Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży

Transkrypt

1 Agnieszka Kandzia Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży Młodzież w państwach demokratycznych traktowana jest od lat jako ważny czynnik zachodzących zmian społeczno-politycznych. Gdy Platforma Obywatelska wygrała wybory parlamentarne w 2007 roku zaczęto ten sukces przypisywać właśnie młodym. [Grochal; Dlaczego młodzi odrzucili Kaczyńskich; Wyborcza optyka młodych; Jarosław Kaczyński: przegraliśmy ] To oni, zdaniem mediów, polityków, socjologów i politologów zmobilizowali się i stworzyli potężna siłę wyborczą. Od tego czasu problemy ludzi młodych stały się nieco bardziej dostrzegalne. Tak bardzo bowiem, jak młodzież może partiom politycznym pomóc tak samo może im zaszkodzić. Wstęp Aby móc zastanawiać się nad wpływem młodzieży na kształt sceny politycznej danego kraju warto określić we wstępie, czym jest młodzież w polityce 1. Z formalno-prawnego punktu widzenia młodzież nie istnieje. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej znajdziemy bowiem jedynie rozróżnienie wiekowe obywateli polskich na tych, którzy ukończyli 18 rok życia i mają czynne prawo wyborcze oraz tych, którzy tego prawa z racji wieku jeszcze nie mają (art. 62). Kodeks cywilny operuje kategorią osób pełnoletnich, które ukończyły 18 rok życia lub przez zawarte wcześniej małżeństwo taką pełnoletniość uzyskały, mając tym samym pełną zdolność do czynności prawnych lub małoletnich, którzy nie mają skończonych 18 lat (art. 10). W kodeksie karnym natomiast odnajdziemy sformułowania nieletni, który nie przekroczył wieku 17 lat oraz młodociany, który nie osiągnął wieku lat 21 2 (art. 10 2, art ). W polskim prawie nie mamy więc jednoznacznego określenia, czym jest młodzież i jakie kategorie wiekowe obywateli do takiej grupy można zaliczyć. Zwiększenie udziału młodzieży w społeczeństwie, przyspieszenie rozwoju fizycz- 1 W zamieszczonym w niniejszej książce artykule Michała Brola czytelnik odnajdzie znacznie szerszą charakterystykę młodzieży nakreśloną pod kątem psychologicznych cech tej grupy społecznej. W tym miejscu zajmę się więc przede wszystkim tymi aspektami, które odnoszą się bezpośrednio do życia politycznego i które charakteryzują młodzież z punktu widzenia przydatności politycznej. 2 Gdy sprawa orzekana jest w pierwszej instancji za małoletniego uważa się osobę, która nie przekroczyła wieku lat

2 Polityka w opinii młodych. Idee Instytucje Obywatele. nego i psychicznego dzieci, wydłużenie okresu kształcenia oraz wydłużenie okresu dochodzenia do samodzielności wpłynęło na bardziej socjologiczne i pojmowanie danej grupy [Tamże: 255]. Podobieństwo wieku oraz pewnych charakterystycznych dla tego okresów przekonań, wartości i stanów psychologicznych może więc rodzić poczucie pewnej wspólnoty. Młodzież zaczęto uważać za specyficzną grupę społeczną, która jest jednakże bardzo głęboko zróżnicowana [Cieniuch, Nawrocki, Ziemski 1980: 124]. Mimo wszelkich dystynkcji, jak wychowanie, wartości, poglądy polityczne, a nawet język i strój ma ona jednak świadomość wspólnotowości i potrafi prowadzić charakterystyczną tylko dla siebie wewnętrzną komunikację [Adamczyk 2003: 51]. W tym kontekście zaczęły powstawać tzw. teorie młodości lub teorie młodzieży zaliczane dzisiaj do grona klasycznych koncepcji socjologicznych. Dla nas będą one szczególnie cenne, gdy analizujemy zaangażowanie polityczne tej grupy społecznej. Za najważniejszych teoretyków młodzieży uznaje się Helmuta ego, Shmuela N. Eisenstadta oraz Friedricha Tenbrucka. Schelsky mianem młodzież określa stan przejściowy pomiędzy dzieciństwem i dorosłością, pomiędzy grupami pierwotnymi, a wtórnymi [1996: 104 i nast.]. W koncepcji fenomenologicznej (opartej na badaniach empirycznych młodzieży niemieckiej) u Schelsky ego pod tym pojęciem kryją się młodzi robotnicy i przedstawiciele inteligencji, mający duży wpływ na dane pokolenie i kształtowanie się struktury społecznej. Do grupy młodzieży nie zalicza natomiast ludzi znajdujących się na poziomie szkolnym (uczących się) nie mających bardziej znaczącego wpływu na życie polityczne państwa. Za teoretyka młodzieży uznawany jest również Eisenstadt, którego ujęcie funkcjonalne bazuje jedynie na pojęciu wieku. Osiągnięcie pewnego wieku jest bowiem podstawowym warunkiem realizowania poszczególnych ról społecznych. W tym kontekście więc, młodzi ludzie przygotowują się do bycia świadomymi obywatelami, rozbudzają aktywność obywatelską. Wciąż jednak, jak u Schelsky ego, znajdują się jednak w tzw. okresie przejściowym (bezpiecznym, bo mimo wyrażonych opinii, także politycznych nie ponoszą za nie odpowiedzialności). Funkcjonują też w czasie pomiędzy grupami pierwotnymi (rodzinami, wspólnotami), a grupami wtórnymi (społeczeństwami). Niektóre potrzeby nie mogą być w pewnym czasie zaspokojone już tylko przez rodzinę. To właśnie w grupie rówieśniczej młodzi ludzie odnajdują poparcie i zrozumienie dla tychże potrzeb [Eisenstadt 1996: ]. Następuje więc pewna interakcja z osobami równymi sobie na poziomie demograficznym. Grupa rówieśników pomaga rozwiązywać problemy we wspomnianym okresie przejściowym. Dlatego też czas ten jest w sposób szczególny wyróżniony wobec innych okresów życia człowieka. Za stan pośredni młodzież uznaje również Tenbruck. Jest to jednak dla tego badacza etap pomiędzy odkrywaniem własnej tożsamości i zyskiwaniem wolności w działaniu, a niepewnością zastaną przed wkroczeniem w dorosłość. Młodość jest więc jego zdaniem autonomicznym okresem życia, w którym rozwojem osobowości kieruje grupa młodzieżowa [Oleniacz 2005: 17]. Warto zwrócić więc uwagę na cechy, które w różnych ujęciach najczęściej są młodzieży przypisywane. Po pierwsze, jest to więc pewna wyróżniona grupa wiekowa, której ramy wahają się między 15, a 24 rokiem życia. Po drugie, do kategorii młodzieży 46

3 Agnieszka Kandzia: Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży zakwalifikować można osoby znajdujące się w fazie przejściowej pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Po trzecie, okres ten obfituje w przygotowanie do życia, realizowanie potrzeb społecznych charakterystycznych dla danego poziomu rozwoju osobowościowego i społecznego (z punktu widzenia jest to przygotowanie do wejścia w życie polityczno-społczne). Po czwarte wreszcie, budowana w tym czasie specyficzna tożsamość oraz poczucie przynależności do szeroko pojmowanego społeczeństwa. Młodzież jako przedmiot procesów politycznych Jak wspomniano we wstępie, młodzież w okresie kształtowania postaw życiowych i tożsamości staje się obiektem zainteresowań polityków. W czasie bowiem, w którym po raz pierwszy większość młodych ludzi zaczyna dostrzegać w sposób bardziej świadomy problemy społeczne, a także swoje własne potrzeby, zaczyna też interesować się polityką. Młodzież danego okresu historycznego określana jest nieraz mianem tzw. pokolenia politycznego [Encyklopedia socjologii 1999: 257]. Karl Mannheim określał tym mianem kilka roczników, których przedstawiciele połączeni są wspólnotą losów (którą podobnie odczuwają). Grupa taka posiada wspólne wartości i przekonania wynikające z wieku [Przyłęcki 2009: 194]. Osoby, które chcą aktywnie włączać się w funkcjonowanie społeczeństwa stają się bazą dla rekrutacji jednostek do elit społecznych i politycznych. W kierunku młodych ludzi kierowana jest więc specjalna oferta, która z jednej strony włącza ją już do organizacji państwowej, a z drugiej strony jest nieco odmienna od tego, co proponuje się obywatelom bardziej zaawansowanym wiekowo i społecznie. Manheim zwrócił uwagę na fakt, że im większa jest dynamika zmian społeczeństwa, tym problemy młodych generacji są częściej zauważane. W warunkach niestabilności młode pokolenia nie przystosowują się do pokoleń starszych, a próbują na nie wpływać [Koseła 1999: 8]. Młodzi ludzie stanowią więc grupę szczególną, która proces owych zmian społecznych w określony sposób prokuruje i nakreśla. Dzisiaj charakter ten nieco się zmienił, jednak szeroko rozumiane badania nad młodzieżą są powszechne i dość popularne. Znaczenie młodych dostrzegane jest nie tylko w państwach o systemach demokratycznych. W reżimach autorytarnych i totalitarnych, młodzież odgrywała znaczącą rolę w budowaniu społeczeństwa. Była i jest wymieniana jako czynnik inspirujący naród, jako przyszłość jednolitego państwa narodowego lub baza funkcjonowania gospodarki. Wystarczy w tym miejscu wspomnieć jedną z najbardziej znanych organizacji młodzieżowych, jaką w XX wieku była Hitler-Jugend. Program wychowania, głoszony przez Adolfa Hitlera w 1938 roku był czytelny: Chcę młodzieży gwałtownej, władczej, nieustraszonej i okrutnej. Te wszystkie cechy musi posiadać młodzież. Musi umieć znosić ból. Nie może mieć w sobie nic słabego ani czułego. ( ) Silną i piękną chcę mieć moją młodzież Tylko z nią będę w stanie stworzyć to, co nowe [Fest 1970: 385]. Wychowanie młodzieży zgodne z zasadami narodowego socjalizmu stało się jednym z filarów polityki nazistów. Trudno znaleźć też bardziej pro-młodzieżowy okres niż ten, którym charakte- 47

4 Polityka w opinii młodych. Idee Instytucje Obywatele. ryzowała się retoryka Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Przywołać można tutaj słowa Edwarda Gierka wygłoszone na Zlocie Młodych Przodowników Pracy i Nauki w Katowicach w 1971 roku: Możemy Was Towarzysze zapewnić, że stworzymy niezbędne warunki ku temu, by Wasza energia, wiedza i młodzieńcza żarliwość jak najlepiej służyły socjalistycznej Ojczyźnie. Trzeba jednak otwarcie powiedzieć, że zależy to nie tylko od starszego pokolenia. Młodzież musi działać także sama, musi się uczyć, zdobywać wyższe kwalifikacje, aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym ( ) Samodzielność, zdyscyplinowanie i twórczy stosunek do pracy składają się na umiejętność współrządzenia krajem. Tę umiejętność każdy z Was powinien zdobyć i udokumentować własną postawą, własnymi czynami [Gierek 1978: 26-27]. Młodzież miała stać się narzędziem, dzięki któremu wszystkie treści propagandowe mogłyby być skutecznie i szybko rozpowszechniane. Sprawy młodych ludzi i ich wpływ na gospodarkę państwa stały się jednym z centralnych punktów strategii i działalności partyjnej. Tworzenie licznych organizacji młodzieżowych 3 ściśle podporządkowanych partii miało w jak największym stopniu skupiać młodych obywateli i przygotowywać ich do partycypacji politycznej. Powstałe ruchy młodzieżowe nie tylko przyczyniały się jednak do szerzenia propagandy, ale w czasach przełomu odgrywały znaczną rolę w obalaniu systemów. Współczesna działalność młodych ludzi w niczym już nie przypomina tej aktywności z końca lat 60-tych czy 80-tych, kiedy doprowadzono do upadku realnego socjalizmu w Polsce. Potężne niegdyś ruchy młodzieżowe odeszły raczej do przeszłości, a młodzież, jeśli w ogóle angażuje się w politykę skupia się raczej na kwestiach doraźnych i niezwykle im bliskich (np. wystąpienia w sprawie ACTA). Dzisiaj w kierunku młodzieży, która dalej dla wielu polityków jest grupą trudną do jednoznacznego zidentyfikowania, kierowane są hasła w szczególności związane z edukacja i działaniami na rynku pracy. Grupa ta nie znajduje się jednak w głównym nurcie zainteresowania polityków. Trudno kategorycznie odpowiedzieć na pytanie, czy to politycy nie mają nic do zaoferowania młodym obywatelom i dlatego Ci dają temu wyraz nie partycypując w wyborach parlamentarnych, czy też przez słabe zaangażowanie społeczne młodzież postrzegana jest jako elektorat niestabilny, dla którego nie warto przygotowywać specjalnej oferty programowej. Aktywność polityczna młodzieży i jej preferencje polityczne Gdy w 1992 roku zapytano polskich uczniów i studentów Czy demokracja jest najlepszą formą rządzenia naszym krajem i obywatelami? prawie 80% respondentów udzieliło dopowiedzi pozytywnej [Uliński 1994: 21]. Tymczasem do 2007 roku młodzież 3 W przypadku organizacji zakładanych w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w roku 1948 włączono je do Związku Młodzieży Polskiej. Gdy ZMP został rozwiązany powstały na jego miejsce dwie organizacje: Związek Młodzieży Socjalistycznej i Związek Młodzieży Wiejskiej. Edward Gierek w latach 70-tych próbował dokonać ponownego ujednolicenia organizacji młodzieżowych. Powołano więc Federację Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej oraz Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej. Duże znaczenie w PRL odgrywał również Związek Harcerstwa Polskiego będący popularyzatorem postaw patriotycznych [Sudziński 2005: 7-8]. 48

5 Agnieszka Kandzia: Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży uważana była za grupę najmniej aktywną politycznie i nie udzielającą swojego poparcia partiom politycznym. Od czasu, gdy w Polsce doszło do gruntownej przemiany systemu politycznego, aktywność polityczna młodzieży spadała. Przez ostatnie 20 lat, zaledwie 1-3% młodych wyrażało chęć wpływania na sytuację ekonomiczną i polityczną kraju [Łuczewski; Ostrowicka-Miszewska 2006: 57]. Dopiero przyspieszone wybory parlamentarne, co wyraźnie widać na wykresie 1, spowodowały, że udział najmłodszej grupy wiekowej wzrósł zdecydowanie. Wykres nr 1. Udział poszczególnych grup wiekowych w wyborach parlamentarnych (dane w %) ,1 51,7 60,3 64,6 69,3 61,1 47,2 46,9 60,1 67,3 69,1 65,1 44,2 39,9 52,7 61,2 64,2 51,9 55,8 62,6 63,5 73,9 76,9 68, Źródło: [Cześnik 2009]. Rok 2007 był przełomowy pod jeszcze jednym względem do wyborów po raz pierwszy poszło (niecałe jeszcze) pokolenie urodzone w 1989 roku. Cztery lata później do elekcji parlamentarnej po raz pierwszy mogło iść aż 2 miliony nowych młodych wyborców. Biorąc pod uwagę fakt, że przed wyborami parlamentarnymi w 2011 roku w wieku lata łącznie było ok. 3 milinów wyborców, to elektorat ten stanowiłby ok. 10% wszystkich uprawnionych do głosowania. Takie poparcie udzielone jednej lub dwóm partiom politycznym mogłoby w sposób znaczący wpłynąć na rozkład sił na polskiej scenie politycznej. Z punktu widzenia ugrupowań politycznych niezwykle rozsądnym byłoby więc opracowanie takiego programu wyborczego, aby młodzi ludzie nie tylko znaleźli w nim propozycje ich dotyczące, ale jeszcze propozycje te poparli. Z jednej strony wydaje się to niezwykle proste, z drugiej jednak niestała poglądowa grupa młodych ludzi jest obiektem niezwykle trudnym do pozyskania. Przywołanie w tym miejscu preferencji politycznych młodych Polaków jest istotne o tyle, o ile ma wpływ na efekty głosowania w tej grupie wiekowej. Warto więc przeanalizować krótko, czego oczekują najmłodsi wyborcy i na kogo najchętniej oddaliby swój głos. Jak się okazuje, młodzież w wieku lat, nie potrafi jednoznacznie dokonać oceny własnych poglądów politycznych. Sytuacja ta pozostaje niezmienna już od wielu lat. Ma również trudności z autoidentyfikacją własnych preferencji w spektrum ideologicznym lewica prawica. Nieco łatwiej przychodzi to tym, którzy deklarują jakiekolwiek zainteresowanie sprawami politycznymi [Młodzież : 65]. 49

6 Polityka w opinii młodych. Idee Instytucje Obywatele. Wykres nr 2. Deklarowane poglądy polityczne Lewica Centrum Prawica Trudno powiedzieć Źródło: [Młodzież ]. Ci jednak, którzy potrafią dokonać autoidentyfikacji preferencji politycznych najczęściej określają się jako osoby o upodobaniach prawicowych. Przewaga orientacji prawicowych nad lewicowymi i centrowymi jest cechą charakterystyczną dla całej grupy najmłodszych wyborców (a więc tych do 24 lat) 4 [Turska-Kawa, Wojtasik 2009: 130]. Osobom o poglądach prawicowych znacznie łatwiej wskazać partię, która jest bliska ich światopoglądowi. W zdecydowanej jednak większości najmłodsi wyborcy nie potrafią wskazać konkretnego ugrupowania lub też nie widzą takowego na polskiej scenie politycznej. Wykres nr 3. Preferencje partyjne wśród młodzieży (W badaniach poproszono młodzież o wskazanie partii, która jest najbliższa ich poglądom politycznym). lewicowe centrowe Wymienił(a) konkretną partię Nie ma takiej partii prawicowe Nie wiem trudno powiedzieć 24 Źródło: [Młodzież ] Gdyby porównać badania preferencji partyjnych wśród polskiej młodzieży z lat 90-tych i te z 2010 roku to widać wyraźnie, że młodzi ludzie mają niesprecyzowane 4 Z badań elektoratu przeprowadzonych w 2009 roku w ramach projektu Preferencje polityczne wynika, że 22,8% respondentów w wieku lata określiłoby swoje poglądy jako lewicowe, 35,6% uznało swoje preferencje jako centrowe, a najwięcej, bo 41,6% osób zadeklarowało poglądy prawicowe [ 50

7 Agnieszka Kandzia: Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży postawy wobec poszczególnych opcji politycznych i są wyborcami niestałymi. Popierają partie, które mają do zaoferowania coś nowego i są pewną odmianą dla rywalizujących ze sobą, podzielonych jak po pierwszych w pełni wolnych wyborach parlamentarnych czy skłóconych, jak obecnie, ugrupowań 5. Jan Garlicki już w latach 90-tych dostrzegł również, co z powodzeniem można przenieść na obecne realia, że takie niezgodne z obowiązującym nurtem poparcie jest świadectwem że z zagmatwaniem polskiej sceny politycznej wielu młodych ludzi sobie nie radzi i nie potrafi się rozeznać w prawdziwych różnicach między partiami [1994: 35]. Młodzi w programach partii politycznych Kluczową kwestią dla tego artykułu jest miejsce młodzieży w programach partii politycznych. Obszarem analizy będą dokumenty programowe największych polskich partii politycznych ubiegających się o mandaty w wyborach parlamentarnych 2011 roku, które przekroczyły 5-procentowy prób wyborczy i uczestniczyły w podziale mandatów, a więc: Platformy Obywatelskiej, Prawa i Sprawiedliwości, Ruchu Palikota, Polskiego Stronnictwa Ludowego i Sojuszu Lewicy Demokratycznej 6. Z badań przeprowadzonymi przed wyborami parlamentarnymi 2011 roku TNS OBOP wynika, że najbardziej niezdecydowaną grupą wyborczą jest grupa wiekowa obywateli najmłodszych pomiędzy 18, a 24 rokiem życia (45%). Do samego końca aż 35% osób z tej grupy nie wiedziało też na kogo odda swój głos, jeśli pójdzie głosować [Młodzi nie wiedzą na kogo głosować]. Zestawiając to ze słabo określonymi preferencjami politycznymi przedstawionymi powyżej, widzimy, że ostatnie dni kampanii politycznej są kluczowe dla podjęcia decyzji przez ludzi młodych. Interesującym przedmiotem analizy stają się zatem poszukiwania przedmiotu zainteresowania młodzieży, który mógłby z jednej strony zachęcać ich do aktywności wyborczej, z drugiej, oddania głosu na poszczególne ugrupowania. Poniższą analizę podzielono na dwie części. Po pierwsze, sprawdzono ile razy w programie występuje sformułowanie młodzież, młody lub pokrewne oraz czy istnieją jakieś dodatkowe dokumenty poświęconej polityce młodzieżowej, po drugie, jakie propozycje w poszczególnych płaszczyznach przedstawiają politycy dla najmłodszych wyborców. Analizowane propozycje programowe podzielono na 4 obszary: a. edukacja i szkolnictwo wyższe, b. praca i świadczenia emerytalne, c. rodzina i mieszkalnictwo, d. kwestie światopoglądowe. 5 W badaniach prowadzonych przez Pracownię Edukacji Politycznej PAN w 1992 roku najwięcej osób uczniów i studentów warszawskich szkół wyższych (57,8%) uznało program Polskiej Partii Ekologicznej za bardzo bliski lub zbliżony do własnych poglądów politycznych. Co warte odnotowania, partia ta nie posiadała wówczas swojego przedstawiciela w ani w Sejmie, ani w Senacie. Na drugim miejscu znalazła się Unia Demokratyczna z programowym poparcie 47,6% badanych. Jako trzeci najbliższy ich poglądom program partyjny respondenci wskazali Polską Partię Przyjaciół Piwa (36,3%). 6 W kolejności takiej, jaki osiągnęły wynik w wyborach parlamentarnych. 51

8 52 Polityka w opinii młodych. Idee Instytucje Obywatele. Platforma Obywatelska Platforma Obywatelska w programie wyborczym 2011 Następny krok. Razem 36 razy odwołuje się do młodzieży lub ludzi młodych. Oferta dla tej grupy przed wyborami była dość bogata i zróżnicowana, zawarta przede wszystkim w programie wyborczym. Najwięcej miejsca młodym ludziom poświęcono w dziedzinach edukacji i pracy. Wprowadzenie na etapie szkoły średniej przedmiotów filozoficznych, pobudzających kreatywność i aktywność obywatelską miałoby pomóc przyszłym humanistom w znalezieniu pracy. W ramach programu Koperniki PO planowała stworzenie centrów nauki na wzór Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. Ośrodki takie miałyby, zdaniem polityków PO, inspirować młodzież do nauki i innowacyjności. Tym samym proponowano powstanie konsorcjów wiedzy skupiających jednostki dydaktyczne różnych szczebli oraz szkolne i studenckie zespoły badawcze. PO zapowiedziała również opiekę nad zdolną młodzieżą z rodzin biedniejszych. System stypendiów i kredytów miałby ułatwić im dostęp do najlepszych krajowych uniwersytetów. Zdolna młodzież wkraczająca dopiero w życie uczelni wyższych miałaby szansę na uzyskanie dofinansowania z funduszu konkursowego Generacja Przyszłości. Dla tych, którzy studentami już są Platforma proponowała Diamentowy Grant na badania naukowe (dla 100 najlepszych). Zapowiedziano także rozszerzenie skierowanych do młodzieży programów Praktycznej nauki prawa. W programie PO znalazły się również propozycje dla młodych związane z ich działaniem na rynku pracy. Dla wzmocnienia stabilności zatrudnienia młodych ludzi PO planowała wdrożenie do kodeksu pracy odnawialnych umów sezonowych. Proponowano także wcześniejszy start osób młodych na rynku pracy oraz otwarcie niektórych zawodów (tak, by młodzi mieli do nich łatwiejszy dostęp) oraz płatne staże. W programie PO zapowiedziano stworzenie modelu promocji przedsiębiorczości wśród młodych opartego na tzw. start up-ach. Cel ten miałyby realizować Akademickie Inkubatory Innowacyjności. Ich działania rozwijałyby funkcjonujące już Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości. Studenci będą mieli możliwość m.in. przeniesienia kosztów ubezpieczeń społecznych oraz kosztów księgowo-prawnych na inkubator, wsparcia kadry naukowej uczelni i niezależnych ekspertów, uczestnictwa w szkoleniach z zakresu np. prawa patentowego, dostępu do infrastruktury biurowej oraz do Internetu [Następny krok. Razem]. Dla pomysłowych młodych naukowców i przedsiębiorców zaproponowano zamrożenie podatku od praw autorskich do wynalazku do czasu uzyskania dochodów ze sprzedaży produktu. Zmiany zapowiadano też także w Otwartych Funduszach Emerytalnych, które dla młodych miały stać się bardziej efektywne, choć nie określono dokładnie na czym owe zmiany miałyby polegać. Platforma zaproponowała również zwiększenie ulg podatkowych dla osób, które dobrowolnie odkładają oszczędności na emeryturę wszystko po to, by wzmocnić bezpieczeństwo emerytalne obecnej młodzieży. Specjalną pomoc zaoferowano młodym rolnikom, dla których wsparcie miało zwiększyć się z 50 do 75 tys. złotych. Zapowiedziany szerokopasmowy Internet dla młodzieży z obszarów wiejskich miał pomóc w starcie w karierze naukowej oraz na rynku pracy. Już w pierwszej części działu poświęconego rodzinie czytamy, że aktywna polityka na rzecz rodziny dzieci, osób młodych, małżeństw, seniorów to inwestycja w przyszłość

9 Agnieszka Kandzia: Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży i element zaawansowanej wspólnoty narodowej [Tamże]. Polityka prorodzinna przed wyborami zakładała powstanie na uczelniach punktów przedszkolnych, tak, aby studenci oraz młodzi naukowcy, którzy zostaną rodzicami nie musieli rezygnować z rozwoju naukowego. Platforma obiecała również kontynuowanie zmodyfikowanego programu Rodzina na swoim. Poza wymienionymi wyżej obszarami PO zaproponował udogodnienia dla młodzieży w zakresie pomocy medycznej. Osoby pomiędzy 18 a 26 rokiem życia mogłyby otrzymać dofinansowanie na korzystanie z pompy insulinowej (refundację zestawów infuzyjnych). W programie partii nie znajdziemy jednak wyraźnych odniesień do kwestii światopoglądowych. Prawo i Sprawiedliwość Prawo i Sprawiedliwość poza programem wyborczym przygotowało również odrębny dokument Prawo i Sprawiedliwość. Szansa dla młodych tu jednak w większości powtórzono tezy zawarte w programie. Znacznie częściej niż w przypadku PO odwoływano się do młodych i młodzieży, bo aż 73 razy 7. W ramach oferty edukacyjnej partia chciała zrealizować trzy cele: stwarzać dobre szanse edukacyjne dla młodych obywateli (bez względu na miejsce zamieszkania i stan majątkowy), dawać dobre wykształcenie i przygotowanie do życia w społeczeństwie oraz sprzyjać rozwojowi talentów. Nie pojawiły się jednak w ofercie konkretne rozwiązania, jak cele te osiągnąć. Była za to propozycja umieszczania uczniów, którzy zakłócają innym spokojny proces nauki w tzw. szkołach dla młodzieży trudnej. Dla uczniów wybitnych przewidziano podniesienie wysokości stypendiów. Studenci mieli mieć możliwość korzystania z nowego systemu pomocy stypendialnej i kredytowej, jednak podobnie jak w przypadku PO nie określono tego w bardziej szczegółowy sposób. Stypendia miałyby pochodzić ze źródeł państwowych, samorządowych, europejskich oraz od przyszłych pracodawców (dodatkową pomoc mogłyby otrzymać osoby pochodzące z obszarów wiejskich). Nowością w polskiej edukacji miał być program Patriotyzm jutra, w ramach którego zaproponowano między innymi cykl projekcji filmów o ważnych postaciach XX wieku. Na uczelniach zapowiadano rewizję kierunków studiów, zweryfikowanie opłat za studia dzienne 8 oraz zapewnienie statusu asystenta dla doktorantów nie zatrudnionych na uczelni. W programie znalazła się też oferta fundowania przez uczelnię lub ośrodek badawczy stypendiów naukowych poświęconych na określony cel badawczy związany z działaniem uczelni. W kwestii zatrudnienia partia Jarosława Kaczyńskiego proponowała ograniczenie reglamentacji zawodów oraz walkę z korporacjami ograniczającymi potencjał młodych ludzi [Nowoczesna Solidarna Bezpieczna Polska]. Zapowiedziano stworzenie mechanizmów interwencji państwa w przypadku, gdy bezrobocie wśród młodych osiągnęłoby 7 To bardzo duża zmiana w stosunku do programu wyborczego z 2007 roku, kiedy do młodzieży PiS odwołał się zaledwie 7 razy [Przyłęcki 2009: 198]. 8 W programie przeczytamy: Wyjątkowo ustawa dopuści opłaty obciążające również osoby studiujące w systemie bezpłatnym, na przykład za egzaminy poprawkowe czy repetowanie przedmiotów objętych programem studiów, precyzując zasady ich ustalania, tymczasem podczas spotkań z wyborcami Jarosław Kaczyński zapowiadał utrzymanie bezpłatnych studiów (brak opłaty za studiowanie drugiego kierunku), a także zniesienie opłat za egzaminy poprawkowe [Oferta PiS dla młodych]. 53

10 Polityka w opinii młodych. Idee Instytucje Obywatele. wysoki poziom. Nie sprecyzowano jednak, jakie to będą mechanizmy. PiS wysunął również pomysł przeznaczenia środków z Funduszu Pracy na staże, prace interwencyjne, dotacje oraz na uruchomienie własnej działalności gospodarczej. Studenci prowadzący własne firmy nie musieliby płacić składek do ZUS. Młode mamy miałyby szansę na otrzymanie dłuższego niż obecnie urlopu macierzyńskiego (26 tygodni przy jednym dziecku i 39 tygodniu przy urodzeniu więcej niż jednego dziecka w tym samym czasie). Dla rodzin wielodzietnych zaproponowano kartę rodziny wielodzietnej uprawniającej do zniżek w obiektach sportowych, kulturalnych i w środkach komunikacji miejskiej. Dla młodych małżeństw rozpoczynających wspólne życie postulowano uproszczenie procedur najmu mieszkania. PiS zwracało też szczególną uwagę na wychowanie młodzieży w kręgu wartości obywatelskich i postaw patriotycznych [Tamże]. Podobnie jednak, jak w przypadku PO nie znajdziemy w programie tej partii wyraźnych odniesień do kwestii światopoglądowych. Ruch Palikota Inaczej na tym tle prezentuje się program Ruchu Palikota nowej partii na polskiej scenie politycznej w 2011 roku. W programie Nowoczesna Polska ani razu nie ma bezpośredniego pozytywnego odwołania do młodych. W sensie negatywnym odnajdziemy natomiast sformułowania o tym, że Polska to kraj najmłodszych emerytów i nie może być tak, aby młodzi, wykształceni, w pełni sprawni ludzie przechodzili na emeryturę [Nowoczesna Polska]. RP próbował przekonać młodych wyborców radykalnym rozdziałem państwa i kościoła, możliwością dobrowolnego finansowania z podatków partii politycznych, kościoła lub organizacji społecznych. Wyrównywanie szans na rynku pracy powinno rozpocząć się od stworzenia dostępu do darmowego Internetu dla wszystkich Polaków. Nie kwestiami gospodarczymi ani edukacyjnymi chciał jednak przekonać do siebie Janusz Palikot. W swoim programie skupił się inaczej niż pozostali rywale na problemach przekonań. Najważniejszą częścią programu, która miała pozyskać także młody elektorat były kwestie światopoglądowe. Wśród najistotniejszych znalazły się legalizacja związków partnerskich (w tym homoseksualnych), legalizacja miękkich narkotyków, liberalizacja ustawy aborcyjnej oraz zgoda na wykorzystywanie i finansowanie metody in vitro. Kwestią nie poruszaną przez inne partie był również darmowy dostęp do środków antykoncepcyjnych. Ruch Palikota starał się pozyskać młodzież w nieco inny sposób. Politycy tego ugrupowania angażowali się w marsze i akcje młodzieżowe organizowane na ulicach polskich miast [Mróz], ale nie odnosili się bezpośrednio do kwestii młodzieży w swoim programie wyborczym. 54 Polskie Stronnictwo Ludowe Dla Polskiego Stronnictwa Ludowego młodzież nie jest elektoratem kluczowym, dlatego nie poświęcono jej wiele miejsca w programie wyborczym o dość zobowiązującej nazwie Człowiek jest najważniejszy. Do młodych ludzi odwołano się zaledwie 7 razy.

11 Agnieszka Kandzia: Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży PSL widziało potrzebę rozwinięcia szans edukacyjnych dla młodzieży, szczególnie tej ze środowisk zaniedbanych. W programie tej partii nie można było odnaleźć jednak ofert związanych z rozwojem zawodowym oraz przyszłością młodych na rynku pracy. Ludowcy zaoferowali za to preferencyjne kredyty mieszkaniowe dla młodych ludzi, którzy zamierzają kupić pierwsze mieszkanie oraz rozwinięte budownictwo społeczne, które miałoby pomóc wkroczyć w dorosłe życie. Matki z dzieckiem, zdaniem polityków PSL, powinny być poddane programowi profilaktyki zdrowotnej, jednak szczegółów tego planu nie poznaliśmy przed wyborami. Dla osób młodych zaproponowano również program specjalistycznego poradnictwa pedagogiczno-psychologicznego oraz wprowadzenie obniżonej stawki VAT na towary i usługi dla dzieci i młodzieży. Podobnie jak PO planowano pomoc dla młodych rolników i zwiększenie premii dla nich z 50 do 75 tys. złotych. Jak w przypadku największych partii politycznych w programie nie poświęcono wiele miejsca zagadnieniom ideologicznym i światopoglądowym. Sojusz Lewicy Demokratycznej W dokumentach Sojuszu Lewicy Demokratycznej 6-krotnie odwoływano się do pojęcia młodzi i młodzież. Z drugiej jednak strony warto podkreślić, że znalazły się tam odrębne działy poświęcone właśnie młodym Polakom. W dziedzinie edukacji SLD chciał przywrócić system kształcenia zawodowego oraz praktyk podejmowanych przed wejściem na rynek pracy. Staże i praktyki miałyby być płatne. Na uczelniach proponowano rozwinięcie doradztwa zawodowego. Młodzieży z rodzin biedniejszych obiecywano przywrócenie Narodowego Funduszu Stypendialnego. Sieć akademików oraz specjalne stypendia zapewniano osobom z małych miasteczek i wsi, które chciałyby studiować na uniwersytetach w dużych miastach. SLD przedstawił również system rekrutacji na studia dzienne, według tzw. kryteriów społecznych 9. Szkolnictwo wyższe miałoby być ściśle powiązane z rynkiem pracy w danym regionie. Politycy lewicy zapowiadali zmianę zasad dostępu do studiów bezpłatnych, jednak i tu nie poznaliśmy szczegółów zmian. Powszechny dostęp do Internetu miałby zdaniem SLD wyrównać szanse edukacyjne młodych Polaków. Zdaniem polityków lewicy należy namawiać przedsiębiorstwa do tworzenia nowych miejsc pracy oraz likwidować bariery ograniczające dostęp kobiet (także tych młodych) do rynku pracy nie można było jednak w programie poznać szczegółów tych propozycji. Każde dziecko miałoby znaleźć miejsce w przedszkolu, co pomogłoby młodym matkom szybciej wrócić do poprzedniego miejsca pracy. Dla młodych rodzin SLD planował wsparcie państwa przy rozwoju budownictwa społecznego oraz rozwój budownictwa przeznaczonego na wynajem (co miałoby pomóc we wkroczeniu na rynek mieszkaniowy). Program Rodzina na swoim zdaniem tej partii powinien być zmodyfikowany tak, by możliwe było oszczędzanie na mieszkanie przy pomocy państwa. Powołane Centrum Opieki nad Rodziną świadczyłoby usługi psychologiczno-socjalne oraz kompleksowe usługi medyczne. Ponadto SLD zaoferował przy- 9 Na 100 kandydatów 80 zostaje przyjętych według dotychczasowych reguł (punktacji, wyniku maturalnego), a pozostałe 20 miejsc miałoby być obsadzonych osobami o niskim statusie materialnym, którzy także w tej kategorii uzyskaliby najlepsze wyniki rekrutacji. 55

12 Polityka w opinii młodych. Idee Instytucje Obywatele. wrócenie w szkołach (także średnich) pielęgniarek i lekarzy oraz szczególną opiekę roztoczoną nad kobietami w ciąży. Podobnie jak RP, choć mniej radykalnie, SLD zapowiedział upowszechnienie antykoncepcji oraz liberalizację prawa antyaborcyjnego. W programie znalazły się też pomysły zahamowania procesu klerykalizacji szkolnictwa publicznego [Jutro bez obaw]. *** Po dokonaniu analizy programów wyborczych nasuwa się jednoznaczny wniosek. Młodzież w programach partii politycznych jest potraktowana marginalnie. Jej problemy są coraz bardziej dostrzegalne (w porównaniu z latami poprzednimi) jednak oferta programowa jest wciąż dość ograniczona. Powtarzają się problemy studentów i młodych naukowców, jednak okazuje się, że trudno zaproponować partiom konkretne rozwiązania. Kwestie młodzieżowe, o ile już są wyrażone w dokumentach programowych nie są też wyraźnie zróżnicowane. Szczególnie PO i PiS powtarzają wiele rozwiązań. Wspomniane propozycje nie będą więc prawdopodobnie czynnikiem decydującym przy dokonywaniu wyboru nad urną wyborczą. 56 Prawybory wśród młodych i wyniki wyborów parlamentarnych 2011 O tym, który program najbardziej przekonał młodych ludzi decydują wybory. Od 1995 roku w szkołach ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych w całej Polsce młodzież, tuż przed wyborami parlamentarnymi i referendami ogólnopolskimi, mogą oddawać swoje głosy. W ramach akcji Młodzi głosują organizowanej przez Centrum Edukacji Obywatelskiej, uczniowie szkół 10 także niepełnoletni zdobywają niezbędną wiedzę na temat funkcjonowania najważniejszych organów państwa, biorą udział w debatach przedwyborczych dotyczących państwa i społeczeństwa oraz przygotowują i przeprowadzają w szkole wybory [Młodzi głosują opis akcji]. Podstawowym celem przedsięwzięcia jest zwiększenie uczestnictwa młodych ludzi w szeroko rozumianym życiu publicznym. Najważniejszym analizowanym zjawiskiem jest więc poziom frekwencji, jednak, choć z mniejszym naciskiem, zwraca się również uwagę na wyniki tychże prawyborów. Dają one podstawę do wnioskowania na temat poglądów politycznych młodego pokolenia oraz ich ewentualnego przekładu na rzeczywiste wyniki rywalizacji wyborczej za kilka lat (gdy osoby te uzyskają czynne prawo wyborcze i po raz pierwszy staną przed urnami wyborczymi). Przed wyborami parlamentarnymi w 2011 roku odbyły się prawybory, w których udział wzięło 1400 szkół z całej Polski [W 1400 szkołach akcja ]. Frekwencja wyniosła 65%, a więc znacznie więcej niż notuje się podczas wyborów parlamentarnych. Zdecydowaną przewagę w prawyborach młodzieżowych uzyskała partia Janusza Palikota (36% oddanych głosów). Na drugim miejscu, co jest nieco zaskakujące w stosunku do prawyborów przeprowadzanych 4 lata wcześniej, znalazło się PiS (21%), 10 Do akcji włączane są wszystkie szkoły, które zgłoszą chęć partycypacji w prawyborach młodzieżowych. Zgłoszenia mogą dokonać uczniowie lub nauczyciele, a wystosowany wniosek musi zostać opatrzony podpisem dyrektora placówki.

13 Agnieszka Kandzia: Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży wyprzedzając PO 11. W wyborach do Sejmu w 2011 roku tendencja ta powtórzyła się. Można przypuszczać, że Palikot przekonał młodych nowoczesnym i bardziej niekonwencjonalnym podejściem do polityki, a także hasłami antyklerykalnymi, wolnościowymi i legalizacji marihuany. Wykres nr 4. Wyniki prawyborów przeprowadzonych w ramach akcji Młodzi głosują 30 września 2011 r. Polska Jest Najważniejsza - 6 % Sojusz Lewicy Demokratycznej - 6 % Źródło: [Pacewicz]. Nowa Prawica - 5 % Platforma Obywatelska - 20 % Polskie Stronnictwo Ludowe - 3 % Polska Partia Pracy - Sierpień'80-3 % Prawo i Sprawiedliwość - 21 % Ruch Palikota - 36 % Sondażowe badania TNS OPOB przeprowadzone dla TVN24 i TVP w dniu wyborów pokazują, że na Ruch Palikota zagłosowało 23,3 proc. wyborców z grupy wiekowej lata [Janusz Palikot gwiazdą młodych ]. Młodzi nie mają po prostu innej partii, moim znajomym zostaje głos nieważny albo Palikot mówili młodzi ludzie jeszcze przed wyborami [Pacewicz]. Janusz Palikot stał się pewnego rodzaju alternatywą dla ogólnopolskich kłótni parlamentarnych PO i PiS, ale również dla niewyrazistego SLD. Wykres nr 5. Procent głosów oddanych na poszczególne partie polityczne w wyborach 2011 roku w grupie wiekowej lat (w %). Źródło: [Janusz Palikot gwiazdą młodych ]. 11 W 2007 roku pierwsze trzy miejsca zajmowały kolejno: Platforma Obywatelska 51%, Prawo i Sprawiedliwość 22%, Sojusz Lewicy Demokratycznej 10%. 57

14 Polityka w opinii młodych. Idee Instytucje Obywatele. Drugie miejsce w prawyborach uzyskało PiS. Wyrażone więc prawicowe orientacje polityczne znalazły wyraz w faktycznym głosowaniu. Na te partię młodzi oddali 21% głosów. Elektorat PiS w najmłodszej grupie wiekowej wydaje się dość stabilny. W ogólnopolskich wyborach parlamentarnych na tę partię swoje głosy oddało prawie 24% młodych ludzi. W tym jednak przypadku to nie efektowne wystąpienia publiczne zadecydowały o wyniku. Zdaniem Jarosława Kaczyńskiego: Młode pokolenie chce głosować na PiS, bo oferujemy uczciwe państwo, które daje szansę na rynku pracy. Chcemy budować w młodych Polakach pewność siebie! [Młodzi popierają PiS]. PO, która wśród młodzieży szkolnej uzyskała trzeci wynik (20%.) zwyciężyła wśród wszystkich osób młodych w całej Polsce (37,2%). Większość młodych wyborców, która głosowała na tę partię 4 lata wcześniej, także i w 2011 roku udzieliła poparcia. PO straciła jednak wielu wyborców na rzecz RP, jednak nadal zdecydowanie przoduje wśród najmłodszej grupy wyborców. Podsumowanie W ramach podsumowania, próbując odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule, zestawiono preferencje polityczne młodzieży z programami partii oraz wynikami głosowania. W przypadku młodzieżowych prawyborów szkolnych wynik jest jednoznaczny oraz zaskakujący. Młodzież najchętniej oddała głosy na partię, która w swoim programie zawiera najmniej treści poświęconych tej grupie społecznej. Najlepiej i najobszerniej problemy młodzieży potraktowały PiS oraz PO, które w szkolnym głosowaniu zajęły jednak drugie i trzecie miejsce. Większość partii kwestie młodych opracowała w sposób bardzo ogólnikowy i nie przekonała do swoich pomysłów. Program wyborczy mógł mieć wobec tego niewielkie znaczenie przy wskazaniu kandydata i jego zaplecza partyjnego. Wśród młodzieży, która do wyborów pójdzie za kilka lat prym wiedzie ugrupowanie, które młodzieżą w kampanii wyborczej niemal zupełnie się nie zajęło RP. Nieokreślone preferencje polityczne oraz bardzo słabe zainteresowanie polityką, a także niejasne oferty wyborcze powodują, że młodzież wybiera to, co najbardziej znane lub atrakcyjne. Dzięki organizowanym przed wyborami happeningom i medialnym event`om Janusz Palikot stał się więc dla najmłodszych wyborców dostrzegalny. Tymczasem w wyborach parlamentarnych 2011 roku wynik jest nieco inny, a więc partie, które problemami młodzieży zajęły się bardziej wnikliwie zyskały poparcie większości młodego elektoratu. Może to wynikać z kilku przyczyn. Osoby potencjalnie bardziej zaangażowane politycznie mogą już nieco intensywniej interesować się propozycjami programowymi. Wkraczając w kolejny etap życia: studencki i zawodowy znajdują w tych programach mniej lub bardziej konkretne propozycje dotyczące swojej przyszłości. Zachowania wyborcze w tym przypadku mogą więc ulec zmianie. W wynikach z 2011 roku obserwować można również ślad, jaki pozostawiła na wyborcach elekcja sprzed 4 lat. Zaangażowanie młodych w odsunięcie Prawa i Sprawiedliwości od sprawowania władzy i tym razem było jednym z motywów kampanii wyborczej. Rywalizacja dwóch najwięk- 58

15 Agnieszka Kandzia: Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży szych polskich partii wciągnęła więc osoby młode, które z programami tychże ugrupowań nie zaznajomiły się szczegółowo. Ruch Palikota, jako młoda partia polityczna, dość ekstrawagancka, jak na polskie realia, nie był postrzegany w roli faworyta. W wielu sondażach partia ta nie przekraczała progu wyborczego, tak więc wyborca, który, mimo sympatii do tej partii, nie chciał stracić swojego głosu, oddał go na partie wiodące. Okres między 2007 a 2011 rokiem i jedne wybory parlamentarne to oczywiście czas zbyt krótki, by proponować jednoznaczne wnioski, jednak można z dużą dozą prawdopodobieństwa przypuszczać, że tendencja obserwowana na razie w szkołach przeniesie się na polską scenę polityczną (zakładając jej stosunkową stabilność i obserwując wyniki ostatnich wyborów). Poparcie młodych dla Janusza Palikota niemal pokrywające się z poparciem dla PiS jest pewnym zaskoczeniem. Kilkumilionowa grupa młodych wyborców, która w większości nie potrafi sprecyzować swojego ideologicznego miejsca i która z całą pewnością nie poświęca się lekturze kilkusetstronicowych programów wyborczych jest grupą niezwykle podatną na działania marketingowe i propozycje światopoglądowo skrajnie lewicowe. To jednak kolejne wybory parlamentarne pokażą, czy obecni uczniowie (a przyszły elektorat) pozostaną stabilni w swoich preferencjach, czy też znów zaobserwujemy zmiany poparcia partyjnego. Bibliografia: Adamczyk, G. (2003), Wartości społeczne w świadomości młodzieży niemieckiej i polskiej. Studium socjologiczne, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Cieniuch, S., Nawrocki, W., Ziemski, A. (1980), Młodzież a wielka polityka, Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza. Cześnik, M. (2009), Partycypacja wyborcza Polaków, Instytut Spraw Publicznych isp.org.pl/files/ pdf ( ). Człowiek jest najważniejszy, Program wyborczy Polskiego Stronnictwa Ludowego, ( ). Dlaczego młodzi odrzucili Kaczyńskich, Wywiad z prof. Andrzejem Nowakiem, ( ) Dziennik Ustaw. 1964, Nr 16 poz. 93. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Dziennik Ustaw. 1997, Nr 88 poz Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Eisenstadt, S. (1996), Von Generation zu Generation. Altersgruppen und Sozialstruktur [w:] H. M. Griese, Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Encyklopedia psychologii (1998), W. Szewczuk (red.), Warszawa: Wyższa Szkoła Społeczno- Ekonomiczna, Fundacja Innowacja. Encyklopedia socjologii (1999), Tom 2., K-N, Warszawa: Oficyna Naukowa. Fest, J. C. (1970), Oblicze Trzeciej Rzeszy, Warszawa: Czytelnik. file:///d:/desktop/m%c5%82odzi%20w%20polityce/211-mlodziez-nie-interesuje-siepolityka-i-nie-mowi-wlasnym-jezykiem.htm ( ). 59

16 Polityka w opinii młodych. Idee Instytucje Obywatele. Garlicki, J. (1994), Postawy polskiej młodzieży wobec pluralizmu, [w:] R. Holly (red.), Wartości polityczne w świadomości polskiej młodzieży, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN. Gierek, E. (1978), Jesteście wielką szansą. Wybór przemówień , Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza. program_sld.html ( ). Grochal, R. PO wraca do swoich, pl%2f1%2c76842%2c %2cpo_wraca_do_swoich.html ( ) Janusz Palikot gwiazdą młodych. Opłaciły się radykalne hasła, Tokfm/1,103087, ,Janusz_Palikot_gwiazda_mlodych Oplacily_sie_radykalne.html ( ). Jarosław Kaczyński: przegraliśmy przez mobilizacje młodych, ( ) ( ) Jutro bez obaw. Program wyborczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Karwat, M. (1998) Wzorce i style uczestnictwa młodzieży w polityce, [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież a zmiany polityczne we współczesnym świecie, Studia Politologiczne, Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Koseła, K. (1999) Najmłodsi dorośli. Wstęp, [w:] Idem, Młodzież szkolna o rynku i demokracji, Warszawa: Oficyna Naukowa. Łuczewski, M., Młodzież nie interesuje się polityką i nie mówi dziś własnym językiem, Młodzi głosują opis akcji, ( ). Młodzi nie wiedzą na kogo głosować, -na-kogo-glosowac,80835,1,1.html ( ). Młodzi popierają PiS, ( ). Młodzież 2010 (2011), CBOS Opinie i Diagnozy nr 19, Warszawa. Mróz, S. Marsz konopii zamienił się w wiec Palikota, Palikota ( ) Następny krok. Razem, Program wyborczy Platformy Obywatelskiej, media/dokumenty/program_po_100dpi.pdf ( ). Nowoczesna Polska. Program wyborczy Ruchu Palikota, default/files/rp.file_ pdf ( ). Nowoczesna Solidarna Bezpieczna Polska, Program wyborczy Prawa i Sprawiedliwości, programpis.org.pl/, ( ). Oferta PiS dla młodych, ( ). Oleniacz, M. (2005), Przeżywanie młodości. Obraz fenomenu w badaniach biograficznych, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Ostrowicka-Miszewska, H. (2006) Jak porcelana rzucona o beton. Dyskurs o młodzieży, 60

17 Agnieszka Kandzia: Głos wart programu? o tym, co partie polityczne proponują młodzieży polityce i polityce młodzieży, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Pacewicz, P., Młodzi głosują na Palikota, ( ). Przyłęcki, P. (2009) Problematyka młodzieży w kampanii parlamentarnej 2007 roku, [w:] D. Walczak-Duraj (red.), Wartości i postawy młodzieży polskiej T.2., Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Schelsky, H. (1996) Die skeptische Generation. Eine Soziologie der Jugend, [w:] H. M. Griese, Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Sudziński, R. (2005), Wprowadzenie [w:] R. Sudziński (red.), Niezależny ruch młodzieżowy w Polsce po II wojnie światowej ( ), Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Turska-Kawa, A., Wojtasik, W. (2010) Struktura społeczna oraz preferencje partyjne w układzie autoidentyfikacji lewicowo-prawicowych, [w:] Preferencje Polityczne, nr 1/2010. Uliński, T. (1994) Postawy polskiej młodzieży wobec demokracji wybrane aspekty, [w:] R. Holly (red.), Wartości polityczne w świadomości polskiej młodzieży, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN. W 1400 szkołach akcja Młodzi głosują prawybory parlamentarne, pl/wiadomosci/1,114873, ,w_1400_szkolach_akcja Mlodzi_glosuja prawybory.html ( ). Wyborcza optyka młodych, (przedruk za Gazetą Polską ), ( ) Agnieszka Kandzia mgr, asystent w Zakładzie Teorii Polityki Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, doktorantka w zakresie nauk politycznych. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół systemu politycznego i partyjnego Związku Australijskiego oraz ruchu republikańskiego w tym kraju. Od 2009 roku jest redaktorem Zeszytów Naukowych Szkice o Państwie i Polityce. 61

18 62