowski. Głogowski. Górowski Jaworski. Jeleniogórski.. Kamiennogórski. Kłodzki Legnicki... Lubański. Lubiński.. Lwówecki... Milicki... Oleśnicki. Oławski... Polkowicki... Strzeliński... Średzki... Świdnicki Trzebnicki Wałbrzyski... Wołowski... Wrocławski... Ząbkowicki.. Zgorzelecki. Złotoryjski... Miasta na prawach powiatu: Jelenia Góra.. Legnica.. Wrocław... 4,2 2,4 2,6 2,8 2,3 3,0 1, ,8 1,9 3,2 2, ,0 3,1 3, ,0 5,1 5, ,3 7,7 2,4 4,0 2,5 1,8 1, ,0 3,7 3,5 0, ,1 2,5 5,9 5,3 2,0 8, ,7 2,3 2,1 4,8 1,0 2,4 4,0 1,9 3,7 2,2 5,9 1,5 2,8 2,6 2,6 2, ,9 3,8 2,9 1,1 1,7 2,2 1,6 6,0 1, ,5 1,6 1, , ,4 1,5 5,5 2,3 7,1 1,6 3,1 2,3 3,2 1,5 3,3 3, , , ,7 4,3 1,6 1,0 3, ,6 3,3 4,5 1,8 0,6 2,1 3,9 3,2 1,7 1, ,4 1, , ,1 1,7 1,5 3,5 2,1 5, ,9 1,9 1,7 3,7 4,0 5,0 5, ,7 0,9 1,5 1,7 4,5 3,4 3,9 2,0 2,7 6,7 1,9 0,6 0,0 0,4 1,1 1,4 1,6 0,6 0,9 1,1 0,7 2,8 0,9 0,9 1,5 0,9 0,8 1,7 0,9 0,7 0,7 0,6 2,6 1,0 2,6 0,8 1,2 1,3 1,3 0,8 5,9 7,0 55,8 2,3 3,4 2,6 0,8 1,4 2,4 1,2 6,1 1,3 1,6 3,2 1,0 1,0 2,7 2,1 1,4 1,0 1,3 5,5 2,2 6,7 1,2 2,9 1,9 2,6 1,3 4,2 4,2 30,7

102 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 101 Tab. 8 Produkcja ważniejszych wyrobów na Dolnym Śląsku 05 WYROBY ogółem 2005 udział w produkcji krajowej w % Węgiel brunatny w min t... Rudy miedzi w min t... Produkty uboju wliczane do wydajności poubojowej w tyś. t: bydła i cieląt... trzody chlewnej... Mleko płynne przetworzone w tyś. Hl Masło oraz inne tłuszcze otrzymywane z mleka w t... Mąka w tyś. t: pszenna... żytnia... Cukier (w przeliczeniu na cukier biały) w tyś. t... Wódka czysta (w przeliczeniu na 100%) w tyś. hl... Piwo otrzymywane ze słodu w tvs hl Papierosy z tytoniu w min szt... Obuwie z wierzchami wykonanymi ze skóry w tyś. par... Tarcica iglasta w dam 3... Tarcica liściasta w dam 3... Koks i półkoks z węgla, lignitu lub torfu; węgiel retortowy w tyś. t... Zastawy stołowe i naczynia kuchenne z porcelanv w tvs. szt. 10,2 28,5 3, , ,5 10,8 241, , ,3 31, ,8 31,9 1,9 18,1 344, ,5 16,9 230, , ,7 21,7 613, ,9 32, ,8 18, ,1 48, ,5 24,1 513, ,3 100,0 1,8 1, ,3 13,6 7,6 10,1 2,4 0, , Nawozy azotowe w tyś. t... Nawozy fosforowe w tyś. t... Preparaty do prania i preparaty do czyszczenia w tyś. t... Cegły i elementy budowlane, ceramiczne, wypalane z gliny, stosowane pod oblicowaniem w tyś. szt... Ceramiczne cegły i elementy stosowane do licowania w tyś. szt Dachówki ceramiczne w tyś. szt... Gąsiory dachowe ceramiczne w tyś. szt... Wapno w tyś. t... Tokarki do metalu w szt... Obrabiarki do wygładzania ostrych krawędzi, ostrzenia, szlifowania, strugania wzdłużnego, piłowania, odcinania lub do innego rodzaju operacji wykończeniowych w obróbce metali w szt... Maszyny i urządzenia dla przemysłu spożywczego w szt... Chłodziarki i zamrażarki typu domowego w tyś. szt... Maszyny pralnicze typu domowego w tyś. szt... Energia elektryczna w GW-h... Ciepło w parze lub gorącej wodzie w TJ ,7 77, , ,7 152, , ,7 3,2 1,2 28, , , , , ,9 24, , ,3 41, , ,1 0,2 4, ,1 75, ,4 2, WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓLEM Tab. 9. Pojazdy samochodowe i ciągniki zarejestrowane w kraju w tysiącach sztuk = ,7 w tym: samochody osobowe autobusy samochody ciężarowe motocykle i skutery ciągniki rolnicze ,0 96,4 96,4 90,2 94,3

103 102 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Tab.10. Pojazdy samochodowe l ciągniki zarejestrowane na Dolnym Śląsku WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓLEM w tym: samochody osobowe autobusy samochody ciężarowe i ciągniki siodłowe ciągniki blastowe i rolnicze motocykle stacje paliw Tab.11. Komunikacja miejska na Dolnym Śląsku (Stan w dniu 31 XII) WYSZCZEGÓLNIENIE Miasta obsługiwane przez zakłady komunikacji miejskiej Ludność w miastach obsługiwanych przez zakłady komunikacji miejskiej w tys. Sieć komunikacyjna: linie w km czynne trasy w km w tym autobusowe Tabor autobusowy Tab.12. Powierzchnia zasiewów w rolnictwie Dolnego Śląska (Stan w czerwcu 2005) 2005 ZIEMIOPŁODY OGÓŁEM Zboża... zboża podstawowe... pszenica... żyto... jęczmień... owies... pszenżyto... mieszanki zbożowe... gryka i proso... kukurydza na ziarno... Strączkowe na ziarno... konsumpcyjne... pastewne... Ziemniaki... Przemysłowe... w tym: buraki cukrowe... oleiste... w tym rzepak i rzepik Pastewne... w tym: okopowe... kukurydza na paszę... Pozostałe uprawy... w tym warzywa gruntowe ogółem w ha w tym sektor prywatny razem w tym gospodarstwa indywidualne

104 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 103 Tab.13. Zbiory i plony wybranych ziemiopłodów na Dolnym Śląsku 2005 ZIEMIOPŁODY ogółem razem w tym sektor prywatny w tym gospodarstwa indywidualne Zboża... w tym: zboża podstawowe.. pszenica... żyto... jęczmień... owies... pszenżyto... mieszanki zbożowe Ziemniaki... Buraki cukrowe... Rzepak i rzepik... Siano łąkowe... Zboża... w tym: zboża podstawowe.. pszenica... żyto... jęczmień... owies... pszenżyto... mieszanki zbożowe Ziemniaki... Buraki cukrowe... Rzepak i rzepik... Siano łąkowe... ZBIORY w t PLONY z 1 ha w dt 37,1 46, ,9 25, ,0 31,3 27, , ,5 33, , , ,4 30, , , , ,9 46, , , ,6 39,4 43, ,0 36, , Tab. 14 Leśnictwo. Powierzchnia gruntów leśnych Dolnego Śląska WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓŁEM w ha Lasy... Publiczne... zalesione... niezalesione... własność Skarbu Państwa... zalesione... niezalesione... w tym: w zarządzie Lasów Państwowych... zalesione... niezalesione... parki narodowe... zalesione... niezalesione... własność gmin... zalesione... niezalesione... Prywatne... zalesione... niezalesione... Grunty związane z gospodarką leśną... LESISTOŚĆ w % , , ,2

105 104 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Tab.15. Powierzchnia lasów w zarządzie lasów państwowych wg wieku i składu gatunkowego drzewostanów WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓŁEM w ha... W tym powierzchnia zalesiona w %... drzewostany według klasy wieku: 1(1-20 lat)...,... IS(21-40 lat)... III (41-60 lat)... IV (61-80 lat)..., V i wyższe (81 lat i więcej) ,2 13,9 22, ,6 22, ,3 12,3 20, , ,1 11,9 19, ,3 klasa odnowienia, klasa do odnowienia l drzewostany o budowie przerębowej... 4,2 5,9 6,0 Skład gatunkowy 3 drzewostanów w % powierzchni lasów sosna i modrzew... świerk... jodła i jedlica... dąb, jesion, klon, jawor i wiąz... buk... brzoza i robinia akacjowa... olcha... grab, osika, lipa, wierzba i topola 47,8 25, ,3 3,4 6,5 3, ,7 25,2 0,1 12,9 3, ,0 48,6 24,8 0,1 12,7 3,5 6, ,9 Tab 16. Pozyskanie drewna na Dolnym Śląsku WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem razem 2005 lasy publiczne w tym własność Skarbu Państwa lasy prywatne O G Ó Ł E M w dam ,9 2562,4 2571,2 2560,8 2554,4 10,3 Grubizna... Grubizna iglasta... w tym drewno: wielkowymiarowe... średniowymiarowe.. w tym do przerobu przemysłowego 2082,8 1524, ,4 590,7 2351,5 1706, ,7 711,2 2385,5 1745,0 762,8 982,1 772,9 2375,2 1740, ,0 771,6 2368,7 1736, ,4 770,6 10,3 4,5 2, ,3 Grubizna liściasta... w tym drewno: wielkowymiarowe... średniowymiarowe w tym do przerobu przemysłowego 558,7 189,6 369,1 270, ,4 401,4 300,0 640,5 240, ,3 634,7 237,7 397,0 274,8 632,5 236,5 395,9 274,4 5,9 2,5 3,4 1.5 Drewno matowym i miarowe do przerobu przemysłowego... opałowe ,1 104,8 67,3 210,9 113,8 97,1 185,6 92, ,6 92,8 92, , Karpina... GRUBIZNA NA 100 ha POWIERZCHNI LASÓW w m

106 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O ZAPOTRZEBOWANIE NA RÓŻNE FORMY ENERGII I SPOSOBY ICH POKRYWANIA NA DOLNYM ŚLĄSKU Zapotrzebowanie na energię może być analizowane na kilku płaszczyznach. Można bowiem rozpatrywać zużycie jej poszczególnych nośników lub form. Można też mówić o zapotrzebowaniu na energię w różnych działach gospodarki narodowej lub zużyciu w regionach, na wsiach czy miastach Pozyskiwanie i zużycie pierwotnych konwencjonalnych nośników energii W tabeli 17 zestawiono zużycie nośników energii pierwotnej na poziomie kraju. Natomiast w tabeli 18 pokazano zużycie podstawowych paliw na przestrzeni ostatnich lat. Tabela 19 przedstawia powyższe dane w układzie wojewódzkim. Tab. 17 Zużycie ogółem nośników energii pierwotnej w gospodarce narodowej 1988 a WYSZCZEGÓL- NIENIE w terradżulach 2004 =100 w odsetkach OGÓŁEM ,7 100 Węgiel kamienny ,5 49,1 Węgiel brunatny ,8 13,2 Ropa naftowa ,2 19,6 Gaz ziemny ,6 13,2 Trof i drewno opałowe ,0 3,3 Energia wody, wiatru, słoneczna, geotrmalna ,6 0,2 Paliwa odpadowestałe ,7 1,4 i inne surowce b a b Rok bazowy do oceny zobowiązań Polski wynikających z Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu Półprodukty rafineryjne nie będące produktami przerobu ropy naftowej (alkohole, dodatki uszlachetniające itp.), gaz gnilny (biogaz)

107 106 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Tab. 18 Zużycie krajowe podstawowych paliw w gospodarce narodowej WYSZCZEGÓLNIENIE Jednostka miary w liczbach bezwzględnych 2004=100 Węgiel kamienny tys. t ,6 Węgiel brunatny tys. t ,1 Ropa naftowa tys. t ,2 Gaz ziemny wysokometanowy hm ,9 Gaz ziemny zaazotowany hm Koks i półkoks tys. t ,5 Gaz koksowniczy hm ,3 Gaz wielkopiecowy hm ,3 Benzyny / bez paliw lotniczych i paliw odrzutowych/ tys. t ,8 Oleje napędowe tys. t ,8 Oleje opałowe (łącznie z gudronem) tys. t ,1 WYSZCZE- GÓLNIENIE Węgiel kamienny Tab. 19 Pozyskiwanie nośników energii wg województw w 2005 r. Węgiel brunatny Ropa naftowa Gaz ziemny Koks i półkoks Gaz koksowniczy razem Benzyny w tym benzyny silnikowe tys. t. mld m 3 tys. t. mld m 3 tys. t. Oleje opałowe Oleje w tym napędowe razem lekkie oleje opałowe POLSKA Dolnośląskie Kujawsko -pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie , Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko -mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Zużycie różnych form energii na Dolnym Śląsku Wśród rozważanych form energii można wyróżnić: energię elektryczną ciepło pracę mechaniczną. Jednocześnie jako produkt energetyczny występuje często gaz. Można by też mówić o paliwach ciekłych (w tym o LPG i LNG), a także węglu i produktach jego przeróbki. Dla tych to postaci energii dokonuje się zestawień i bilansów w przypadku pojedynczego odbiorcy jak i całych regionów. Niżej przedstawione zostaną dane o zużyciu energii elektrycznej, ciepła, energii mechanicznej i gazu dla Dolnego Śląska.

108 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Produkcja i zużycie energii elektrycznej Krajowy bilans energii elektrycznej przedstawiony został w tabeli 20. Występujący w niej przychód ilustruje lepiej tabela 21. Jednocześnie w tabeli 22 przedstawiono strukturę pierwotnego zużycia energii. WYSZCZEGÓLNIENIE Tab. 20. Bilans energii elektrycznej w Polsce (wg Mały Rocznik Statystyczny GUS r. strona internetowa GUS) GWh Przychód Ze źródeł krajowych produkcja w tym elektrownie: zawodowe cieplne wodne (razem z innymi źródłami odnawialnymi Import Rozchód Zużycie krajowe na pompowanie wody w elektrowniach szczytowo-pompowych zużycie bezpośrednie w tym gospodarstwa domowe Eksport Straty i różnice bilansowe Tab. 21. Struktura produkcji energii elektrycznej w 2004 i 2005 r. (Źródło: Informacja statystyczna o energii elektrycznej grudzień 2005 r. Agencja Rynku Energii SA) Segment Produkcja energii GWh Dynamika % Struktura wytwarzania / Produkcja w kraju ogółem z tego: - elektrownie zawodowe w tym: - elektrownie cieplne: z tego elektrownie spalające: - węgiel kamienny - węgiel brunatny - gaz -współspalanie biopaliw - elektrownie wodne - elektrownie przemysłowe z tego: - cieplne - w tym :gazowe - źródła odnawialne - elektrownie niezależne pozostałe ,8 101,9 101,9 99,7 105,2 90,2 309,6 101,9 99,9 98,7 101,3 116,8 109,4 100,0 94,5 97,6 60,8 36,7 2,3 0,2 2,4 5,3 93,3 3,0 6,7 0,3

109 108 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Tab. 22. Struktura pierwotnego zużycia energii elektrycznej w Polsce [GWh] (wg W.Mielczarski i in. Rozwój systemów elektroenergetycznych wybrane aspekty IEPŁ Łódź 2004) Rok Produkcja Bilans wymiany Pompowanie wody w ESP Przemiany energetyczne Przemysły energetyczne Straty przesyłu Zużycie finalne Moc zainstalowania i produkcję energii elektrycznej dla różnych województw a zwłaszcza na Dolnym Śląsku przedstawiają tabele 23 i 24. WYSZCZEGÓLNIENIE Tab. 23. Zainstalowana moc elektryczna według województw w 2005 r. OGÓŁEM zawodowe elektrownie cieplne przemysłowe w megawatach W tym elektrownie wodne źródła odnawialne POLSKA 35404, ,5 2521,8 2251,0 155,0 Dolnośląskie 2803,4 2498,8 245,4 57,8 1,4 Kujawsko-pomorskie 894,2 315,3 357,4 209,3 12,2 Lubelskie 431,9 237,0 192,9 1,4 0,6 Lubuskie 478,1 348,9 20,8 107,9 0,5 Łódzkie 5026,9 4987,6 24,5 9,3 5,5 Małopolskie 2319,1 1840,7 297,9 178,1 2,4 Mazowieckie 4812,5 4378,8 406,8 21,7 5,2 Opolskie 1869,9 1657,0 190,1 22,4 0,4 Podkarpackie 847,1 587,2 51,0 207,7 1,2 Podlaskie 228,4 203,5 21,5 0,8 2,6 Pomorskie 1234,8 364,1 154,3 711,6 4,8 Śląskie 7393,9 6596, ,8 3,2 Świętokrzyskie 1663,3 1628,0 32 1,5 1,8 Warmińsko-mazurskie 89,8 49,0 25,5 13,7 1,6 Wielkopolskie 3091,4 2975,7 100,7 9,5 5,5 Zachodniopomorskie 2219,6 1808, ,5 106,1

110 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 109 WYSZCZEGÓLNIENIE Tab. 24. Produkcja energii elektrycznej według województw w 2005 r. OGÓŁEM elektrownie cieplne zawodowe przemysłowe w megawatach W tym elektrownie wodne źródła odnawialne POLSKA , ,7 8018,5 3777,9 240,5 Dolnośląskie 15774, ,2 540,1 196,5 4,4 Kujawsko-pomorskie 2989,4 1120,2 1018,4 833,1 17,7 Lubelskie 2301,6 1618,4 674,1 4,7 4,5 Lubuskie 2181,4 1996,0 32,3 152,5 0,6 Łódzkie 31572, ,4 19,0 36,7 21,2 Małopolskie 8930,3 7395,2 1167,1 362,0 6,1 Mazowieckie 20979, ,2 2039,3 107,8 11,9 Opolskie 9413,9 8767,2 572,3 74,4 0,0 Podkarpackie 2626,5 2448,5 23,3 153,2 1,6 Podlaskie 636,7 615,4 13,2 3,7 4,4 Pomorskie 3403,5 1767,4 545,6 1079,3 11,1 Śląskie 31697, ,3 872,1 650,0 10,9 Świętokrzyskie 5078,0 5043,6 27,4 3,9 3,1 Warmińsko-mazurskie 293,9 144,2 104,0 42,3 3,4 Wielkopolskie 13531, ,2 116,6 31,0 12,7 Zachodniopomorskie 5526,0 5098,5 253,7 46,9 126,9 Zestawienie zużycia energii elektrycznej ze względu na brak odpowiednich danych dla Dolnego Śląska jest trudne. Stosunkowo prosto można określić natomiast jej zużycie w gospodarstwach domowych (tabela 25, wg danych ze stron internetowych GUS). Tab. 25. Odbiorcy oraz zużycie energii elektrycznej na Dolnym Śląsku w gospodarstwach domowych w 2005 r. Odbiorcy Zużycie energii elektrycznej WYSZCZEGÓLNIENIE energii na 1 mieszkańca na 1 odbiorcę W GW-h elektrycznej w kw-h WOJEWÓDZTWO ,8 673,5 1844,6 Podregion jeleniogórsko- wałbrzyski ,5 651,7 1685,0 Powiaty bolesławiecki ,4 660,7 1906,6 dzierżoniowski ,4 697,0 1513,8 jaworski ,1 613,7 1755,6 jeleniogórski ,0 750,5 2088,4 kamiennogórski ,0 578,0 1629,6 kłodzki ,8 631,4 1524,7 lubański ,4 619,7 1748,7 lwówecki ,8 616,1 1723,4 strzeliński ,8 582,9 1605,8 świdnicki ,7 663,8 1650,8 wałbrzyski ,2 662,1 1528,7 ząbkowicki ,3 521,0 1664,2 zgorzelecki ,9 715,0 2005,1 złotoryjski ,6 579,7 1710,1 Miasto na prawach powiatu

111 110 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Jelenia Góra ,0 720,6 1874,0 Podregion legnicki ,1 574,7 1664,4 Powiaty głogowski ,0 547,6 1620,3 górowski ,8 567,7 1690,3 legnicki ,3 647,4 1921,5 lubiński ,2 549,6 1566,5 polkowicki ,1 558,9 1623,1 wołowski ,4 513,3 1622,9 Miasto na prawach powiatu Legnica ,2 624,9 1703,6 Podregion wrocławski ,7 666,6 2246,9 milicki ,6 586,0 1864,5 oleśnicki ,7 665,7 1959,1 oławski ,1 620,1 1819,3 średzki ,9 668,3 2611,9 trzebnicki ,2 573,2 2069,1 wrocławski ,3 801,3 3210,6 podregion Wrocław ,6 801,1 2091,4 (miasto na prawach powiatu) Dopełnieniem tej charakterystyki jest tabela 26, w której zużycie w gospodarstwach domowych podzielono na wieś i miasto. Tab. 26. Odbiorcy oraz zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych w 2005 r. WYSZCZEGÓLNIENIE Odbiorcy (stan w dniu 31 XII)w tys ,4 1055,5 miasta 759,2 727,7 790,4 wieś - 196,7 265,1 Zużycie (w ciągu roku) w GW-h ,0 1948,8 miasta 1339,4 1229,8 1409,5 wieś - 403,2 537,3 W kw-h: miasta: na 1 mieszkańca 641,8 597,7 685,8 na 1 odbiorcę a 1771,0 1690,0 1783,4 wieś - na 1 odbiorcę a ,2 2027,0 a - Do obliczeń przyjęto przeciętną liczbę odbiorców w roku źródło: dane Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej Jak widać z tabeli 20 zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych jest w skali kraju kilkakrotnie mniejsze niż zużycie całkowite. Ma ono miejsce głównie w przemyśle i innych działach gospodarki. Dlatego zużycie E poza gospodarstwami domowymi w 2004 r. tj.: E = E bezpośrednie - E gosp.dom. = GWh GWh = GWh należy podzielić tak, by część przypisać Dolnemu Śląskowi. Przyjęto założenie *, że udział ten będzie średnią udziałów: liczby ludności - 7,470 % ilości firm 7,750 % wartość przychodów firm 7,006 % liczby pracujących w firmach 8,134 % Średnio: - 7,590 %

112 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 111 Tak więc szacunkowa wartość zużywanej przez gospodarkę Dolnego Śląska energii elektrycznej wynosi: E DP = x 0, ,0 GWh Łącznie zaś na Dolnym Śląsku zużywa się: E D = 1 946, ,8 GWh , 3 TJ * Do określenia poniższych udziałów posłużą dane zawarte w tab. Małego Rocznika Statystycznego. GUS 2006 r. Nie został oszacowany potencjał energii elektrycznej zużywanej na Dolnym Śląsku a pochodzący z baterii i akumulatorów Zapotrzebowanie na ciepło na Dolnym Śląsku O ile energia elektryczna użytkowana jest w ściśle określonych formach (prąd stały lub zmienny; niskie, średnie, wysokie napięcie; standardowa częstotliwość) to użytkowane ciepło nie posiada takich unormowań. Ciepło jest bowiem potrzebne do ogrzewania mieszkań, zmiany własności substancji, konwersji na pracę mechaniczną czy otrzymywania źródeł ciepła o innej charakterystyce. Dlatego też określenie zapotrzebowania na ciepło na Dolnym Śląsku będzie z góry obarczone błędem związanym z brakiem ścisłego zdefiniowania warunków zużycia ciepła. Zapotrzebowanie energii na cele ogrzewnictwa Ogólną charakterystykę ogrzewnictwa na Dolnym Śląsku zawiera tab. 27. WYSZCZEGÓLNIENIE 2004 Tab. 27. Ogrzewnictwo na Dolnym Śląsku 2005 ogółem miasta wieś Sieć cieplna przesyłowa w km 939,7 1091,0 1027,7 63,3 Kotłownie ,0 1221,0 761,0 Sprzedaż energii cieplnej (w ciągu roku) w GJ Kubatura budynków ogrzewanych centralnie w dam w tym budynków mieszkalnych Sposoby realizacji ogrzewania przedstawione zostały w zestawieniach opublikowanych jako wyniki Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r. Dane te dla Dolnego Śląska zawiera tabela 28 [opracowanie na podstawie danych GUS]. Informacje o zasobach mieszkaniowych gmin i powiatów Dolnego Śląska zawierają tabele w rocznikach GUS. Produkcja ciepła w ciepłej wodzie i parze wynosiła na Dolnym Śląsku ,2 TJ. Odbywało się to w 28 przedsiębiorstwach ciepłownictwa zawodowego. Oprócz elektrociepłowni zawodowych ciepło przeznaczone do centralnego zbiorowego ogrzewania pozyskiwane jest w ciepłowniach niezawodowych (ok. 220 ciepłowni i 18 % ciepła oraz w przedsiębiorstwach produkcyjno-dystrybucyjnych (ok. 23 %). Zapotrzebowanie na ciepło do celów grzewczych jest pokrywane nie tylko przez zbiorowe CO (tab.28). Objętych jest nim tylko 52,2 %. Przyjmując, że jest to ok TJ to do ogrzewania pozostałych 47,8 % potrzeba ok TJ. Jest to pokrywane przez indywidualne centralne ogrzewanie. Pozostałe ok tys. mieszkań ogrzewane jest piecami. Do utrzymania podobnego, jak przy centralnym komfortu cieplnego potrzeba ok TJ ciepła. Jednak jest ono pozyskiwane w sposób dużo mniej efektywny. Tak więc na cele grzewcze potrzeba na Dolnym Śląsku ok. 73 PJ ciepła (bez uwzględnienia efektywności procesów konwersji energii).

113 112 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Jednostka terytorialna DOLNOŚLĄ -SKIE Powiaty: Tab. 28 Sposoby ogrzewania mieszkań na Dolnym Śląsku (wg Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r.) ogółem CO razem CO zbiorowe CO indywidualne razem Mieszkania ogółem CO indywidualne źródło energii paliwa stałe CO indywidualne źródło energii energia elektry -czna CO indywidualne źródło energii paliwa gazowe Piece razem Piece źródła energii paliwa stałe Piece źródła energii energia elektryczna [miesz.] [miesz.] [miesz.] [miesz.] [miesz.] [miesz.] [miesz.] [miesz.] [miesz.] [miesz.] bolesławiecki dzierżoniowski jaworski jeleniogórski kamiennogórski kłodzki lubański lwówecki strzeliński świdnicki wałbrzyski ząbkowicki zgorzelecki złotoryjski , m.jelenia Góra m.wałbrzych głogowski górowski legnicki lubiński polkowicki wołowski m.legnica milicki oleśnicki oławski średzki trzebnicki wrocławski m. Wrocław

114 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 113 Zapotrzebowanie ciepła na cele technologiczne Nośnikami ciepła w procesach technologicznych są często: ciepła woda, para wodna, spaliny,, gorące powietrze lub inne substancje. Bilans ciepła na te cele w przemyśle i gospodarce Dolnego Śląska nie został ujęty w dostępnych autorowi opracowaniach. Część tego ciepła powstaje w wyniku korzystania z energii elektrycznej, część zaś ze spalania gazu (ok. 500 mln m 3 ), paliw ciekłych i paliw stałych. Wiarygodne oszacowanie tej wielkości wykracza jednak poza zakres niniejszego opracowania. Zapotrzebowanie ciepła do konwersji na pracę mechaniczną Również i ta wielkość może być wyłącznie oszacowana. Przyjmując, że główna część silników cieplnych na Dolnym Śląsku to silniki samochodów i ciągników to ich praca możliwa jest do oszacowania wg ilości spalonego paliwa. Szacuje się, że ok dolnośląskich pojazdów samochodowych, ciągników i motocykli zużywa rocznie tys. ton paliw ciekłych o średniej wartości opałowej ok KJ/kg. Ze spalenia tej ilości powstaje Q sp. śr. = kg/rok x kj/kg = 42,0 PJ ciepła/rok Z tej ilości ciepła otrzymuje się ok. 13 PJ energii mechanicznej (średnia założona sprawność silnika 30 %). Pozostała ilość ulega rozproszeniu w otoczeniu. W elektrowniach cieplnych, pracujących ze średnią sprawnością 37 %, w proces konwersji zaangażowane jest: Q el. = Q [ GWh / rok ] el = 42090GWh / rok 151, 5 PJ 0,37 Tak więc ciepło uzyskiwane w procesach ogrzewania i konwersji energii cieplnej na pracę mechaniczną na Dolnym Śląsku (bez ciepła na cele technologiczne) wynosi: Q DS = 151,5 PJ + 42, PJ = 248,4 PJ Oszacowanie energii mechanicznej wykorzystanej na Dolnym Śląsku Naturalne źródła energii mechanicznej występujące na Dolnym Śląsku to energia wiatru i energia cieków wodnych. Energia wiatru i hydrosiłowni Zgodnie z opracowaniem [M.Sygit Potencjał Dolnego Śląska w zakresie rozwoju alternatywnych źródeł energii, Wrocław 2006r.] w naszym województwie pracują pojedyncze siłownie wiatrowe (160 kw). Nieco lepsza sytuacja występuje w zakresie hydrosiłowni. Łączna moc siłowni dolnośląskich wynosi (tab. 23 i 24) 57,8 MW. Produkują one 196 GWh energii elektrycznej. Na podstawie tej informacji można oszacować uzyskaną energię mechaniczną: L m = E e l η = g 196GWh 0, TJ = 0,743 PJ Energia mechaniczna dostarczana w silnikach cieplnych i siłowniach Zgodnie z energia mechaniczna uzyskiwana w silnikach samochodów osobowych, ciężarowych i traktorów na Dolnym Śląsku wynosi ok. 13 PJ. Brak informacji o mocy stacjonarnych silników cieplnych i o siłowniach, których efektem jest napęd maszyn roboczych (nie generatorów energii elektrycznej), a także mocy zainstalowanej w niestacjonarnych maszynach roboczych. Z informacji o mocy elektrycznej elektrowni naszego województwa wynika, że energia mechaniczna, jaką dostarczają do generatorów turbiny w elektrowniach wynosi (tab. 24): L el = E e l η = g 15573,2GWh 0, TJ = 57,208 PJ

115 114 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Energia mechaniczna uzyskiwana z silników elektrycznych Z całej energii elektrycznej, jaka jest do dyspozycji odbiorców część zużywana jest do napędu silników elektrycznych. Różni autorzy oceniają, że udział energii elektrycznej zużywanej w napędach waha się od % [J.Bełkowski - do 70 % [K.Urbaniec; J.Górzyński Wytwarzanie i użytkowanie energii w przemyśle - OWPW Warszawa 2000 r.]. Przyjmując średnio ok. 60 % można uznać, że na Dolnym Śląsku zużywana jest tą drogą 34,072 PJ energii mechanicznej. L m el = E ele x 0,6 = ,2 x 3,6 x 0,6 = ,3 TJ = 34,072 PJ Strukturę zużycia tej mocy napędowej w różnych działach gospodarki kraju pokazuje tabela 31 [wg K.Urbaniec; J.Górzyński j.w.]. Łącznie zapotrzebowanie na energię mechaniczną (bez silników i siłowni stacjonarnych oraz niestacjonarnych maszyn roboczych wynosi: L DS 0, , , PJ Zapotrzebowanie Dolnego Śląska na gaz Całkowite zużycie w kraju w 2005 r. paliwa gazowego wynosiło 26,807 mld m 3. Składa się na to gaz ziemny wysokometanowy (12,778 mld m 3 ), gaz ziemny zaazotowany (3,527 mld m 3 ), gaz koksowniczy (3,554 mld m 3 ) i gaz wielkopiecowy (6,948 mld m 3 ). W systemach zaopatrzenia społeczeństwa spotykany jest jednak głównie gaz ziemny wysokometanowy i gaz ziemny zaazotowany. Na rys.3.2 i 3.3 przedstawiono strukturę zużycia gazu ziemnego wg odbiorców oraz wg województw. Zużycie gazu ziemnego na Dolnym Śląsku wynosi ok. 829,6 mln m 3. W tym 326,2 mln m 3 zużywana jest przez gospodarstwa domowe, a reszta przez innych odbiorców, w tym 372 mln m 3 przez przemysł, a handel z usługami 130,9 mln m 3. Rys Struktura zużycia gazu ziemnego w Polsce według grup odbiorców w 2004 r. Źródło: URE na podstawie: Zużycie paliw i nośników energii w 2004 r., GUS, Warszawa, 2005.

116 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 115 Rys Struktura zaopatrzenia Polski w gaz ziemny w 2004 r. Źródło: URE na podstawie: Zużycie paliw i nośników energii w 2004 r., GUS, Warszawa, Złoża gazu ziemnego na Dolnym Śląsku zgrupowane są w rejonie Milicza i Góry, liczą ok. 20 złóż o zasobach ok. 75 mld m 3. W tab. 29 przedstawiono strukturę zużycia gazu przez gospodarstwa domowe w poszczególnych powiatach. Tab.29. Sieć gazowa oraz odbiorcy i zużycie gazu z sieci w gospodarstwach domowych w 2005 r. WYSZCZEGÓLNIENIE Sieć w km Połączenia prowadzące do budynków mieszkalnych Odbiorcy gazu z sieci w tys. Zużycie gazu z sieci Stan w dniu 31 XII w hm 3 na 1 mieszkańca b w m 3 WOJEWÓDZTWO 7471, ,9 326,6 112,9 Podregion jeleniogórskowałbrzyski 3399, ,5 130,1 98,6 Powiaty bolesławiecki 236, ,7 9,2 103,7 dzierżoniowski 318, ,2 12,6 119,4 jaworski 182, ,3 4,6 87,8 jeleniogórski 243, ,8 9,4 147,5 kamiennogórski 100, ,9 3,2 67,9 kłodzki 506, ,6 12,4 73,9 lubański 123, ,5 5,2 90,6 lwówecki 84, ,2 2,8 57,6 strzeliński 53, ,2 3,1 69,1 świdnicki 388, ,1 16,9 105,1 wałbrzyski 503, ,7 20,0 107,3

117 116 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O ząbkowicki 157, ,1 4,2 60,0 zgorzelecki 131, ,3 7,1 74,8 złotoryjski 126, ,7 3,5 75,3 Miasto na prawach powiatu Jelenia Góra 242, ,4 16,2 185,0 Podregion legnicki ,2 60,2 120,9 Powiaty głogowski 176, ,9 10,2 116,1 górowski 166, ,6 3,4 92,8 legnicki 203, ,7 3,0 57,0 lubiński 361, ,6 15,0 141,9 polkowicki 272, ,9 8,6 140,1 wołowski 90, ,2 5,0 105,3 Miasto na prawach powiatu Legnica 178, ,4 15,0 141,5 Podregion wrocławski 1261, ,1 34,8 79,3 milicki 176, ,4 2,9 79,4 oleśnicki 139, ,3 7,3 71,1 oławski 114, ,8 6,0 84,7 średzki 176, ,2 2,1 43,5 trzebnicki 274, ,2 7,4 95,6 wrocławski 379, ,2 9,0 89,4 podregion Wrocław 1359, ,2 101,2 159,0 (miasto na prawach powiatu) 4. POTENCJAŁ ODNAWIALNYCH I NIEKONWENCJONALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII NA DOLNYM ŚLĄSKU 4.1. Odnawialne źródła energii Potencjał energetyczny promieniowania słonecznego dla Dolnego Śląska Jak podają M.Dubicka i M.Błaś w swojej pracy pt. Uwarunkowanie geograficzne pozyskiwania energii słonecznej na Dolnym Śląsku region ten nie należy do obszaru o dużym potencjale energii słonecznej. Jej ilość możliwa do wykorzystania zależy od położenia geograficznego, uwarunkowań astronomicznych i zachmurzenia. Ten ostatni czynni związany z ruchem mas powietrza (i mający charakter stochastyczny) determinuje zmiany ilościowe docierającego do powierzchni ziemi promieniowania. Usłonecznienie na Dolnym Śląsku jest więc zróżnicowane (ok godz. w Szczawnie Zdroju i na Śnieżce do 1600 godz. w Legnicy). Stanowi to % potencjalnego usłonecznienia. Ilość otrzymywanej energii w różnych obszarach regionu przedstawiona jest w tabeli 30. Tab.30. Promieniowanie słoneczne całkowite w wybranych stacjach Dolnego Śląska w wieloleciu (mj m 2 ) Stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok Kudowa Zdrój Lądek Zdrój Legnica Oborniki Śląskie Opole Polanica Zdrój Szczawno Zdrój Śnieżka Zgorzelec Wrocław

118 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 117 Z tej tabeli widoczna jest nierównomierność dostarczanej energii zarówno w ciągu roku, jak i w różnych obszarach Dolnego Śląska. W okresie zimowym pozyskiwane jest od 7,5% rocznego promieniowania (na terenie Niziny Śląskiej) do 10% w górach, a latem od 40% na Śnieżce do 44% w Legnicy. Jak podają w.w. autorzy (wg danych Towarzystwa Energetyki Słonecznej) na powierzchnię 1m 2 dociera rocznie w Polsce kWh energii, a dla Dolnego Śląska 1030kWh/m 2. przyjmując, że obszarem, na którym można pozyskiwać energię promieniowania słonecznego przy pomocy kolektorów jest 10% obszaru zabudowanego (p. tabela 6a), to na Dolnym Śląsku można rocznie otrzymać tą drogą: E = q x A = = 1030kWh/m 2 x 4,0 x 10 7 m 2 = = 4223 x 10 7 kwg = 148 PJ W pracy M.Sygit przytacza znane mu instalacje kolektorów słonecznych pracujących na Dolnym Śląsku. Szacuje on, że dają one ok. 3 5 TJ energii, co stanowi 0,002 0,0034% potencjalnych możliwości. Pozyskiwanie energii promieniowania słonecznego odbywa się też w sposób bierny przez budynki. Zagadnieniu temu poświęcona jest praca, w której A.Bać analizuje celowe włączenie tej energii do bilansu budynków użyteczności publicznej i mieszkań. Oszacowanie tego potencjału jest niezwykle trudne i pracochłonne. Ma już jednak miejce przy projektowaniu współczesnych obiektów. Fotowoltarika posiada na Dolnym Śląsku niewielką liczbę obiektów, których moc nie przekracza kilku kw. Jej potencjał jest trudny do ocenienia Potencjał energetycznych cieków wodnych Dolnego Śląska Polska jest krajem równinnym i potencjał energetyczny rzek jest niewielki. Dolny Śląsk posiada jednak pewien zasób w tym względzie. W tabeli 31 zestawiono większe zbiorniki wodne Dolnego Śląska mające znaczenie hydroenergetyczne. ZBIORNIKI WODNE Tab.31 Większe sztuczne zbiorniki wodne na Dolnym Śląsku RZEKA ROK URUCHO -MIENIA POJEMNOŚĆ CAŁKOWITA /PRZY MAX. PIĘTRZENIU/ w hm 3 POW. PRZY MAX. PIĘTRZENIU w km 2 WYSOKOŚĆ PIĘTRZENIA Otmuchów (woj. opolskie) Nysa (woj. opolskie) Mietków Pilchowice Słup) Topola Bukówka Kozielno Leśna Sosnówka Dobromierz Złotniki Lubachów Brzeg Dolny Sobieszów Niedów Cieplice Mirsk Mysłakowice Wrzeszczy Zatonie Nysa Kłodzka Nysa Kłodzka Bystrzyca Bóbr Nysa Szalona Nysa Kłodzka Bóbr Nysa Kłodzka Kwisa Czerwonka Strzegomka Kwisa Bystrzyca Odra Kamienna Witka Wrzosówka Długi Potok Łomnica Bóbr Plebanka ,5 123,4 71,8 50,0 38,4 26,5 16,8 16,4 15,0 14,0 11,4 10,5 8,0 8,0 6,7 4,9 4,9 3,9 3,6 2,0 2,0 20,6 20,7 9,1 2,4 4,9 3,4 2,0 3,5 1,4 1,8 1,0 1,2 0,5 2,1 2,0 1,9 2,1 1,0 1,0 0,4 0,2 18,4 13,3 15,3 46,7 19,1 7,8 22,4 8,0 35,8 18,0 26,7 27,5 38,0 7,0 9,7 12,5 7,6 12,5 3,4 15,0 31,5 Potencjał ten przy zróżnicowanym krajobrazie Sudetów pozwala na budowę niedużych elektrowni wodnych. W swoim opracowaniu [J.M. Sygit] przytacza listę MEW Dolnego Śląska.

119 118 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Tab. 32. Elektrownie wodne Jeleniogórskich Elektrowni Wodnych Sp. z o.o. Lp NAZWA ELEKTROWNI MOC ZAINSTALOWANA (w MW) 1 Pilchowice I 7,59 2 Złotniki 4,42 3 Leśna 2,61 4 Wrzeszczyn 4,71 5 Bobrowice I 2,42 6 Pilchowice II 0,82 7 Włodzice 1,01 8 Kraszewice 0,96 9 Olszna 1,95 10 Szklarska Poręba I 0,74 11 Szklarska Poręba II 0,16 12 Bobrowice II 0,31 13 Bobrowice III 0,13 14 Nysa 0,96 15 Kopin 0,92 16 Brzeg 0,23 17 Otmuchów 4,8 18 Turawa 1,8 19 Głębinów 3,04 20 Lubachów 1,25 21 Opolnica 0,41 22 Bystrzyca Kłodzka 0,47 23 Ławica 0,25 24 Wrocław I 4,83 25 Wrocław II 1 26 Wały Śląskie 9,72 27 Janowice 1,1 28 Marszowice 0,39 Łącznie 58,98 Łącznie w granicach województwa dolnośląskiego 47,23 Oprócz elektrowni należących do JEW na Dolnym Śląsku pracują jeszcze następujące elektrownie wodne: Elektrownia wodna w Prochowicach Spółka Bracia Majewscy, ul. Młyńska, rzeka Kaczawa; Mała Elektrownia wodna Panorama s.c. na rzece Nysa Szalona, miejscowość Dunino, gmina Krotoszyce Elektrownia wodna w Prochowicach Spółka Bracia Majewscy, ul. Legnicka 33a, rzeka Kaczawa; stopień wodny Rakowice, na rzece Bóbr, 3 km poniżej Lwówka Śląskiego, produkcja energii MWh/rok, moc zainstalowana 2 MW; MEW Lwówek Śląski rzeka Bóbr, moc potencjalna 300 kw, produkcja energii elektrycznej MWh/rok; MEW Paczków, gmina Bierutów, rzeka Młynówka, moc 45 kw; Ecoland, zlokalizowana na rzece Bóbr, moc 192 kwh, produkcja roczna 851 MWh; Elektrownia Jagniątków II należąca do firmy Universal Trading, zlokalizowana na rzece Wrzosówka w Jagniątkowie, moc 110kWh, produkcja roczna 345 MWh;

120 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 119 Elektrownia Woda Janiszów, należąca do Jarosława Wacława, moc zainstalowana 80 kw, dwie turbiny Kopalna po 75 kw każda; MEW Ciechanowice, moc 100 kw; MEW Skałka, Kąty Wrocławskie, moc elektrowni 90 kw; EW Kliczków należący do ZEW Dychów SA, o mocy 650 kw; MEW Przełęk, należąca do Hydroelektrownie Dolnego Śląsk Sp. z o.o., o mocy 630 kw; EW Dąbrowica s.c., gmina Mysłakowice, moc 200 kw; EW Oława, należąca do PHU Kartex, moc 400 kw; EW Witka w Niedowie k. Zawidowa, właścicielem jest Elektrownia Turów SA, moc elektrowni kw; MEW k. Mężyk w Marczowie, 200 kw; MEW Kazimierz Garliński, Szklarska Poręba, moc zainstalowana 30 kw Elektrownia Turbo Jazz s.c. Szklarska Poręba, moc zainstalowana 170 kw EW Oława II, właściciel: Elektrownia Wodna we Włocławku Sp. z o.o.; moc zainstalowana 580 kw MEW Karpacz s.c. właściciel: Jan, Janusz Bachleda Księdziularz, moc zainstalowana 230 kw; EW Pieńsk I, II, III, właściciel PHU Fenix, moc zainstalowana odpowiednio 110, 200, 400 kw; MEW Gorzanów, Andrzej Radomski, moc elektrowni 40 kw; EW Sędziszowa, moc elektrowni 60 kw; EW Świętoszów, moc elektrowni 300 kw; EW Janowice Wielkie, moc elektrowni 240 kw; EW Kamienna Góra, moc elektrowni 110 kw; MEW s.c. Bukówka, moc elektrowni 100 kw; MEW Radomierzyce, moc elektrowni 60 kw; MEW Bielawa Dolna, własność Elektrowat s.c kw; Sumując moc istniejących hydroelektrowni Dolnego Śląska można stwierdzić, że mają one moc 56,7 MW i dają ok. 280 GWh energii (ok. 1PJ). Jak podaje J.Plutecki potencjał energetyczny Odry od Kędzierzyna do ujścia Nysy Łużyckiej wynosi ok. 130MW, zaś potencjał rzek dorzecza Odry to ok. 743 MW. Jest wykorzystany tylko w ok.21%. Również jako potencjał dolnośląskiej hydroenergetyki należy rozpatrywać EW Młoty, której moc ma mieć wartość 750 MW. Uruchomienie tego zasobu energetycznego stworzyłoby szansę na produkcję tą drogą 26 32PJ energii Potencjalne możliwości energetyczne wiatru na Dolnym Śląsku Rozpoznanie możliwości energetycznych tkwiących w siłowniach wiatrowych na Dolnym Śląsku jest niewystarczające. Z jednej strony doświadczenia Saksonii (regionu podobnego do Dolnego Śląska) pozwalają przypuszczać, że można u nas wybudować dużą liczbę takich siłowni. Z drugiej strony opinia klimatologów jest taka, że prędkości wiatru na zdecydowanej większości województwa nie pozwalają na budowę wiatraków. Jak pisze M.Sygit możliwe są jedynie wybrane lokalizacje, w których energetyka wiatrowa ma szanse rozwoju. Są to regiony łańcuchów górskich i północnych części województwa. W dalszej części opracowania ten kierunek rozwoju OZE będzie traktowany jako możliwy dopiero po przeprowadzeniu gruntownych badań Potencjalne możliwości energetyczne geotermii na Dolnym Śląsku Wg badań prof. J.Sokołowskiego Dolny Śląsk nie posiada zasobów energii geotermicznej rozumianej jako źródeł ciepłej wody pochodzącej z warstw skał porowatych. Monolityczna, kamienna struktura geologiczna Dolnego Śląska teoretycznie wyklucza istnienie tej formy OZE. Jednak dzięki pęknięciom i uskokom w skałach tych istnieją baseny ciepłej wody w Sudetach (Cieplice, Lądek Zdrój, Duszniki itp.) (p.tab.33). Jednak wykorzystywanie tych wód powinno mieć miejsce wyłącznie w balneologii.

121 120 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Tab. 33. Zasoby wód leczniczych udokumentowane geologicznie w 2005 r. WYSZCZEGÓLNIENIE LICZBA ZŁÓŻ ZASOBY EKSPLOATACYJNE w m 2 na h POBÓR WÓD w tys. m 3 na rok OGÓŁEM ,6 5316,6 Wody termalne i słabo zmineralizowane 1 56,5 51,0 Wody mineralne, słabo zmineralizowane i termalne 1 107,5 323,2 Potencjał energetyczny wód termalnych jest niewielki. Np. (jak podają J.Fistek i A.Fistek [ Geotermie Dolnego Śląska zasoby, wykorzystanie, koszty inwestycyjne, Wrocław 2002 r.]) moc cieplna wód z bloku karkonosko-izerskiego (o powierzchni ok.2000 km 2 ) wynosi ok MW t. Autorzy nie podają, na jaki okres eksploatacji z taką intensywnością można liczyć. Wskazana więc byłaby najwyższa ostrożność, by przy nadmiernej eksploatacji nie zużyć wód, które do celów leczniczych mogą służyć przez kolejne setki lat. Wydaje się jednak celowe podjęcie badań nad wykorzystywaniem stosunkowo wysokiej temperatury wód ze złóż w Sudetach, które są zużywane do celów leczniczych również w celach energetycznych. Jednak wówczas należałoby rozpatrywać je jako nośniki ciepła odpadowego. Innym źródłem energii geotermalnej są kopalnie KGHM.Temperatura górotworu w rejonie pracy górników wynosi C. Powietrze wentylacyjne usuwane jednym wentylatorem wyciągowym o wydajności ok m 3 /h zawiera strumień energii geotermicznej wynoszący ok MW t. Wiarygodne dane o zasobach energii geotermalnej w KGHM powinny być otrzymane po gruntownym badaniu tego zjawiska.szacując zasoby tej energii na Dolnym Śląsku można stwierdzić, że wynoszą one ok. 0,01 0,02 PJ Potencjalne możliwości energetyczne związane z biomasą dostępną na Dolnym Śląsku Zagadnienie to zostało gruntownie przeanalizowane przez M.Sygita w pracy Potencjał Dolnego Śląska w zakresie rozwoju alternatywnych źródeł energii Wrocław 2006 r. W podsumowaniu zmieścił on tabelę przedstawiającą potencjał energetyczny tkwiący w biomasie województwa przeznaczonej na cele energetyczne (p.tabela 34). Tab. 34. Potencjał energetyczny biomasy określony dla Dolnego Śląska L.P. Obecna potencjalna wartość energetyczna (PJ rocznie) Słoma Siano Drewno Torf Rzepak Kukurydza Buraki Ziemniaki Rośliny energetyczne Nieużytki 36, ,5 1,5 8,8 16,2 2,4 3,1 0, RAZEM: 106,83

122 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Potencjał niekonwencjonalnych źródeł energii na Dolnym Śląsku Za źródła niekonwencjonalne uważane są przede wszystkim odpadowe źródła energii. Są to więc: zasoby ciepła odpadowego zasoby odpadowej energii kinetycznej i energii ciśnienia zasoby odpadowej energii chemicznej zasoby odpadowej energii mechanicznej gaz wysypiskowy i biogaz śmieci i inne odpady paliwa produkowane ze śmieci i ścieków Zasoby ciepła odpadowego Ciepło odpadowe nie jest produktem jednoznacznie określonym. Aby można było rozważać jego wykorzystanie należy: znać jego ilość lub wydajność źródła, znać histogram opisujący temperaturę nośnika ciepła znać charakterystykę przestrzenno-czasową. Dopiero takie informacje mogą być wykorzystywane do oceny potencjału odpadowych źródeł ciepła. Do uzyskania powyższych danych niezbędne są programy badawcze w wielu branżach. Niżej przedstawiono próbę oszacowania ciepła odpadowego w sposób globalny. a) Ciepło odpadowe w elektrowniach i elektrociepłowniach Tworzą je głównie ciepło przekazywane w skraplaczach i ciepło spalin. Ciepło w kondensacie to: Q kon = m pary w kotle n r τ p 3600 = 180 kg/s kj/kg 6000h/rok 3600 s = 93,3PJ gdzie: n ilość bloków kondensacyjnych r ciepło skraplania τ p roczny zapas czasu pracy bloku Cechą charakterystyczną kondensatu w elektrowniach jest temperatura (36 40 ºC). Ma on nieduże znaczenie praktyczne. Ciepło w spalinach Q sp z elektrowni i elektrociepłowni to ciepło, które opisuje wzór: Q sp1 = Q el 1/η el ε str gdzie: Q el energia elektryczna η el sprawność brutto elektrowni ε str udział ciepła unoszenia (strata kominowa) Q sp1 = GWh 1/0,37 0, GWk = 12,12 PJ Spaliny mają temperaturę od ok ºC. b) Ciepło unoszenia (strata kominowa) w kotłowniach niezawodowych W przybliżeniu wartość tego ciepła oceniana jest ze wzoru: Q sp2 = K N Q t 1/ η t ε s gdzie: Q t ciepło przekazywane do c.o. w kotłowniach nie gazowych K N udział ciepłowni niezawodowych w ogrzewaniu Dolnego Śląska η t stopień wykorzystania ciepła (sprawność kotła) ε s strata kominowa Q sp2 = 0,41 ( TJ) 1/0,85 0,12 1,7 PJ Spaliny te mają temperaturę ºC.

123 122 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O c) Ciepło odpadowe spalin z kotłów indywidualnego centralnego ogrzewania. Oszacowanie może być ze wzoru stosowanego niżej: Q sp3 = Q ind 1/ η t ε s gdzie: Q ind ciepło potrzebne do ogrzewania c.o. poprzez indywidualne kotły. Q sp3 = TJ 1/0,85 0,15 = 5,04 PJ Spaliny te mają temperaturę ºC. d) Ciepło odpadowe ze spalin z pieców grzewczych Oszacować można w podobny sposób jak wyżej. Q sp4 = Q sp.p E s = TJ 0,2 = 3,32 PJ Temperatura spalin ºC e) Ciepło odpadowe powstałe w silnikach spalinowych Jest to ciepło chłodzenia, którego moc wynosi ok. 31% (Jan Gronowicz Gospodarka energetyczna w transporcie lądowym ) mocy silnika czyli: Q ch sam = 13 PJ 0,31 = 4,03 PJ Chłodziwo opuszczające silnik ma temperaturę ok. 95ºC. f) Ciepło odpadowe w procesie spalania gazu Około 500 mln m 3 gazu jest spalane rocznie na Dolnym Śląsku poza gospodarstwami domowymi. Uzyskane w tym procesie ciepło to: Q gaz = MJ/m 3 = 15,5 PJ Autor opracowania zakłada, że ok. 15% tej energii jest tracona w postaci odpadowych źródeł ciepła. Ilość tej energii to 2,325 PJ. O źródłach tych bez bliższej ich charakterystyki trudno orzekać. g) Innym źródłem ciepła odpadowego mogą być substancje ogrzane podczas przepływu prądu Również i w tym przypadku szacuje się, że będzie to 10% energii elektrycznej zużywanej poza napędem elektrycznym czyli Q qel = Q el 0,4 0,1 = 35,82 0,4 0,1 = 1,43 PJ. Łączna wydajność odpadowych źródeł ciepła na Dolnym Śląsku poza ciepłem kondensacji wynosi: Q odp = 12,12 + 1,7 + 5,04 + 3,32 + 4,03 + 2,33 + 1,43 = PJ Zasoby odpadowej energii mechanicznej Składa się na nią energia wszystkich elementów znajdujących się w ruchu, a które należy zatrzymać lub nad którymi wykonywana jest praca mechaniczna związana z ich odkształceniami sprężystymi. Podobnie do ciepła odpadowego również w przypadku energii mechanicznej określenie odpadowej jej ilości wymaga dokładnej analizy systemów przemysłowych. Niżej przedstawiono jej oszacowanie dla Dolnego Śląska. a) Mechaniczna energia odpadowa w silnikach spalinowych Energia ta może stanowić ok. 15% energii zużywanej na moc napędową. L silnc = L s.c 0,15 = 13 PJ 0,15 = 1,95 PJ b) Odpadowa energia mechaniczna przy korzystaniu z silników elektrycznych Zakładając, że odpadowa energia mechaniczna urządzeń napędowych silnikami elektrycznymi wynosi ok. 15% energii przeznaczonej na napęd można otrzymać: L OSel = L mel 0,15 = 34,1 0,15 = 5,15 PJ c) Energia mechaniczna w systemach hydraulicznych i pneumatycznych Dla oszacowania zasobów energii odpadowej mechanicznej zawartej w systemach hydraulicznych i pneumatycznych można przyjąć, że stanowi ona energię kinetyczną poruszających się mediów.

124 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 123 Energię tą nadają pompy i sprężarki. Zużywają one razem ok. 24% mocy napędowej silników elektrycznych. Zakładając, że ok. 25% tej energii to energia kinetyczna można tą odpadową energię mechaniczną określić z wyrażenia: L OSM = Q el 0,24 0,25 2,15 PJ Łącznie odpadowa energia mechaniczna na Dolnym Śląsku może wynosić: L odp = 1,95 + 5,15 + 2,15 9,25 PJ Zasoby odpadowej energii chemicznej Odpadową energią chemiczną są te produkty albo półwyroby lub odpady, których własności chemiczne pozwalają na zrealizowanie procesu konwersji energii z powstaniem użytecznych jej form. Przykładem może być gaz powstały w procesie metalurgii miedzi z dużą zawartością składników palnych lub szkodliwych dla środowiska, których unieszkodliwienie odbywa się drogą termiczną. Określenie ilości potencjalnej chemicznej energii odpadowej nie jest możliwe nawet w sposób szacunkowy bez identyfikacji przesyłowych procesów technologicznych. Dlatego autor formułuje w tym miejscu postulat ich badań. W dalszych rozważaniach nie będą one rozpatrywane Energetyczny potencjał śmieci komunalnych i odpadów Cywilizacja współczesna produkuje śmieci i odpady, których ilości gwałtownie rośnie. Nie udaje się ich pozostawić bez ingerencji, gdyż stanowią zagrożenie dla środowiska. Spełniając pewne warunki mogą one być źródłem energii. Jednocześnie stałe ich powstawanie inspiruje do traktowania ich jako odnawialnego źródła energii, choć właściwsze jest jednak umieszczenie w grupie energii odpadowej. Główne grupy tej energii to: gaz wysypiskowy, biogaz, ścieki, organiczna część śmieci komunalnych, odpady przemysłowe itp. Przetworzona forma energii odpadowej to paliwa ze śmieci i ścieków. Temat został bliżej omówiony w pracach kierowanych przez prof. J.Walendziewskiego i dr hab. inż. Halina Kruczek. 5. MIEJSCE EKOENERGII NA DOLNYM ŚLĄSKU Z przedstawionego wyżej zestawienia i oszacowań wynika, że potencjał odnawialnych i odpadowych źródeł energii jest na Dolnym Śląsku poważny. Ale jak dotychczas to jest to przeważnie potencjał. Postawione przez UE cele w perspektywie do 2020 roku są trudne. Gruntowne zmiany w technice zaopatrywania mieszkańców i gospodarki Dolnego Śląska, których ukształtował się przez dziesiątki lat wymaga działań rozważnych. Natura odbiorników różnych form energii jest taka, że wymagają często aby substytut energetyczny miał cechy podobne do tradycyjnych form. Dlatego choć bilans energii odnawialnych i odpadowych jest obiecujący to w kolejnym kroku ku zastępowaniu źródeł energii znanych powinno być przeanalizowanie potencjału zastępowalności. O ile względnie prosto można zastępować rodzaje paliwa przeznaczonych do spalania i wytwarzania ciepła na cele grzewcze dla małych i średnich odbiorców to realizacja tego celu dla np. Wrocławia jest już trudniejsza. Wytwarzanie energii elektrycznej drogą inną niż konwersja energii cieplnej w energię mechaniczną a później w energię elektryczną raczej na Dolnym Śląsku nie ma alternatywy. Można będzie dążyć do poprawy efektywności tego łańcucha, również poprzez włączenie do niego energii pochodzącej z OZE lub energii ze źródeł odpadowych ale węgiel brunatny pozostanie głównym źródłem wytwarzania prądu elektrycznego w najbliższym czasie. Jest natomiast możliwa racjonalizacja zużycia energii elektrycznej poprzez budowę oszczędniejszych odbiorników i doskonalenie sterowania przesyłem i popytem. Dostarczanie energii mechanicznej drogą spalania paliw ciekłych wytworzonych w pewnej części z produktów rolnych pochodzących z Dolnego Śląska jest realna choć stopień pokrycia tego zapotrzebowania przez miejscowe biopaliwa jest trudny do określenia. Konieczne stanie się badanie tego problemu.również paliwo gazowe w części pochodzi ze złóż dolnośląskich. Jednak główne ilości tego surowca energetycznego pochodzą z importu. Potrzebne są badania nad technologiami zgazowania biomasy i węgla, oraz badania technologii otrzymywania wodoru, choć jak oceniają specjaliści wodór będzie paliwem powszechnie używanym raczej po 2030 r.

125 124 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Uwagi powyższe nie mają na celu zdyskredytowanie, ekoenergetyki. Autor chciałby raczej zwrócić uwagę na skomplikowanie problemu i potrzebę poszukiwania rozwiązań trwałych, sprawdzonych a przez to gwarantujących bezpieczeństwo energetyczne województwa Autonomiczne Regiony Energetyczne Jednym z tych sposobów jest propozycja konsekwentnego przeniesienia problematyki określania zapotrzebowania na energię na poziom gmin i powiatów. W tych to, bowiem miejscach najlepiej widać potrzeby a jednocześnie można szacować zasoby różnych form energii (w tym i energii ze źródeł odnawialnych i odpadowych). Dla takich zasobów można podjąć próbę skonstruowania programu zaopatrywania w energię uwzględniającą realne, lokalne możliwości. Problemy zaopatrzenia w energię Dolnego Śląska mogłyby być misją i zadaniem Dolnośląskiego Urzędu Energetycznego będącego agendą władz województwa. Jednocześnie, biorąc pod uwagę liczebność gminy, jej nasycenie przemysłowymi odbiorcami energii, potencjałem energii odpadowych oraz odnawialnych, istniejący system dystrybucji różnych form energii można tworzyć Autonomiczne Regiony Energetyczne w których stopień zdefiniowania relacji dostawca odbiorca jest bardzo wysoki i oparty na zasobach lokalnych. Tam też można będzie łatwiej stosować rządowe wsparcie dla oczekiwanych inicjatyw w zakresie energetyki. Zgrupowane obligatoryjnie w Dolnośląskim Urzędzie Energetycznym mogą być partnerem dla zawodowej energetyki w negocjacjach o przyjęciu kontyngentu obowiązkowej produkcji z odnawialnych źródeł energii w zamian za świadczenie dostawy brakujących form energii na warunkach partnerskich. Konstrukcja ARE, ich oprzyrządowanie prawne i ich miejsce w gospodarce Dolnego Śląska powinno być tematem grantu badawczego Proporcje wykorzystania OŹE w budownictwie Zagadnienie to było treścią opracowania zatytułowanego Innowacyjne technologie energooszczędne w budownictwie i ich możliwe zastosowanie na Dolnym Śląsku autorstwa dr inż. arch. Anny Bać z Wydziału Architektury oraz dr inż. arch. Krzysztofa Cerata (PWr). Autorzy oprócz ogólnych uwarunkowań wykorzystania OŹE w projektowaniu nowych budynków przedstawili studium konkretnego rozwiązania budowy dwóch osiedli domków jednorodzinnych w pobliżu Wrocławia, w których ma miejsce to wykorzystanie. Zainteresowanych kierują do ww. opracowania Wykorzystanie odpadów do produkcji paliw W ramach prac DCZT nad problemami ekoenergii powstały też opracowania: Określenie potencjału odpadów i ich rodzajów do produkcji stałych paliw alternatywnych autorzy prof. J. Walendziewski, dr inż. Marek Kałużyński i inż. Andrzej Surma; Standaryzacja paliw alternatywnych do spalania i współspalania w kotłach energetycznych potencjał naukowo-badawczy i wdrożeniowy, której autorem jest dr hab. inż. Halina Kruczek. W pierwszej autorzy oprócz charakterystyki paliw alternatywnych i perspektywy wykorzystania odpadów miejskich do generacji energii przedstawili potencjał tych odpadów na Dolnym Śląsku, oraz charakterystykę odpadów przemysłowych (palnych). W drugiej autorka przeprowadza analizę przydatności paliw alternatywnych do spalania w kotłach energetycznych. Dokonała ilościowej oceny zastępowalności paliw klasycznych przez alternatywne Technologie i techniki przydatne do rozwoju ekoenergtyki na Dolnym Śląsku Oprócz wykonanych już badań potrzebne są również programy badawcze nad urządzeniami wykorzystującymi OZE a także nad technologiami. Problemem, który wymaga pilnych badań jest akumulacja energii a także zagadnienie aglomeracji energii zawartej w rozproszonych źródłach. Innym problemem technicznym i technologicznym jest akumulacja energii elektrycznej a także ciepła. Ten ostatni problem jest bardzo istotny dla prawidłowej pracy elektrociepłowni w lecie lub w ciepłe dni. Z uwagi na duże zasoby odpadowej energii mechanicznej (której rozpoznanie powinno być lepsze) należałoby też prowadzić badania nad akumulatorami tej energii. Zagadnieniem ściśle związanym z techniką i techno-

126 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 125 logią odpadowych odnawialnych źródeł energii jest kształcenie kadr, które wymagają utworzenia odpowiednich techników i kierunków na studiach technicznych Branżowy program wykorzystania OŹE i źródeł odpadowych. Przedstawiona powyżej analiza oparta jest głownie na regionalnej ocenie przydatności OŹE i odpadowych źródeł energii. Analiza branżowa takich możliwości wymaga innego podejścia metodologicznego, które wymaga nowych, innych niż obecnie badań w zakładach. Powinien to być również nowy program badawczy.

127 126

128 127 ZADANIA I PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA NA DOLNYM ŚLĄSKU ORAZ ZAŁOŻENIA DO PROGRAMÓW BADAWCZO-WDROŻENIOWYCH ZWIĄZANYCH Z PROGRAMEM ENERGIA PROF. DR HAB. INŻ. ZBIGNIEW GNUTEK Politechnika Wrocławska, Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT) 1. WSTĘP Prowadzone od kilku lat badania i prace studialne nad problemami energetyki na Dolnym Śląsku, wskazują na kilka obszarów, które są ważne dla województwa. Po pierwsze jesteśmy częścią większych obszarów (kraj, UE) i w swoich działaniach powinniśmy spełniać prawne, ekologiczne i międzynarodowe zobowiązania, przy minimalizacji nakładów finansowych. Po drugie instytucje zaopatrzenia w energię są zazwyczaj obiektami o ponadregionalnym obszarze działania i pozostającymi pod zarządem ośrodków znajdujących się poza Dolnym Śląskiem. Po trzecie kompleks spraw naukowych, technicznych, logistycznych, ekologicznych i innych związanych z energetyką rozwija się w ostatnich latach bardzo szybko. Wiele rozwiązań tradycyjnych wymaga weryfikacji a nowe techniki i technologie powstając żywiołowo niekoniecznie spełniają warunek racjonalności gospodarowania zasobami. Po czwarte wiele problemów energetycznych przeradza się w problemy polityczne, co nie ułatwia spokojnej analizy techniczno-ekonomicznej i podejmowania decyzji bez nacisków niemerytorycznych. W tym kontekście podjęcie się zadania stworzenia programu badawczo-wdrożeniowego dla energetyki Dolnego Śląska jest obarczone niebezpieczeństwem pominięcia ważnych spraw. Traktując jednak powyższe opracowanie jako głos w dyskusji ośmielamy się przedstawić w imieniu Zespołu Ekspertów Sieci Energia poniższe propozycje. 2. ZADANIA I PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA NA DOLNYM ŚLĄSKU a) Jako pierwsze z zadań, na które należy zwrócić uwagę to zagadnienie zaawansowanego audytu energetycznego. Zestawienie aktualnych potrzeb każdej gminy, powiatu czy zarządu miasta a także dużych firm na różne formy energii (ciepło, energia mechaniczna, energia elektryczna) lub różne nośniki (gaz, węgiel i jego przetwory, paliwa ciekłe, sprężone i podgrzane media), powinno być zadaniem podstawowym. Dodatkowym czynnikiem może być też badanie dynamiki zużycia w. w produktów energetycznych w różnych okresach czasu oraz przestrzenne rozmieszczenie odbiorców. W oparciu o metody prognozowania należałoby zbadać przewidywane zapotrzebowanie w perspektywie lat. b) Kolejne zadanie stojące przed lokalnymi społecznościami to rozpoznanie znajdujących się na ich terenie zasobów energetycznych. Powinny to być zwłaszcza odnawialne źródła energii (hydroenergetyka, geotermia, potencjalne miejsca na budowę wiatraków, potencjalne miejsca pod kolektory słoneczne i baterie fotowoltaiczne a także wszystkie dostępne formy biomasy występujące na terenie

129 128 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O gminy lub możliwe do uzyskania a także potencjalne źródła biopaliw na jej obszarze). Należy też przeprowadzić inwentaryzację ilości i mocy mających znaczenie energetyczne odpadowych źródeł energii, zwłaszcza ciepła odpadowego, odpadowej energii mechanicznej, odpadowej energii chemicznej przybierającej postać substancji palnych lub przydatnych do produkcji innych form energii, śmieci i odpadów komunalnych, gazu wysypiskowego, źródeł biogazu pochodzącego z fermentacji metanowej itp. W każdym z tych przypadków ważna jest charakterystyka przestrzenno-czasowa ich występowania. Ważne też jest rozpoznawanie nie eksploatowanych złóż węgla kamiennego i brunatnego, gazu ziemnego, torfu itp. c) Istotne znaczenie ma też oferta pobliskich Zakładów Elektroenergetycznych, firm ciepłowniczych, Zakładów Gazowniczych, firm handlujących paliwami ciekłymi, węglem i jego pochodnymi, LPG, drewnem i in. Znaczenie dla gospodarki energetycznej gminy ma też rodzaj procesów konwersji energii w dużych firmach mających swoją siedzibę w gminie lub w pobliżu. d) Te trzy powyższe grupy problemów oraz programy rozwoju gmin, powiatów i regionów przy uwzględnieniu zagadnień demograficznych powinny posłużyć do wydzielenia kilkudziesięciu Autonomicznych Regionów Energetycznych. Ich zadaniem byłaby działalność zmierzając do zapewnienia różnych form energii własnym odbiorcom z własnych źródeł (możliwie efektywnie i ekologicznie wykorzystanych). Energetyka zewnętrzna (zawodowa) w stosunku do ARE pełniła by rolę buforu bezpieczeństwa i głównego dostawcy dla tych regionów, które są ubogie w energię ze źródeł odnawialnych i odpadowych lub ich potrzeby są jednostronne co do formy energii. Budowa, własności, uprawnienia i techniczna realizacja ARE wymagają szczegółowego opracowania i prowadzenie przez specjalistów. Szczególnie ważne byłoby przejęcie przez ARE odpowiedzialności za produkcją obowiązkowego kontygentu energii ze źródeł odnawialnych. e) Idea wykorzystania odnawialnych źródeł energii powinna być włączona w procesy projektowania nowych budynków, osiedli i innych obiektów użyteczności publicznej. Wymaga to stworzenia nowych technik projektowania i przemysłu, który produkowałby podzespoły budowlane, dla którego na Dolnym Śląsku istnieje zaplecze surowcowe. Niezbędne jest też wdrożenie programów rewitalizacji energetycznej dla starych osiedli i budynków. f) Osobnym problemem jest rozwój technologii i technik charakterystycznych dla odnawialnych i odpadowych źródeł energii. Jedną z nich jest problem akumulacji różnych form energii. Mogą to być akumulatory ciepła, energii mechanicznej, akumulatory energii elektrycznej i inne. Mając na względzie rozproszone odpadowe źródła energii należałoby opracować technologię aglomeracji tej energii by stworzyć szansę jej pełnego wykorzystania. g) Innym sposobem wykorzystania odpadów jest produkcja paliw w postaci peletów, paliw ciekłych lub gazowych. Technologie spalania powinny przewidywać dokładne oczyszczanie spalin z substancji trujących. Przy dużych miastach powinny powstawać firmy zajmujące się produkcją paliwa ze śmieci. Istotne zadanie to produkcja wodoru. h) Do niekonwencjonalnej energetyki zaliczyć też można rozwiązania dążące do wykorzystania np. sprężonego paliwa gazowego w transporcie samochodowym. Rozwój sieci punktów tankowania to jedno z zadań. Oprócz tej techniki należałoby promować napęd skroplonymi węglowodorami (propanbutan) lub wodorem. i) Jednym z bardzo ważnych zadań jest oświata energetyczna. Podniesienie świadomości społeczeństwa w tym zakresie powinno zaowocować w postaci zachowań dążących do oszczędzania energii. Ponadto propagowanie nowej techniki pozyskiwania, konwersji i użytkowania energii ułatwi tworzenie nowych firm działających w tym obszarze. Ułatwi to eż podjęcie decyzji w sprawie ewentualnego rozwoju energetyki jądrowej w naszym regionie. j) Zadaniem sformułowanym bardzo wyraźnie przez UE jest oszczędność 20% energii do 2020 roku. Wymaga to zarówno studiów nad dotychczasowymi systemami użytkowania energii jak i budową nowych, oszczędnych urządzeń. Programy oszczędnościowe powinny być opracowane zarówno dla

130 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 129 przemysłu jak i transportu, rolnictwa, gospodarstw domowych i in. Należy prowadzić prace badawczorozwojowe nad systemami czuwającymi i minimalizującymi zużycie paliwa, ciepła i energii elektrycznej. k) Koniecznym warunkiem sukcesu w rozwoju nowych technik energetycznych jest istnienie lokalnych przedsiębiorstw zajmujących się projektowaniem, konsultacjami, handlem, budową, remontami, nadzorem urządzeń, które zawierają skomplikowane elektroniczne systemy sterowania i często wymagają specjalistycznej obsługi. Zapewnienie tego będzie możliwe, gdy uruchomiony zostanie system kształcenia zawodowego na poziomie technikum w dziedzinie Energetyka z OŹE lub Energetyka lokalna. Ważny też jest rozwój kształcenia na poziomie akademickim, który owocował będzie badaniami w zakresie nowych technologii. 3. TEMATY ZADAŃ BADAWCZO - WDROŻENIOWYCH ZWIĄZANYCH Z PROGRAMEM EKOENERGIA Zdaniem autora zadania omówione w punkcie 2 można będzie zrealizować gdy: a) Opracowany zostanie bilans energetyczny wszystkich gmin Dolnego Śląska i ich strategie energetyczne. b) Stworzona będzie koncepcja i opracowane zasady działania Autonomicznego Regionu Energetycznego. c) Dolny Śląsk zostanie podzielony na podstawie bilansu na ARE z przypisanymi im zadaniami. d) Opracowane i wdrożone zostaną programy inwestycyjne zmierzające do budowy obiektów energetyki ze źródeł odnawialnych i odpadowych. e) Opracowany i wdrożony będzie system tworzenia małych przedsiębiorstw usługowych w energetyce. f) Wspierany przez władze będzie trend włączenia OŹE do budownictwa. g) Opracowany i wdrożony zostanie temat Akumulacja i aglomeracja energii ze źródeł rozproszonych. h) Opracowany i wdrożony będzie temat Produkcja paliw z odpadów. i) Zrealizowany zostanie projekt Laboratorium Dydaktyczno Naukowego oraz wdrożony system kształcenia specjalistów z OŹE. j) Opracowany zostanie i będzie systematycznie wdrażany projekt pt. 20% energii mniej.

131 130

132 131 DOLNOŚLĄSKI KLASTER EKOENERGETYCZNY EEI ORGANIZACJĄ WSPIERAJĄCĄ WDRAŻANIE NOWOCZESNYCH TECHNOLOGII W SEKTORZE MŚP DR INŻ. MACIEJ SYGIT SYGMA Sp. z o.o. Ekspert Sieci Naukowo-Gospodarczej Energia DCZT 1. WPROWADZANIE W trakcie funkcjonowania sieci naukowej Energia w ramach Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii, wykonano szereg studiów zmierzających do uruchomienia klastra ekoenergetycznego wspierającego adresowanego głównie do przedsiębiorstw małych i średnich. Do najważniejszych prac należało oszacowanie zasobów odnawialnych źródeł energii na Dolnym Śląsku oraz określenie przypadków ich wykorzystywania. Jedna z prac dotyczyła ustalenia poziomu innowacyjności w zakresie nowatorskich rozwiązań technicznych w obszarze energetyki. Konieczność przeprowadzania takich prac wynika z wielu czynników z jednej strony występuje naturalne zainteresowanie taką problematyką natomiast z drugiej strony wynika to ze strategii rozwoju Dolnego Śląska a ta jest skorelowana z globalnymi problemami energetycznymi i ekologicznymi. Od kilku lat wzrasta zainteresowanie produkcją energii ze źródeł odnawialnych i alternatywnych. Przyczynia się do tego nie tylko wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa, ale też prawne i ekonomiczne naciski poszczególnych państw na zwiększenie udziału energii zielonej w całym rynku energetycznym. W Polsce rynek energii ze źródeł odnawialnych i alternatywnych jest wspomagany m.in. przez określenie minimalnej ilości energii zielonej, którą muszą wytworzyć lub nabyć zakłady energetyczne. Wspiera go również stworzenie rynku certyfikatów produkcji energii zielonej, na którym to rynku ta energia jest znacznie droższa niż energia czarna. W najbliższej przyszłości odczuwalne będzie też wsparcie finansowe inwestycji w instalacje do produkcji energii ze źródeł odnawialnych i alternatywnych m.in. przez budżet państwa, państwowe instytucje ochrony środowiska jak również fundusze Unii Europejskiej. Produkcja energii ze źródeł odnawialnych i alternatywnych staje się coraz ważniejsza. Potwierdzeniem tego faktu jest nie tylko działanie małych lokalnych wytwórców energii elektrycznej i cieplnej wytwarzanej w sposób przyjazny środowisku, ale też realizacja, przez duże zakłady energetyczne, inwestycji w instalacje do produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Jak wynika z prowadzonych na bieżąco obserwacji rynku odnawialnych i alternatywnych źródeł energii, sytuacja w zakresie wytwarzania energii zielonej szybko się zmienia. W ciągu najbliższych lat należy liczyć się ze wzrostem ilości instalacji do produkcji energii odnawialnej. Dotyczy to prawie wszystkich wymienionych rodzajów energii. Sprzyjać temu z pewnością będą przyjęte normy produkcji i przepisy prawne oraz zachęty ekonomiczne ze strony państwa i Wspólnoty Europejskiej. Obserwując rozwój różnych technologii OŹE w krajach europejskich, ale również w USA, Kanadzie, czy Australii, można dojść do wniosku, że w najbliższych 5 10 latach nastąpi w Polsce dynamiczny wzrost potencjału małych i średnich instalacji wykorzystujących odnawialne źródła energii. Według

133 132 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O przeprowadzonych na Dolnym Śląsku badań, największe rezerwy energii odnawialnych drzemią w różnych formach biomasy. Można się będzie oczekiwać budowy kilkuset biogazowi rolniczych (w Niemczech eksploatuje się kilka tysięcy biogazowi) wytwarzających energię elektryczną, cieplną oraz doskonałej jakości naturalne nawozy. Obecnie w Danii produkcja biogazu (o zawartości metanu ok. 65%) wynosi ok.100 mln m 3 /rok a do 2020 r. ma wzrosnąć do poziomu ok. 800 mln m 3. Duńskie plany przewidują włączenie dużych biogazowni do działającej sieci przesyłowej gazu ziemnego. Wg badań niemieckich ekspertów produkcja biogazu wytwarzanego głównie z odpadów powinna wzrosnąć w tym kraju w ciągu kilkunastu lat do 10 mld m 3 rocznie. Podobnych zmian należy spodziewać się w przypadku wykorzystywania tzw. suchej biomasy odpadów drzewnych oraz słomy. Szczególnie istotne będzie wykorzystywanie wzrastających ilości słomy rzepakowej. W tym przypadku najlepszym wzorcem mogą być rozwiązania fińskie (drewno oraz torf), duńskie (słoma) oraz austriackie (drewno). We wspomnianych krajach ma miejsce szybki rozwój małych, rozproszonych kogeneracji na biomasę. Biorąc pod uwagę ekonomiczną efektywność takich inwestycji, na którą istotny wpływ ma wysoka cena energii elektrycznej zielonej a także względnie niskie ceny surowca energetycznego ( cena 1 GJ < 10 zł) można oczekiwać rozwoju tego segmentu rynku na Dolnym Śląsku. Taki rozwój może, oprócz efektów ekologicznych, przyczynić się do poprawy sytuacji ekonomicznej na obszarach wiejskich a także spowodować rozwój przedsiębiorstw wytwarzających dobra inwestycyjne dla energetyki odnawialnej. Może to być nasza nowa, dolnośląska specjalność. 2. POTENCJAŁ ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII NA DOLNYM ŚLĄSKU 1 Biorąc pod uwagę obecnie dostępne zasoby biomasy oraz działające dziś instalacje wykorzystujące alternatywne źródła energii (elektrownie wiatrowe, wodne, geotermalne, itd.), łączny potencjał energetyczny odnawialnych źródeł energii na Dolnym Śląsku wynieść może ok. 90 PJ rocznie ( MJ tj. równowartość 3125 MW przez 8000 godz. rocznie). Kolejne 18 PJ rocznie można wykorzystać uprawiając rośliny energetyczne na obecnych nieużytkach i ugorach. Potencjalna wartość odnawialnych źródeł energii w województwie dolnośląskim to ok. 108 PJ rocznie. Oczywiście potencjał energetyczny może być znacznie wyższy od podanego pod warunkiem szerszego zastosowania instalacji hydroenergetycznych, ogniw słonecznych, geotermalnych pomp ciepła, itd. Mimo, że w Tabeli 1 największą część stanowią różne rodzaje biomasy, należy pamiętać o tym, że dane odnośnie innych poza biomasą źródeł energii dotyczą istniejących instalacji, podczas gdy informacje o biomasie dotyczą dostępnego surowca energetycznego i zasobów ziemi mogących zostać wykorzystane do jego produkcji, bez uwzględnienia istniejących możliwości wykorzystania tego paliwa. Ilość energii, jaką można pozyskać z przepływu wody, słońca czy wód geotermalnych, jest większa niż energia zgromadzona w biomasie i znacznie większa niż podana w tabeli powyżej. Jednak trudno jest nawet w przybliżeniu oszacować potencjał energetyczny tychże źródeł, dlatego dla wszelkich źródeł poza biomasą podano potencjał energetyczny obecnie działających instalacji. Biorąc pod uwagę obecnie dostępne zasoby biomasy oraz działające dziś instalacje wykorzystujące alternatywne źródła energii (elektrownie wiatrowe, wodne, geotermalne, itd.), łączny potencjał ener-getyczny odnawialnych źródeł energii na Dolnym Śląsku wynieść może ok. 90 PJ rocznie ( GJ tj. równowartość 3125 MW przez 8000 godz. rocznie). Kolejne 18 PJ rocznie można wykorzystać uprawiając rośliny energetyczne na obecnych nieużytkach i ugorach. 1 Potencjał odnawialnych źródeł energii na Dolnym Śląsku Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii, Wrocław 2006

134 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 133 Tabela 1. Potencjał odnawialnych i alternatywnych źródeł energii - podsumowanie Obecna potencjalna wartość energetyczna (PJ rocznie) 1. Słoma 36,33 2. Siano 8 3. Drewno 12,5 4. Torf 1,5 5. Rzepak 8,8 6. Kukurydza 16,2 7. Buraki 2,4 8. Ziemniaki 3,1 9. Rośliny energetyczne 10. Nieużytki 18 0, Energia słoneczna 0, Energia wody Energia wiatru b.d., niewielki poziom 14. Energia geotermalna 0,01 Razem 107,84 Energia wiatru Możliwości rozwoju energetyki wiatrowej na Dolnym Śląsku ocenia się nisko. Region nie jest według przeprowadzonych badań odpowiednim do stawiania farm wiatrowych. Odpowiednie dla energetyki wiatry na Dolnym Śląsku wieją głównie w Karkonoszach, gdzie postawienie wiatraków jest trudne technicznie i często wręcz wykluczone z uwagi na lokalizację parków narodowych i rezerwatów. Dodatkowo na Dolnym Śląsku występuje często szadź, która wpływa bardzo niekorzystnie na działanie i żywotność elektrowni wiatrowych. Mapa 1. Strefy wiatru w Polsce.

135 134 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Z drugiej strony, na terenie Saksonii w Niemczech, której położenie klimatyczne i charakterystyka geograficzna są podobne do Dolnego Śląska, powstało wiele instalacji elektrowni wiatrowych. Konieczne są zatem dodatkowe badania, które mogłyby określić rzeczywisty potencjał energetyki wiatrowej na Dolnym Śląsku. Dotychczasowe badania były prowadzone przez meteorologów, i nie odzwierciedlały warunków, w jakich rzeczywiście pracują farmy wiatrowe. Potencjał energetyki wiatrowej na Dolnym Śląsku jest głównie na północy województwa pograniczu Wielkopolski i Dolnego Śląska oraz w Sudetach. Potwierdzają to dane historyczne właśnie tam w XVII XIX wieku działały setki młynów wiatrowych. Energia geotermalna Polska posiada największe w Europie, udokumentowane zasoby energii geotermalnej (około mld ton paliwa umownego) zgromadzone w skałach osadowych, których miąższość przekracza 10 km. Objętość wód termalnych szacuje się na 6000 km km 3. Zasoby geotermalne występują pod powierzchnią 80% obszaru naszego kraju. Mapa 2. Przykłady wykorzystania OŹE na Dolnym Śląsku. Złoża geotermalne występują w województwie dolnośląskim praktycznie tylko w Sudetach. Złoża są obecnie wykorzystywane w uzdrowiskach w celach leczniczych. Najbardziej znane i zbadane są trzy lokalizacje złóż Lądek Zdrój, Duszniki Zdrój i Cieplice. Planuje się wykorzystanie złóż geotermal-

136 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 135 nych do produkcji ciepła sieciowego w Cieplicach, jednak pomysł nie został zrealizowany. Oprócz wymienionych lokalizacji na terenie województwa dolnośląskiego działają pompy ciepła oparte na geotermii w Oleśnicy (Park Wodny Atol) i Ligocie Polskiej (Szkoła Podstawowa). Ich moc to odpowiednio 185 kw i 125 kw. Potencjał energetyczny tych dwóch instalacji to ok. 2,63 tys. MWh, czyli ok. 10 TJ energii rocznie. Jak wynika z prowadzonych na bieżąco obserwacji rynku odnawialnych i alternatywnych źródeł energii, sytuacja w zakresie wytwarzania energii zielonej szybko się zmienia. W ciągu najbliższych lat należy liczyć się ze wzrostem ilości instalacji do produkcji energii odnawialnej, i tym samym zwiększeniem udziału tego rodzaju energii w całym rynku energetycznym. Dotyczy to prawie wszystkich wymienionych rodzajów energii. Sprzyjać temu z pewnością będą przyjęte normy produkcji i przepisy prawne oraz zachęty ekonomiczne ze strony państwa i Wspólnoty Europejskiej. 3. STRATEGIA ROZWOJU ENERGETYKI ODNAWIALNEJ W POLSCE Dokumentem wspierającym działania zawarte w Polityce energetycznej Polski do 2025 roku w zakresie wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych jest Strategia rozwoju energetyki odnawialnej przyjęta przez Radę Ministrów 5 września 2000 roku. Zgodnie z zapisami strategii udział odnawialnych źródeł energii w zużyciu energii pierwotnej powinien wzrosnąć z obecnego poziomu 2.5% do 7.5% i 14% odpowiednio do 2010 r. i 2020 r. W liczbach bezwzględnych, przyjmując jako odniesienie obecne zużycie energii, udziały te przekładają się na ilości 250 PJ i 470 PJ energii z odnawialnych źródeł energii odpowiednio w 2010 i 2020 r. Polskie cele polityczne są spójne z polityką Unii Europejskiej, która przyjmuje podwojenie energii odnawialnej z obecnego udziału 6% do 12% w 2010 r. Tak więc niewątpliwie w nadchodzących latach będziemy mieli do czynienia z silnym naciskiem na rozwój sektora energii odnawialnej w Polsce. Rys.1 Sposoby wykorzystania biomasy na cele energetyczne

137 136 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 4. WYKORZYSTYWANIA BIOMASY PRZEZ MAŁE I ŚREDNIE PODMIOTY GOSPODARCZE Dolny Śląsk posiada bardzo dobre możliwości pozyskiwania biomasy na cele energetyczne. W szczególności mogą to być : drewno i odpady drzewne, słoma, produkty oraz odpady rolne, odchody zwierząt hodowlanych przerabiane w biogazowniach. Poziom wspomnianych wyżej, powszechnie dostępnych i słabo wykorzystywanych surowców energetycznych, jest bardzo duży. Dochodzą do tego odpady komunalne oraz uprawiane rośliny energetyczne. Podane wyżej rodzaje biomasy charakteryzują się średnim poziomem kaloryczności (do kilkunastu MJ/kg), a czasami ze względu na dużą wilgotność nawet poziomem niskim. Powszechna dostępność biomasy na terenie całego prawie kraju oraz średni poziom jej wartości energetycznej powodują, że nadaje się idealnie jako surowiec energetyczny do małych, lokalnych CHP, zlokalizowanych w nieznacznej odległości od bazy surowcowej. Funkcjonowanie biogazowi w Austrii [1] Liczba rolniczych biogazowi (farm-based biogas plants) począwszy od 1990 r. wzrosła od kilkunastu do kilkuset. Jednocześnie maleją jednostkowe nakłady inwestycyjne. Większość biogazowi funkcjonuje przy fermach zwierząt wykorzystując odchody jako podstawowy surowiec lecz coraz częściej dodawane są odpady roślinne oraz komunalne. We wszystkich biogazowniach wytwarzany jest prąd elektryczny. Gwarantowane ceny sprzedaży energii elektrycznej (0,165 /1kWh oraz 0,145 /1kWh) zapewniają zwrot nakładów inwestycyjnych po 7 8 latach. Energia elektryczna sprzedawana jest do sieci energetycznej ponadto ok. 20% biogazowi sprzedaje ciepło odbiorcom zewnętrznym. Biogazownie zużywają na własne potrzeby 11% wytworzonej energii elektrycznej oraz 27% ciepła. Najczęściej zainstalowane są generatory CHP o mocy 77 kw. Zapotrzebowanie na siłę roboczą jest uzależnione od struktury surowca. W przypadku wykorzystywania odchodów zwierzęcych wynosi 1,1 godz./dzień a przy użyciu odpadów rolnych dochodzi do 5 godz./dzień. Biogazownie są mocno zautomatyzowane. Nakłady inwestycyjne na budowę biogazowni. Badania przeprowadzono analizując 34 biogazownie wybudowane po 2000 r. Nakłady na 1 kwel zainstalowanej mocy elektrycznej wyniosły ok natomiast koszt stały wyniósł ok Tabela 2 Analiza ekonomiczna wbranych biogazowni [6] Charakterystyka Zakład A Zakład B Zakład C Moc generatora prądu (kw) Nakłady inwestycyjne (1000 ) Dotacje inwestycyjna (%) Oprocentowania pożyczki (%) Cena sprzedawanej energii (cent/kwh) Przychody ze sprzedaży energii (1000 ) Roczne koszty operacyjne (1000 ) Okres zwrotu nakładów inwestycyjnych ,5 10 1, , ,1 7, , ,5 406,5 222,4 9 Funkcjonowanie biogazowi w Danii[2] Obecnie w Danii produkcja biogazu wynosi ok. 69 mln m 3 /rok a do 2020 r. ma wzrosnąć do poziomu około 800 mln m 3. Duńskie plany przewidują włączenie dużych biogazowni do działającej sieci przesyłowej gazu ziemnego [3].

138 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O 137 Nr Tabela 3. Ekonomiczny model typowej biogazowni w Danii na biomasę [4] Parametr 1. Objętość reaktora (m3) Podstawowy substrat kukurydza 3. Dodatkowy substrat obornik 4. Nakłady inwestycyjne 250, Dotacje 50, Wytworzona energia elektryczna (kwh/rok) 750, Cena za energię elektryczną Koszty eksploatacji 58,200 - osobowe 9,000 - ruchu uprawy, zakupu surowców 48, Przychody ze sprzedaży ogółem 81, Przychody ze sprzedaży energii el. 78, Przychody ze sprzedaży energii cieplnej 3, Wynik brutto na działalności 23,025 Charakterystyka podstawowych parametrów biogazowni Można wyróżnić 5 rodzajów surowców wykorzystywanych w biogazowniach: odpady z hodowli zwierząt, odpady roślinne (np. liście buraczane, słoma) specjalnie uprawiane rośliny odpady komunalne (resztki organiczne posortowane) odpady przemysłowe (z przemysłu spożywczego oraz przeterminowane artykuły spożywcze). Na terenach wiejskich najbardziej korzystnym rozwiązaniem może być łączne zagospodarowanie odpadów z ferm hodowlanych (np. hodowli świń) z jednoczesnym wykorzystaniem wysoko kalorycznej kiszonki kukurydzy ze specjalnie uprawianych jej plantacji. Co prawda kaloryczność odpadów z hodowli zwierząt jest niska z jednego m 3 gnojowicy świńskiej uzyskuje się ok. 15 m 3 biogazu, to jednak trzeba mieć na uwadze fakt, że dla hodowców utylizacja gnojowicy ma znaczenie strategiczne. 1 świnia hodowlana wytwarza rocznie ok. 2,5 m 3 odpadów co umożliwia uzyskanie 38 m 3 biogazu 1 tona kiszonki kukurydzy umożliwia wytworzenie 190 m 3 biogazu Na powierzchni 50 ha uprawy kukurydzy można uzyskać (przy zbiorach na poziomie 47 t/ha patrz tabela 4) około 2350 t kiszonki kukurydzy i mieszając ją odpowiednio w proporcji 1:2 z gnojowicą świńską uzyskać można 7050 ton substratu, który następnie przez cały rok będzie zasilał eksploatowaną biogazownię. Spowoduje to zapotrzebowanie na 4700 m 3 gnojowicy. Taką ilość gnojowicy uzyskuje się na fermie 940 świń hodowlanych w ciągu jednego roku.

139 138 O D DOLN O Ś L Ą S K IE G O CENTR U M ZAAWANSOWANYCH T E C H N O LO G I I D O E U R O P E J S K I E G O INSTY T U T U TE C H N O LO G I C Z N E G O Hodowla 940 świń 4700 m 3 gnojowicy m 3 biogazu 50 ha kukurydzy 2350 ton kiszonki m 3 biogazu RAZEM m 3 rocznie Inne odpady roślinne (liście buraczane itp.) 400 ton rocznie m 3 biogazu Tabela 4. Koszty pozyskania energii z biomasy [5] Otrzymane 666 tys. m 3 biogazu umożliwia zastosowanie generatora prądu o mocy 150 kw przez 333 dni w roku tj. z wyłączeniem na 1 miesięczny przegląd, konserwacje i drobne naprawy. Wartość nakładów inwestycyjnych na biogazownię umożliwiającą zastosowanie generatora prądu o mocy 150 kw w polskich warunkach nie powinno przekroczyć 1,5 mln zł. Roczne koszty operacyjne biogazowni: - koszty osobowe , - zł - naprawy, części zamienne ,- zł - uprawa 50 ha kukurydzy ,- zł RAZEM koszty operacyjne ,- zł Przychody - energia elektryczna ,- zł (8000 godz. x 0,15 MW x 320 zł/1mwh) - ciepło (realna wartość) ,- zł(0.23 MW x 8000 godz. x 3,6 GJ/MW x 17,5 zł/gwh) RAZEM przychody ,- zł Należy dodać, że zainstalowana moc cieplna wynosi 230 kw co daje przez godzinę 230 kwh, natomiast 1 litr oleju opałowego daje 8,5 kwh czyli ilość ciepła wytwarzanego w ciągu 1 godziny przez silnik kogeneracyjny jest równoważna spaleniu 27 litrów oleju opałowego. Ciepło pochodzące z biogazowni można wykorzystywać oprócz ogrzewania pomieszczeń gospodarczych czy mieszkaniowych do suszenia płodów rolnych, drewna itp.