WSKAŹNIKI POZIOMU BIOLOGICZNEGO BEZPIECZEŃSTWA

Transkrypt

1 WSKAŹNIKI POZIOMU BIOLOGICZNEGO BEZPIECZEŃSTWA Biologiczne bezpieczeństwo, biobezpieczeństwo czy ulubione przez niektórych mówców angielskie określenie biosecurity, przeżywa obecnie, na różnego rodzaju spotkaniach drobiarskich, szczyt powodzenia, mimo że przez kilka dziesięcioleci nazywano je powszechnie zoohigieną i każdy wiedział o co chodzi. Wg Cardona (2012), bezpieczeństwo biologiczne jest sposobem zapobiegania przenoszeniu chorób zakaźnych, pasożytów i chwastów. Obejmuje ono różne struktury, wiele ludzkich zachowań i procedur produkcyjnych. Większość mięsa drobiowego i jaj, produkowanych w krajach rozwiniętych gospodarczo dla celów komercyjnych, objętych jest co najmniej kilkoma programami biologicznego bezpieczeństwa. W stadach towarowych, koszt indywidualnego wdrożenia tych programów, może być o wiele wyższy od rutynowego programu ochrony przed chorobami, stosowanego na terenie regionu lub kraju (Cardona, 2008). Bezpieczeństwo biologiczne i zatrudnianie w fermie wykwalifikowanych pracowników jest podstawowym elementem zrównoważonej i opłacalnej produkcji drobiu, dlatego tak ważna jest znajomość metod oceny jakości i spójności programów bezpieczeństwa biologicznego. Zrozumienie ważności bezpieczeństwa biologicznego Rozważając znaczenie bezpieczeństwa biologicznego pod względem takich wyznaczników, jak np. dochody i wydatki fermy oraz innych zmiennych, okaże się, że ferma jest nie mniej skomplikowana od innych ekosystemów. Jedna z najbardziej przydatnych ocen dotyczy koncepcyjnego oraz operacyjnego tworzenia i działania strukturalnych programów bezpieczeństwa biologicznego (Shane, 1997), obejmując system organizacyjny fermy. Dobrym przykładem jest fizyczne oddzielenie jednostek funkcjonalnych w branży drobiarskiej, np. hodowców od producentów drobiu lub jaj. Strukturalne bezpieczeństwo biologiczne, dotyczy istniejącego, fizycznego środowiska albo stada drobiu w fermie. Przykładem części strukturalnego bezpieczeństwa biologicznego, może być system zarządzania stadem all-in, all-out (cały kurnik pełen - cały kurnik opróżniony). Ważnym składnikiem biologicznego bezpieczeństwa są wszystkie codzienne, rutynowe działania osób na terenie fermy, dlatego objęte są one operacyjnym programem biobezpieczeństwa. We wszystkich tych programach najsłabszym ogniwem są ludzkie dążenia do osiągnięcia sukcesu za wszelką cenę. Cele biologicznego bezpieczeństwa Rodzaje biologicznego bezpieczeństwa można podzielić pod względem ich celów, kontroli ruchu pojazdów, higieny i izolacji. Kontrola transportu obejmuje przejazdy pojazdów do i z fermy oraz w jej obrębie. Higiena dotyczy takich działań jak czyszczenie, odkażanie materiałów, ludzi i sprzętu wprowadzanego na teren fermy oraz czyszczenie i higienę osobistą personelu w fermie (Cardona, 2008). Zasady bezpieczeństwa biologicznego mogą być ogólne, ale są bardziej skuteczne, gdy dotyczą specyficznych chorób lub ich grup, przenoszonych w podobny sposób. Choroby dróg oddechowych, pomór rzekomy, grypa ptaków, bronchit zakaźny, zakaźne zapalenie krtani, pneumowirusy i mykoplazmozy są wywoływane czynnikami chorobotwórczymi, znajdu- 10

2 jącymi się w dużej koncentracji na nabłonku, powyżej dróg oddechowych ptaków, a rozprzestrzeniają się między nimi w wyniku wzajemnego kontaktu, kaszlu lub kichania. Przenoszenie chorób między fermami następuje najczęściej w wyniku przepływu między nimi zakażonych ludzi i sprzętu. Program bezpieczeństwa biologicznego, chroniący drób przed chorobami zakaźnymi, winien się koncentrować na czyszczeniu i odkażaniu sprzętu i pojazdów oraz dróg między i wewnątrz ferm, by maksymalnie ograniczyć obecność na nich czynników chorobotwórczych, powodujących padnięcia ptaków, których obecność na tuszkach bywa niekiedy bardzo duża. Niektóre czynniki patogenne przez długi czas mogą żyć w środowisku fermy, by zaatakować nowo sprowadzone stado. Wirus choroby Mareka, wirus niedokrwistość kurcząt czy bakteria Clostridium sp.są typowymi patogenami, zagrażającymi zdrowiu ptaków. Sanitarnymi zabiegami można zmniejszyć stan zagrożenia, ale całkowicie się go nie wyeliminuje ze środowiska fermy, dlatego należy stosować specjalne programy szczepień ochronnych i leczenia. Zakres działania biologicznego bezpieczeństwa Nawet najlepszy plan wdrożenia zasad biologicznego bezpieczeństwa będzie skuteczny na tyle, na ile nam pozwolą panujące na fermie lub w regionie choroby. W przypadku dużego ich nasilenia, bardziej opłacalne będzie stosowanie ogólnych zasad, zaleconych w danym regionie lub w całym kraju przez służbę weterynaryjną, niż wprowadzenie indywidualnych programów. Najważniejszym celem poszczególnych programów bezpieczeństwa biologicznego jest ochrona stada przed zakażeniem, w której zasadniczą role odgrywa stałe monitorowanie stanu zdrowotnego ptaków na fermie oraz w regionie. Na określonym obszarze geograficznym, należy wyznaczyć czyste i brudne trasy do przewożenia ładunków związanych z produkcja drobiarską. Jest duże prawdopodobieństwo, że źródłem zakażenie zdrowych stad, mogą być samochody ciężarowe, służące do transportu brudnych ładunków, takich jak padłe lub żywe lecz chore ptaki, kury nieśne po okresie eksploatacji przewożone do ubojni. Czystymi samochodami ciężarowymi, po czystych drogach przewozi się paszę, zdrowe pisklęta, odchowaną młodzież, drób rzeźny do uboju, zawierając często przy tym umowy między dostawcą/producentem, a ubojnią, dotyczące statusu zdrowotnego ptaków. W USA, krajowe programy biologicznego bezpieczeństwa koncentrują się na eliminowaniu chorób przekraczających granicę, takich jak wysoce zjadliwa grypa ptaków i zjadliwy rzekomy pomór drobiu, dlatego są pod nadzorem Inspektoratu Zdrowia Roślin i Kontroli Służb w Departamencie Rolnictwa Stanów Zjednoczonych. W centrum zainteresowań krajowego programu bezpieczeństwa biologicznego jest również kontrola transportu, która polega między innymi na wydawaniu specjalnych dokumentów/zezwoleń, w dużym stopniu ograniczających przywóz do USA zwierząt, roślin i różnych produktów, a wraz z nimi czynników zakaźnych. Gdy stwierdzi się wprowadzenie obcego czynnika chorobowego, przystępuje się do jego zwalczania. Dzięki wdrożeniu programu krajowego bezpieczeństwa biologicznego można jedynie wykluczyć czynniki chorobotwórcze, przenoszone wraz z transportem zwierząt i aktywnością ludzi. Nie chroni to jednak stad przed chorobami przenoszonymi przez dzikie zwierzęta, pochodzące z naturalnego środowiska. Dalszemu ich rozprzestrzenianiu można tylko zapobiec, stosując fermowe lub regionalne programy bezpieczeństwa biologicznego. 12

3 Ocena biologicznego bezpieczeństwa Wielostronna ocena bezpieczeństwa biologicznego, jako niezbędnego elementu zarządzania fermą, służy do oszacowania realnego ryzyka jej zakażenia. Należy zatem przeprowadzić analizę ryzyka, polegającą na identyfikacji i ilościowym oznaczeniu zagrożenia fermy chorobami zakaźnymi i oceną strategii zarządzania. Przeprowadzone audyty mają stwierdzić zgodność programu z działaniami na fermie i osiągniętym celem. Audytor winien poddać analizie prawidłowość sposobu zarządzania ryzykiem, ocenić ogólny stan zagrożenia stada chorobami (ocena ryzyka) oraz sprawdzić, czy i w jakim stopniu stan zdrowotny stada na danej fermie zagraża innym fermom (informacja o ryzyku). Ocenę bezpieczeństwa biologicznego, można przeprowadzać w różny sposób, ale jej istotnym elementem zawsze będzie wizyta w fermie. Wyniki każdej oceny, zależą od kwalifikacji oceniającego/audytora, dobrej organizacji pracy w fermie i częstotliwości przeprowadzanych ocen. Oceniający Oceniający z wysokimi kwalifikacjami, wyróżnia się szeroką wiedzą o różnego rodzajach i typach ferm, w których dokonuje audytu. Jeżeli analizowana jest ferma kurcząt brojlerów, audytor winien posiadać duże doświadczenie oraz wiedzę nt. wysokiego i niskiego poziomu biologicznego bezpieczeństwa oraz rozległe wiadomości o rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych, a także być przeszkolony w obsłudze urządzeń niezbędnych do oceny bezpieczeństwa biologicznego i posiadać umiejętność prowadzenia wywiadów oraz, np.: posługiwania się aparaturą GPS do mierzenia odległości między budynkami na fermie i między fermami. Jako podstawową metodę oceny bezpieczeństwa biologicznego uważa się zawsze wizytę w fermie. Wynik każdej oceny zależy od poziomu kwalifikacji audytora, przejrzystości procesów produkcyjnych stosowanych w fermie oraz od częstotliwości dokonywanych wizyt. By ocenić czy wszystkie aspekty bezpieczeństwa biologicznego są postrzegane i konsekwentnie przestrzegane, każdy oceniający musi mieć dostęp do wszystkich wyników fermy, znać historię występujących na niej chorób, które są wskaźnikami niskiego poziomu biologicznego bezpieczeństwa. Opis analizy Rozważając wyniki analizy należy mieć informacje, jak je uzyskano, by można było je obiektywnie porównać w wynikami poprzednich analiz. Częstotliwość dokonywanych na fermie wizyt, przeprowadzanych w określonym celu, świadczy o wartości oceny. Fermy dysponujące rzetelną dokumentacją oraz wynikami produkcyjnymi,spójnymi z dobrym, strukturalnych bezpieczeństwem biologicznym, nie wymagają przeprowadzania częstych ocen. Oceny zgodności są ważne, gdyż są miarą najsłabszej części programu bezpieczeństwa biologicznego oraz informują o przestrzeganiu jego zasad. Trudność polega na tym, że jeśli ocena nie dotyczy najbardziej znanych dla fermy zagrożeń chorobowych, samo przestrzeganie zasad nie przyczyni się do zwiększenia bezpieczeństwa biologicznego lub do obniżenia realnego ryzyka. Narzędzia bezpieczeństwa biologicznego Ocena bezpieczeństwa biologicznego powinna obejmować plan wdrożenia go na fermie z uwzględnieniem największego ryzyka, tak w odniesieniu do produkcji, jak i systemu nią zarządzania. W rejonach będących siedliskiem dużych liczebnie stad dzikich kaczek, należy określić jak dalece zagrażają one bezpieczeństwu biologicznemu w lokalnych fermach drobiu. 14

4 Podczas oceny planu bezpieczeństwa biologicznego należy: 1. zwrócić uwagę na jego cele, które dla każdego rodzaju fermy są inne; 2. zbadać historię choroby w fermie i zdobyć informację o regionie; przy stwierdzeniu w regionie ognisk choroby, należy zbadać czy w regionie są fermy zakażone lub wolne od choroby; 3. uwzględniać działania jak reagować na wybuch choroby, by zmniejszyć ryzyko, oraz przewidywać przeprowadzenie wielu wewnętrznych i zewnętrznych kontroli, których celem byłoby wykazanie odstępstw od obowiązujących zasad oraz sposoby ich naprawy; 4. w fermie lub regionie podjąć konkretne działania zmierzające do osiągnięcia celu, np. opracować projekt pt. Zapobieganie kontaktom z dzikim ptactwem obejmujący: uniemożliwianie stadom drobiu kontaktu z dzikim lub wędrownym ptactwem; usuwać gniazda dzikich ptaków z terenu fermy natychmiast po ich wykryciu; uniemożliwiać dzikim ptakom odpoczywanie w pobliżu poideł i karmideł dla drobiu uniemożliwić dzikiemu ptactwu wtargnięcie do wnętrza kurnika; trzymać drób z dala od wszelkich źródeł wody, które mogą być zakażone przez dzikie ptaki. Edukacja W ocenie programu bezpieczeństwa biologicznego należy uwzględnić odpowiednią edukację i szkolenia, a motywowanie pracowników wpływa na poprawę wyników uczenia się, zapamiętywania oraz wdrażania nowych rozwiązań. Wg Taylor a (1911), ludzie pracują chętniej, gdy motywowani są odpowiednim wynagrodzeniem. Dlatego praca powinna być podzielona na mniejsze zadania, za których wykonanie pracownicy byliby natychmiast wynagradzani. Ryc. 1. Program biologicznego bezpieczeństwa może służyć do wyłączenia czynników chorobotwórczych związanych z drobiem lub obiektami, które nie są niezbędne do prowadzenia działalności fermy, natomiast nie można w oparciu o stwierdzenie czynników patogennych, eliminować podstawowych części składowych fermy (Cardone, 2012). W ocenie zgodności zasad biologicznego bezpieczeństwa i związanych z nią oceną pracowników, należy zdać sobie sprawę, jak bardzo są skomplikowane ich motywacje, gdyż ułatwi to zarządzanie fermą. Podstawowe założenia bezpieczeństwa biologicznego Jedną z kluczowych zasad bezpieczeństwa biologicznego jest wyłączanie. Jeśli są wskazania, że mogło dojść do zakażenie ptaków, wyłączony zostaje kurnik, ferma, region lub kraj. Nie można wyłączyć z programu tylko drobiu oraz jego opiekunów. Przy zakażeniu stada towarowego przez stado reprodukcyjne, ważny jest system pionowego monitorowania. Nie zawsze pracownicy fermy są potencjalnym źródłem zakażenia. Bardziej niebezpieczni są ludzie spoza fermy, którzy mogą być nosicielami patogenów. Znany jest przykład wybuchu pandemii H1N1 w stadach hodowlanych indyków, w których obsługa zakażała ptaki wydzielinami ze swoich dróg oddechowych, unasieniając sztucznie indyczki. Tak wprowadzony do stada wirus, przenosił się z ptaka na ptaka, a między 16

5 opiekunami i indykami następowała wymiana czynników zakaźnych (Ryc. 1). Poziom bezpieczeństwa biologicznego w dużej mierze zależy od zachowania się ludzi i ich różnych wad oraz ułomności. Najczęściej się to ujawnia w przypadku natychmiastowo działających sprzężeń zwrotnych. Kiedy dla pracowników fermy wygasa problem bezpieczeństwa biologicznego, po miesiącu zapominają o przestrzeganiu jego podstawowych zasad, o ile nie działają szybko sprzężenia zwrotne, czyli kontrola wewnętrzna lub zewnętrzna. Na podstawie oceny czy audytu nie można przewidzieć zachowań ludzi. Ocena jest migawkową fotografią, dokonaną w czasie i może jedynie dokładnie odzwierciedlać sytuację w danym momencie. Podsumowanie Powszechnie wiadomo, że choroby zakaźne przenoszą się wraz z ludźmi i sprzętem, ale wysoki poziom bezpieczeństwa biologicznego nie zależy tylko od ludzkich decyzji, lecz także od strukturalnych lub koncepcyjnych elementów programu. Ocenę bezpieczeństwa biologicznego należy zacząć od określenia jakości metod eliminujących czynniki chorobotwórcze. Nawet najbardziej optymalny system bezpieczeństwa biologicznego, jest uzależniony od ludzkich zachowań. Nie łatwo jest zmotywować pracowników fermy oraz odwiedzających je właścicieli, do zgodnego i spójnego działania. W tym przypadku niezbędne jest monitorowanie, które nie powinno ograniczać się do obserwacji działań, lecz również obejmować programy edukacji, szkoleń i motywowania w danej fermie lub systemie produkcji. Zapewnienie bezpieczeństwa biologicznego jest jedną z najważniejszych inwestycji, chroniących przed czynnikami chorobotwórczymi drób na fermie, produkty drobiarskie lub nawet kraj. Prof. dr hab. Stanisław Wężyk Krajowa Izba Producentów Drobiu i Pasz Dr inż. Ryszard Gilewski AVICONS 18