MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Transkrypt

1 PROGRAM OPERACYJNY,,WYKSZTAŁCENIE I KOMPETENCJE NARODOWY PLAN ROZWOJU PROJEKT wersja z

2 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 2. Diagnoza sektora edukacji 2.1. Diagnoza sytuacji w sektorze edukacji Poziom wykształcenia społeczeństwa System edukacji Edukacja przedszkolna System oświaty Kształcenie zawodowe Kształcenie i doskonalenie nauczycieli Wyniki egzaminów zewnętrznych Badanie PISA Szkolnictwo artystyczne Osoby o specjalnych potrzebach edukacyjnych oraz osoby pochodzące z mniejszości etnicznych Zdrowie dzieci i młodzieży - używki Szkolnictwo wyższe Kształcenie ustawiczne Nakłady na edukację System zarządzania Nadzór pedagogiczny Zewnętrzny system oceniania Społeczne organy w systemie oświaty System Informacji Oświatowej System zarządzania w szkolnictwie wyższym System oceny jakości kształcenia 2.2. Pomoc publiczna dla sektora 2.3 Dostęp do kultury na wsi i w mieście 2.4. Analiza SWOT sektora edukacji 2.5. Ocena efektywności dotychczasowej pomocy przedakcesyjnej oraz ze środków WE dla sektora edukacji w Polsce Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich Fundusze Strukturalne w okresie Działania edukacyjne w SPO Rozwój Zasobów Ludzkich Działania edukacyjne w ZPORR Strategia rozwoju sektora edukacji - synteza 3.1. Cel główny 3.2. Cele szczegółowe Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez edukację Kształcenie dla gospodarki opartej na wiedzy Zapewnienie wyższej jakości edukacji 3.3. Strategia realizacji celów 3.4. Zgodność z dokumentami i regulacjami UE Deklaracja Bolońska, Deklaracja Kopenhaska, Strategia Lizbońska Europejski Fundusz Społeczny Zgodność z Narodową Strategią Rozwoju Regionalnego Zgodność z Narodowym Planem Rozwoju na lata Zagadnienia horyzontalne 4. Priorytety i działania realizowane w ramach programu operacyjnego 4.1. Priorytet I Kształcenie i wychowanie jako podstawa integracji społecznej Działanie 1.1 Terapia, rehabilitacja oraz resocjalizacja dzieci i młodzieży Działanie 1.2 Wyrównywanie szans edukacyjnych oraz podtrzymywanie i rozwijanie 2

3 kompetencji społecznych i zawodowych osób niepełnosprawnych Działanie 1.3 Upowszechnienie wysokiej jakości edukacji przedszkolnej oraz wzmocnienie pierwszego etapu edukacji Działanie 1.4 Szkoła wszystkich uczniów, otwarta na społeczności lokalne Działanie 1.5 Podnoszenie kompetencji kulturalnych społeczeństwa Działanie 1.6 Narodowy Program Stypendialny Działanie 1.7 Specjalne strefy edukacyjne 4.2 Priorytet II Edukacja na rzecz zatrudnienia, konkurencyjności i wzrostu Działanie 2.1 Programy rozwoju szkół wyższych/ośrodków akademickich o znaczeniu ogólnokrajowym i międzynarodowym Działanie 2.2.Programy edukacyjne rozwijające zainteresowania naukami ścisłymi oraz wspierające studia na kierunkach ścisłych i technicznych Działanie 2.3 Program szans dla uczniów i studentów szczególnie uzdolnionych Działanie 2.4 Współpraca placówek oświatowych i szkół wyższych z pracodawcami Działanie 2.5 Rozwój krajowego systemu zdobywania i uznawania kwalifikacji zawodowych oraz propagowanie i rozwój kształcenia ustawicznego Działanie 2.6 Rozwój systemu doradztwa i poradnictwa zawodowego Działanie 2.7 Rozwijanie kompetencji osób dorosłych Działanie 2.8 Edukacja szkolna w zakresie języków obcych i TIK Działanie 2.9 Polski system edukacji atrakcyjna i konkurencyjna przestrzeń edukacyjna dla zagranicy Działanie 2.10 Edukacja ekologiczna 4.3. Priorytet III Efektywne zarządzanie systemem edukacji wysoka jakość kształcenia Działanie 3.1 Wspomaganie rozwoju systemu edukacji przez kompleksowe działania badawcze i analityczne Działanie 3.2 Kompleksowa informatyzacja systemu edukacji Działanie 3.3 Rozwój systemu kredytów studenckich umożliwiającego powszechne współfinansowanie studiów Działanie 3.4 Optymalizacja systemu zarządzania i finansowana systemu oświaty i kształcenia Działanie 3.5 Kształcenie, doskonalenie i rozwój kadry pedagogicznej Działanie 3.6 Wzmocnienie systemu oceny jakości pracy szkół wyższych Działanie 3.7 Doskonalenie i rozwój kadry akademickiej 4.4. Priorytet IV Pomoc techniczna Działanie 4.1 Wsparcie instytucji zaangażowanych w zarządzanie i wspieranie PO WiK Działanie 4.2 Szkolenia Działanie 4.3 Informacja i promocja 5. Szacunkowy plan finansowy 5.1. Tabela finansowa 5.2. Zasady kwalifikowalności wydatków 6. System realizacji programu 6.1. Uwagi ogólne 6.2. Zarządzanie i wdrażanie PO WiK Instytucja zarządzająca PO WiK Beneficjenci Instytucje Wdrażające PO WiK Komitety Sterujące 6.3. Zarządzanie finansowe i kontrola Rozwiązania w zakresie zarządzania finansowego i kontroli Instytucja Płatnicza Jednostka poświadczająca (certyfikująca) Audyt i kontrola finansowa Jednostka audytu Kontrola pogłębiona 6.4. Monitorowanie i ocena Komitet Monitorujący PO WiK 6.5. Ocena (ewaluacja) 7. Załączniki Załącznik nr 1 Lista kryteriów wyboru projektów 3

4 1. Wprowadzenie W 2000 r. na szczycie Rady Europejskiej w Lizbonie, państwa członkowskie UE przyjęły za cel - uczynienie gospodarki europejskiej najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką opartą na wiedzy, zdolną do trwałego zrównoważonego rozwoju, któremu towarzyszyć będzie wzrost liczby lepszych miejsc pracy oraz większa spójność społeczna. W ostatnio zredefiniowanej Strategii Lizbońskiej za priorytetowe zadania uznano działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Stąd, w świetle nowo ustalonych celów, za wytyczne dla polityki zatrudnienia przyjęto dążenie do pełnego zatrudnienia, poprawy jakości i produktywności pracy oraz wzmocnienia społecznej spójności i integracji. Oprócz priorytetów ekonomicznych, istotne znaczenie w dokumentach dotyczących realizacji Strategii Lizbońskiej przypisuje się również inwestycjom w kapitał ludzki poprzez dostosowanie systemów edukacji i szkolenia do zmian zachodzących na rynku pracy. Równocześnie cele lizbońskie są odzwierciedlane w dokumentach dotyczących edukacji. Przyjęty na szczycie Rady Europejskiej w Brukseli w 2004 r., wspólny raport okresowy Rady i Komisji, Edukacja i szkolenie 2010 podkreśla, że inwestycje przeznaczone na edukację i szkolenia są czynnikiem tak samo determinującym rozwój, jak i inwestycje kapitałowe oraz rzeczowe. Większość założeń polityki edukacyjnej, określonych przez Unię Europejską na przestrzeni kilku ostatnich lat w np. Deklaracji Bolońskiej czy Deklaracji Kopenhaskiej znajduje odzwierciedlenie w polskiej polityce edukacyjnej. Dostosowanie polskiego systemu edukacji do wymogów nowoczesnego rynku pracy, potrzeb społeczeństwa opartego na wiedzy, wzbogacenie o wymiar europejski oraz wzmocnienie działań sprzyjających większej integracji społecznej i zawodowej wymaga jednak nieustannego doskonalenia narzędzi osiągania wyznaczonych celów oraz stosownych inwestycji. Integralną część Strategii Lizbońskiej stanowi polityka spójności jeden z najważniejszych instrumentów realizacji założeń lizbońskich poprzez wdrażanie programów na poziomie krajowymi i regionalnym. Narodowy Plan Rozwoju na lata jest kompleksowym programem rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, który będzie realizowany za pomocą sektorowych i regionalnych programów operacyjnych. Celem głównym programu operacyjnego Wykształcenie i kompetencje jest podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, czyli wyposażenie jednostek w kompetencje kluczowe zwiększające ich konkurencyjność na rynku pracy oraz przygotowanie ich do aktywnego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu społeczno-gospodarczym. Cel ten ściśle nawiązuje do celów strategicznych NPR , w szczególności zaś do priorytetu Wiedza i kompetencje, w ramy którego wpisują się założenia PO WiK. 4

5 2.1. Diagnoza sytuacji w sektorze edukacji Poziom wykształcenia społeczeństwa Z prognozy demograficznej GUS wynika, że liczba młodzieży w wieku od 7 do 24 lat, wynosząca obecnie 10 mln, zmniejszy się do 8 mln w roku 2010 oraz do prawie 6 mln w roku Tak znaczne zmiany w demografii odnoszące się do liczby dzieci i młodzieży będą miały duży wpływ na system edukacji. Zmniejszenie się liczby dzieci i młodzieży winno pociągać za sobą zmniejszoną presję w zakresie infrastruktury i kadry nauczycielskiej, a także pozwolić na podjęcie działań zmierzających do poprawy jakości edukacji. Przewidywane trendy demograficzne w podziale na poszczególne grupy wiekowe. Polska (źródło: Prognoza ludności Polski 1999, GUS) przedszkole 6 zerówka 7-13 podstawowe gimnazjum liceum wyższe OGÓŁEM 3-24 (2002 = 100) Lata Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym w ostatnich latach jest stały wzrost poziomu wykształcenia Polaków związany z rosnącymi aspiracjami edukacyjnymi. Od 1988 roku wzrosła liczba osób z wykształceniem wyższym (o 52%), oraz średnim (o 23%), zmalała natomiast liczba osób z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym (o 34%). 1 Ze względu na ograniczoną dostępność oraz specyfikę statystyki międzynarodowej, dane w diagnozie pochodzą z różnych lat. 5

6 Ludność według poziomu wykształcenia w 2002 r. (w odsetkach) (źródło: NSPLiM 2002) Wykształcenie średnie zasadnicze podsta- niepełne Wyszczególnienie cealne kształcą- (zawowowe Ogółem poli- ogólno- wyższe zawodowwowe podstacdowe) Nieustalony poziom wykształcenia Ogółem 100,0 9,9 3,2 19,7 8,6 23,2 29,8 3,6 2,0 Mężczyźni 100,0 9,3 1,6 20,6 5,4 30,1 28,0 3,0 2,0 Kobiety 100,0 10,4 4,6 18,7 11,7 16,9 31,4 4,3 2,0 W porównaniu do ludności miast, poziom wykształcenia ludności wiejskiej nadal pozostaje dużo niższy, chociaż ta ostatnia podnosi swoje wykształcenie w zdecydowanie szybszym tempie niż ludność miejska. W miastach odsetek osób z wykształceniem ponadpodstawowym wynosił w 2002 roku 71%, a na wsi 54%, w tym osoby z wykształceniem wyższym stanowiły 13 % ludności w miastach i 4% na wsi (źródło: NSPLiM 2002). 3500,0 Ludność według wieku i wykształcenia w tys. 3000,0 2500,0 2000,0 1500,0 1000,0 500,0 0, i więcej grupy wiekowe Źródło: NSPLiM, GUS, wyższe policealne średnie ogólnokształcące średnie zawodowe zasadnicze zawodowe podstawowe i poniżej Zdecydowany wzrost motywacji do kontynuowania nauki obserwuje się wśród młodszych roczników, zwłaszcza w wieku lata (18,6% osób w tej grupie posiada wykształcenie wyższe). Jednocześnie dziedzictwem poprzedniego sytemu jest bardzo wysoki odsetek osób o niskim poziomie wykształcenia wśród ludności powyżej 55 roku życia. Niepokojącym zjawiskiem jest dziedziczenie statusu społecznego rodziców. Przeprowadzone kilka lat temu badania wykazały, że wśród absolwentów szkół wyższych tylko 5% miało ojców z wykształceniem podstawowym, podczas gdy 52% miało przynajmniej jednego rodzica, który ukończył studia (źródło: Raport o rozwoju społecznym, Polska 98. Dostęp do edukacji, UNDP,1998). Poziom wykształcenia jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na sytuację danej jednostki na rynku pracy. Niedostatek i niedopasowanie kwalifikacji zasobów pracy do struktury popytu na pracę wskazywane jest przez ekspertów jako jedna z istotnych przyczyn 6

7 trudnej sytuacji na rynku pracy. Wyższe wykształcenie przekłada się na wyższy wskaźnik zatrudnienia. W 2003 roku stopa bezrobocia wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym wynosiła 24,0%, z wykształceniem średnim zawodowym 17,4%, średnim ogólnokształcącym 22,6%, gdy tymczasem wśród osób z wykształceniem wyższym zaledwie 7,6%. (żródło: Rocznik statystyczny RP 2004) Średni czas pozostawania bez pracy w miesiącach w zależności od poziomu wykształcenia (I kwartał 2005 r.) Średnie Średnie Zasadnicze Ogółem Wyższe Policealne ogólnokształcące zawodowe zawodowe Gimnazjalne i poniżej 17,2 13,0 17,3 15,4 15,6 18,0 20,0 Źródło: BAEL, GUS, Czynniki koniunkturalne i wchodzące na rynek pracy kolejne roczniki wyżu demograficznego wpływają na utrzymanie się zjawiska bezrobocia wśród absolwentów, tj. osób, które do 12 miesięcy po ukończeniu szkoły nie znalazły pracy. W roku 2005 stopa bezrobocia w grupie wiekowej lata wynosiła 42,7% przy stopie bezrobocia ogółem 18,9% (źródło: BAEL, I kwartał). Jednocześnie jednak większość młodych ludzi znajduje pracę w okresie krótszym niż jeden rok od chwili wejścia na rynek pracy System edukacji Edukacja przedszkolna Wychowanie przedszkolne daje podstawy do nabywania umiejętności na wyższych szczeblach edukacji. Od roku szkolnego 2004/2005 wprowadzone zostało obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne dla 6-latków. Niekorzystnym zjawiskiem w Polsce jest niski poziom uczestnictwa w edukacji przedszkolnej dzieci w wieku 3-5 lat (ok. 30 %), podczas gdy w krajach Europy Zachodniej wskaźnik ten waha się między 70% a 100%. Ponadto występują ogromne dysproporcje w upowszechnieniu wychowania przedszkolnego między miastem a wsią. W 2003 roku 52,3% dzieci w wieku 3-5 lat mieszkających w mieście uczęszczało do przedszkola, natomiast dzieci mieszkających na wsi - tylko 16,7 %. (źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2003/2004, GUS) System oświaty W wyniku wdrażania reformy ustroju szkolnego, od 1999 r. działają 6-letnie szkoły podstawowe oraz 3-letnie gimnazja, a od roku 2002 szkoły ponadgimnazjalne: 2(3)-letnie zasadnicze szkoły zawodowe, 3-letnie licea ogólnokształcące i licea profilowane oraz 4-letnie technika. W 2005 r. rozpocznie się kształcenie w nowych szkołach policealnych. Polacy znacznie bardziej niż na początku lat 90. doceniają znaczenie wykształcenia (1993 r. 76%, 2002 r. 91%), traktując je jako jedną z podstawowych dróg do zaspakajania aspiracji, osiągnięcia wyższego statusu materialnego i społecznego. Stopniowo coraz mniej osób decyduje się na kształcenie w zasadniczych szkołach zawodowych (w 2004 roku nastąpił spadek o ok. 71% w porównaniu do roku 1990), wzrasta natomiast liczba uczniów liceów ogólnokształcących (o 68%) oraz szkół policealnych (o 169%). Omawiane tendencje wskazują na coraz wyższe aspiracje edukacyjne Polaków coraz więcej osób wybiera szkoły umożliwiające zdobycie matury i, co za tym idzie, możliwość kształcenia na poziomie wyższym (źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski, GUS, 2005). 7

8 Współczynniki skolaryzacji brutto w roku szkolnym 2003/2004 (w odsetkach) Szkoły Grupy wieku Ogółem Mężczyźni Kobiety Zasadnicze zawodowe ,5 15,3 7,5 Licea ogólnokształcące ,7 41,3 58,5 Technika i licea profilowane ,1 63,0 48,9 Policealne ,1 10,6 15,6 Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2003/2004, GUS Udział osób w wieku lata posiadających jedynie wykształcenie gimnazjalne oraz pozostających poza systemem edukacji i nie uczestniczących w szkoleniach zawodowych (2002) Trzy najlepsze kraje w Unii Europejskiej Średnia UE Polska Austria Finlandia Szwecja 18,8 % 9, 5 % 9, 9 % 10,4 % 7, 6% Źródło: Labour Force Survey, Eurostat, 2002 Biorąc pod uwagę odsetek osób opuszczających system edukacji w wieku lata z wykształceniem gimnazjalnym oraz nie uczestniczących w szkoleniach zawodowych w krajach Unii Europejskiej i Polsce należy zauważyć, że Polska sytuuje się korzystnie, poniżej średniej UE. Należy jednak podkreślić, że wskaźnik mierzony dla Polski odnosi się również do osób, które posiadają wyłącznie świadectwo ukończenia szkoły podstawowej (osoby, które ukończyły stary system edukacji) i nie kontynuują nauki. Przyczyn tak dobrego wyniku dla Polski można upatrywać m. in. we wzroście aspiracji edukacyjnych młodego pokolenia Polaków oraz wprowadzeniu obowiązku nauki do lat 18. Oprócz poziomu wykształcenia, coraz ważniejszym czynnikiem stają się rzeczywiste umiejętności absolwentów szkół, zwłaszcza w kontekście rosnących wymagań rynku pracy (znajomość języków obcych oraz technologii informacyjnych). Polscy uczniowie na poziomie szkoły gimnazjalnej uczą się średnio 1,3 języków obcych, co sytuuje nasz kraj lekko poniżej średniej dla 15 starych krajów UE. Średnia liczba nauczanych języków obcych na 1 ucznia (1999/2000) Średnia Najlepsze wyniki w UE 15 UE Polska Luksemburg Finlandia Dania 15 Poziom szkoły gimnazjalnej 1,4 2,5 2,3 1,7 1,3 Poziom szkoły średniej i 1,5 3,0 2,8 2,3 1,9 zasadniczej Źródło: Key data on education in Europe 2002 European Commission/Eurydice/Eurostat O jakości nauczania języków obcych może świadczyć przygotowanie zawodowe nauczycieli. Odsetek nauczycieli według zgodności nauczania języka z wykształceniem kierunkowym w przypadku języka angielskiego wynosi 79%. Oznacza to, że aż 21% nauczycieli języka 8

9 angielskiego naucza, nie posiadając odpowiednich do tego kwalifikacji zawodowych (w tym na wsi 33%) (źródło: EWIKAN, MENiS, 2002). Edukacja informatyczna uczy umiejętności wyszukiwania, przetwarzania i korzystania z informacji. Warunkiem zdobycia umiejętności jest odpowiednie wyposażenie szkół w komputery, dostęp do Internetu oraz wysokie kwalifikacje kadry pedagogicznej. Wyposażenie szkół w komputery w roku szkolnym 2003/2004 Liczba pracowni komputerowych na 100 szkół Liczba komputerów do użytku uczniów na 100 szkół Liczba uczniów na 1 komputer z dostępem do Internetu Szkoły podstawowe W mieście Na wsi Gimnazja W mieście Na wsi Szkoły ponadgimnazjalne Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2003/2004, GUS Znacząco poprawił się wskaźnik liczby uczniów piętnastoletnich przypadających na 1 komputer z 28,5 w 2000 r. do 21,8 w 2003 r. (6,6 Luksemburg, 7,1 Austria, 13 Czechy, 33,5 Słowacja) 2 Z MEN wynika, że jedynie około 45% nauczycieli zna podstawy zastosowań komputerów. Nie wszyscy nauczyciele, którzy uczą przedmiotów informatycznych mają do tego formalne kwalifikacje. Badania EWIKAN z 2002 r. wskazują, że wśród nauczycieli uczących informatyki jako przedmiotu głównego tylko 76,2% posiada odpowiednie kwalifikacje, a wśród nauczycieli uczących informatyki jako przedmiotu dodatkowego wskaźnik ten jest jeszcze niższy i wynosi zaledwie 57,5% Kształcenie zawodowe Kształcenie zawodowe odbywa się w technikach, w zasadniczych szkołach zawodowych oraz szkołach policealnych. W wielu zawodach z klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego zauważa się ograniczone perspektywy zatrudnienia absolwenta jako pracownika. W celu dostosowania kształcenia zawodowego do rynku pracy rozpoczęto wdrażanie niezbędnych zmian. Młodzież jest przygotowywana do samozatrudnienia. Uaktualnia się szkolną klasyfikację zawodów. Rozwija się kształcenie modułowe, które umożliwia indywidualizację procesu kształcenia tzn. kształtowania umiejętności zawodowych niezbędnych do wykonywania konkretnych zadań. Jak dotąd opracowano 53 programy modułowe. MEN zawiera także porozumienia z 2 Źródło: Eurydice, źródło : OECD, PISA za publikacją Progress Towards the Lisbon Objectives in Education and Training, 2005 Report, SEC(2005)419) 9

10 organizacjami pracodawców oraz samorządami gospodarczymi w zakresie realizacji praktycznej nauki zawodu Kształcenie i doskonalenie nauczycieli Ważnym elementem sytemu kształcenia jest odpowiednie przygotowanie nauczycieli. Poziom wykształcenia nauczycieli poprawił się w ciągu ostatnich dziesięciu lat - w 1994 r. tylko 63,6 % nauczycieli legitymowało się wykształceniem wyższym, a w 2002 r. już 90,4 %. Nauczyciele według wykształcenia w roku 2002 Wyższe % wyższe Kolegiu m % kolegium SN % SN Średnie % średnie Ogółe m , , , , Źródło: Nauczyciele w roku szkolnym 2002/2003, CODN Przepisy prawne obowiązujące od 1 października 2004 r. wprowadziły zmiany standardów kształcenia nauczycieli, przedmiotów kształcenia nauczycielskiego, wymiaru praktyk oraz treści programowych i wymaganych umiejętności (znajomość języka obcego w stopniu zaawansowanym oraz wykorzystywanie technologii informacyjnej). Istotną zmianą jest także obowiązek przygotowywania nauczycieli do nauczania dwóch przedmiotów na wyższych studiach zawodowych. Nauczyciele kształcący się* w 2002 r. Ogółem kształcących się w tys. osób % wszystkich nauczycieli w tys. osób w tym na studiach podyplomowych % ogółem kształcących się Miasto 68,7 13,3 17,0 24,7 Wieś 36,3 16,8 10,5 28,9 RAZEM 105,0 14,3 27,5 26,2 * uzupełniający wykształcenie formalne w systemie szkolnym oraz doszkalający się w systemie pozaszkolnym Źródło: Nauczyciele w roku szkolnym 2002/2003, CODN Doskonaleniem nauczycieli zajmuje się 440 placówek, w tym 4 prowadzone przez MEN, 112 przez jednostki samorządu terytorialnego (jst) oraz aż 321 placówek prowadzonych przez osoby prawne i fizyczne. W celu kontroli ich jakości wprowadzono system akredytacji tych placówek, działający od stycznia 2004 roku, w myśl rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 20 grudnia 2003 r. w sprawie akredytacji placówek doskonalenia nauczycieli (Dz. U. nr 227, poz. 2248) Egzaminy zewnętrzne Pierwszym egzaminem zewnętrznym jest sprawdzian przeprowadzany w szóstej klasie szkoły podstawowej (pierwszy sprawdzian przeprowadzono w 2002 r.). 10

11 Wyniki sprawdzianu w 2004 r. według lokalizacji szkół i umiejętności (w pkt.) Wyszczególnienie Średni wynik uczniów w gminach* RAZEM (na 40 do uzyskania) Czytanie ( na 10) Pisanie (na 12) Rozumowanie ( na 8) Korzystanie z informacji (na 2) Wykorzystywanie wiedzy... ( na 8) 24,51 8,04 7,91 3,43 1,42 3,70 Średni wynik 26,74 8,36 8,65 3,95 1,55 4,22 uczniów w miastach * dotyczy gmin: miejskich, wiejskich i miejsko-wiejskich Źródło: CKE Uczniowie najsłabiej radzili sobie z zadaniami związanymi z praktycznym wykorzystaniem wiedzy. We wszystkich rodzajach zadań lepsze wyniki uzyskali uczniowie w miastach. Na egzaminie gimnazjalnym w 2004 r. (pierwszy odbył się w 2002 r.) uczniowie uzyskali średnio 27,01 punktów (na 50 pkt.) w części humanistycznej oraz 24,49 w części matematyczno-przyrodniczej (również na 50 pkt.). Wyniki egzaminu w dużym stopniu różnią się ze względu na stopień zurbanizowania - zwłaszcza w części humanistycznej wyższe wyniki uzyskali uczniowie uczęszczający do szkół w miastach. Szkoły te mają na ogół lepsze wyposażenie, duża liczba uczniów pozwala na bardziej racjonalne wykorzystanie środków finansowych (źródło: CKE). W czerwcu 2004 r. po raz pierwszy absolwenci dwuletnich ponadgimnazjalnych zasadniczych szkół zawodowych zdawali zewnętrzne egzaminy potwierdzające kwalifikacje zawodowe. Na kandydatów, egzamin zdało osób (63%) (źródło: CKE) Badanie PISA Badanie OECD - PISA 2003 (Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów) sprawdza kompetencje piętnastolatków w trzech obszarach: rozumienia tekstu, myślenia matematycznego i myślenia naukowego. W zadaniach sprawdzających rozumienie tekstu polscy uczniowie wypadli lepiej (497 pkt) niż w 2000 r. (479 pkt) nieco powyżej średniej OECD (494 pkt). W myśleniu matematycznym uzyskali 490 pkt nieco poniżej średniej OECD (500 pkt). Nie radzili sobie dobrze z zadaniami, które wymagały od nich samodzielnego, analitycznego lub twórczego myślenia. W rozumowaniu w naukach przyrodniczych osiągnęli 498 pkt (średnia OECD 500 pkt). Najsłabiej wypadli w myśleniu naukowym (średnia OECD 500 pkt) - uzyskali 487 pkt tj. ponad 50 pkt mniej niż najlepsi (np. Finlandia i Japonia) oraz mniej niż Czechy (516 pkt), Niemcy (513 pkt) oraz Francja (519 pkt) Szkolnictwo artystyczne Obok systemu edukacyjnego, nad którym nadzór sprawuje minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, funkcjonuje system szkół i uczelni artystycznych, nad którym nadzór sprawuje Minister Kultury. System szkolnictwa artystycznego w Polsce jest silnie zcentralizowany. Niemal wszystkie szkoły podlegają Ministrowi Kultury i są finansowane z budżetu państwa (budżet Ministra Kultury). 11

12 Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw oświaty i wychowania określa, w drodze rozporządzenia, typy szkół artystycznych publicznych i niepublicznych, uwzględniając szkoły realizujące kształcenie ogólne i kształcenie artystyczne, a także szkoły realizujące wyłącznie kształcenie artystyczne. System oświaty w obszarze szkolnictwa artystycznego obejmuje: I. szkoły artystyczne publiczne i niepubliczne, realizujące kształcenie ogólne i kształcenie artystyczne: 1) szkoły muzyczne obejmujące: a) ogólnokształcące szkoły muzyczne I stopnia - szkoły o sześcioletnim cyklu kształcenia, dające podstawy wykształcenia muzycznego oraz wykształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej, b) ogólnokształcące szkoły muzyczne II stopnia - szkoły o sześcioletnim cyklu kształcenia, dające wykształcenie w zawodzie muzyk oraz wykształcenie ogólne w zakresie gimnazjum i liceum ogólnokształcącego, umożliwiające uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego; 2) szkoły plastyczne obejmujące: a) ogólnokształcące szkoły sztuk pięknych - szkoły o sześcioletnim cyklu kształcenia, dające wykształcenie w zawodzie plastyk oraz wykształcenie ogólne w zakresie gimnazjum i liceum ogólnokształcącego, umożliwiające uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, b) licea plastyczne - szkoły o czteroletnim cyklu kształcenia, dające wykształcenie w zawodzie plastyk oraz wykształcenie ogólne w zakresie liceum ogólnokształcącego, umożliwiające uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego; 3) szkoły baletowe obejmujące ogólnokształcące szkoły baletowe - szkoły o dziewięcioletnim cyklu kształcenia, dające wykształcenie w zawodzie tancerz oraz wykształcenie ogólne w zakresie klas IV-VI szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum ogólnokształcącego, umożliwiające uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego. II. szkoły artystyczne publiczne i niepubliczne, realizujące wyłącznie kształcenie artystyczne: 1) szkoły muzyczne obejmujące: a) szkoły muzyczne I stopnia - szkoły o sześcioletnim lub czteroletnim cyklu kształcenia w zależności od wieku ucznia, dające podstawy wykształcenia muzycznego, b) szkoły muzyczne II stopnia - szkoły o sześcioletnim lub czteroletnim cyklu kształcenia w zależności od specjalności kształcenia, dające wykształcenie w zawodzie muzyk; 2) szkoły baletowe obejmujące szkoły sztuki tańca - szkoły o dziewięcioletnim lub sześcioletnim cyklu kształcenia w zależności od wieku ucznia, dające wykształcenie w zawodzie tancerz; 3) szkoły sztuki cyrkowej - szkoły o czteroletnim cyklu kształcenia, dające wykształcenie w zawodzie aktor cyrkowy; 4) szkoły policealne, dające możliwość uzyskania lub uzupełnienia wykształcenia w zawodach artystycznych, określonych w odrębnych przepisach. III. szkoły pomaturalne bibliotekarskie i animatorów kultury, które są szkołami dającymi wykształcenie w zawodzie bibliotekarz lub animator kultury. IV. placówki pracy pozaszkolnej, w tym ogniska artystyczne oraz placówki kształcenia ustawicznego. 12

13 Minister Kultury sprawuje nadzór pedagogiczny nad wszystkimi publicznymi i niepublicznymi szkołami artystycznymi w Polsce. Są to 72 szkoły prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego, w których pracuje nauczycieli i kształci się uczniów oraz 302 niepubliczne szkoły artystyczne, w tym 101 posiadających uprawnienia szkół publicznych. W szkolnictwie niepublicznym pracuje 1910 nauczycieli i kształci się uczniów. Ponadto Minister Kultury nadzoruje i prowadzi 253 szkoły, w których zatrudnionych jest 8150 nauczycieli i kształci się uczniów. Podsumowując, całe szkolnictwo artystyczne I i II stopnia to: 728 szkół, w których kształci się uczniów i pracuje nauczycieli Osoby o specjalnych potrzebach edukacyjnych oraz osoby pochodzące z mniejszości etnicznych Szczególnej uwagi wymaga problem dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Wśród osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej w 2002 r. najliczniejszą grupę stanowiły osoby o wykształceniu podstawowym (46,3%). Drugą grupę, co do wielkości udziału, tworzyły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (26,8%), odsetek osób z wykształceniem wyższym był natomiast bardzo niski (4%) (źródło: Rocznik statystyczny RP 2004, GUS) Kształcenie dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi odbywa się w funkcjonujących samodzielnie szkołach specjalnych oraz w szkołach ogólnodostępnych, w których tworzone są oddziały specjalne lub klasy integracyjne, terapeutyczne i wyrównawcze. Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w roku szkolnym 2003/2004 Wyszczególnienie Zasadnicze Technika i Szkoły podstawowe Gimnazja Licea ogólszkoły licea nokształcące zawodowe profilowane W szkołach specjalnych (w tys.) 37,7 38,8 19,2 1,0 2,1 W szkołach ogólnodostępnych (w tys.) w tym jako % ogółu uczniów 47,7 1,6 29,0 1,6 1,9 1,0 5,2 0,7 3,8 0,5 Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2003/2004, GUS Dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi tworzone są również specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze (406 placówek z 26,4 tys. wychowanków w roku 2003), specjalne ośrodki wychowawcze (48 placówek z 2,7 tys. wychowanków) oraz ośrodki rewalidacyjnowychowawcze (92 placówki z 4,0 tys. wychowanków). Niewielu uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi uczy się w szkołach ogólnodostępnych. Rezultatem ograniczonego dostępu do edukacji osób niepełnosprawnych jest niższy poziom wykształcenia tej grupy osób. Współczynnik aktywności zawodowej niepełnosprawnych w 2005 r. ukształtował się na poziomie ok. 16%, podczas gdy współczynnik aktywności 3 na podstawie z Centrum Edukacji Artystycznej, luty 2005 r. 13

14 zawodowej w populacji ogółem wyniósł 54%. Wskaźnik zatrudnienia wyniósł (odpowiednio) 13% i 44% (źródło: BAEL 2005, I kwartał). Osobną grupą wymagającą szczególnego podejścia są uczniowie romscy. Większość dzieci romskich uczących się w szkołach podstawowych i gimnazjach korzysta z pomocy asystentów edukacji romskiej (44) oraz nauczycieli wspomagających (95) 4. Pomoc ta ma znaczny wpływ na zmniejszenie się liczby dzieci porzucających naukę szkolną 5. Niemniej jednak większość Romów nie kontynuuje nauki na poziomie ponadgimnazjalnym, zaś niski poziom wykształcenia utrudnia im później znalezienie zatrudnienia Stan zdrowia dzieci i młodzieży uzależnienia W latach dziewięćdziesiątych wśród młodzieży zanotowano wzrost spożycia alkoholu a także wzrost liczby osób regularnie i okazjonalnie zażywających narkotyki. Napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży szkolnej. Przynajmniej raz w ciągu całego życia piło alkohol 93 % uczniów trzeciej klasy gimnazjum oraz 97 % uczniów drugiej klasy szkoły ponadgimnazjalnej. Wysoki odsetek ba przyznał się do przekroczenia progu nietrzeźwości. Z narkotykami i lekami uspokajającymi i nasennymi przyjmowanymi bez zalecenia lekarza miało przynajmniej jednorazowy kontakt 29% uczniów trzeciej klasy gimnazjum oraz 46% uczniów drugiej klasy szkoły ponadgimnazjalnej. Według ba w okresie ostatnich 8 lat zwiększyła się dostępność nielegalnych środków psychoaktywnych Szkolnictwo wyższe Ustawa o szkolnictwie wyższym z 1990 roku rozszerzyła znacząco autonomię uczelni i stworzyła prawne przesłanki do tworzenia uczelni niepaństwowych, a ustawa o wyższych szkołach zawodowych umożliwiła tworzenie tych uczelni i kształcenie na poziomie licencjackim i inżynierskim. Ustawy te wraz z polityką finansową uczelni, tworzeniem zamiejscowych placówek kształcenia oraz możliwością pobierania odpłatności za studia zaoczne, wieczorowe i eksternistyczne w uczelniach publicznych znacząco powiększyły ofertę edukacyjną szkół wyższych. Oferta ta spotkała się z niespotykanym wzrostem aspiracji edukacyjnych młodzieży. W tym czasie liczba studentów wzrosła z 394 tys. w roku 1990 do tys. w roku W roku akademickim 1990/1991 współczynnik skolaryzacji brutto (19-24 lata) wynosił 13,1%, w roku akademickim 2003/ %, a w roku akademickim 2004/2005 już 48,5%. Jest to jeden z najwyższych wskaźników kształcenia na poziomie wyższym w Europie. 4 Źródło: Program na rzecz społeczności romskiej, MSWiA.. 5 Źródło: Raport Romskiego Stowarzyszenia Edukacyjnego Harangos : Ewaluacja edukacyjnej części Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata Źródło: Wspólne Memorandum na rzecz integracji społecznej, s Źródło: Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach ESPAD 2003 r., badanie na grupie reprezentatywnej. 14

15 Liczba studentów w roku akademickim 2003/2004 i 2004/ / /2005 Liczba studentów ogółem ,0% ,0% - studia dzienne ,1% ,9% - studia zaoczne i wieczorowe ,9% ,1% - uczelnie państwowe +KUL +PAT ,6% ,7% - uczelnie niepaństwowe ,4% ,3% W uczelniach państwowych +KUL +PAT ,0% ,0% - studia dzienne ,3% ,5% - studia zaoczne i wieczorowe ,7% ,5% W uczelniach niepaństwowych ,0% ,0% - studia dzienne ,6% ,7% - studia zaoczne i wieczorowe ,4% ,3% Współczynnik skolaryzacji 47,0% 48,5% Źródło: GUS na dzień 30 listopada (bez szkół MON i MSWiA; bez obcokrajowców) Spośród studentów studiujących w systemie stacjonarnym, którzy rozpoczęli studia w 2003 roku 78% stanowi młodzież miejska, a 22% - młodzież pochodzenia wiejskiego: na studiach zaocznych i wieczorowych odpowiednio - 76% i 24%. W państwowych wyższych szkołach zawodowych studiuje 37% młodzieży pochodzenia wiejskiego a 53% z małych miast, co wskazuje na poprawę dostępności do studiów dla tej grupy młodzieży. Z analizy z rekrutacji na studia wynika, iż młodzież nadal wybiera kierunki: zarządzanie i marketing, pedagogika, ekonomia i administracja, należące do grupy kierunków społeczno-ekonomicznych, nie zawsze odpowiadające zapotrzebowaniom rynku pracy. W mniejszym stopniu preferowane są kierunki techniczne i przyrodnicze. Dynamika zmian w obszarze awansu naukowego nauczycieli akademickich wskazuje, iż korzystną zmianą, jaka miała miejsce w latach transformacji systemowej, jest ponad trzykrotne zwiększenie liczby osób uzyskujących stopień doktora (z 1800 osób w 1992 r. do 5460 w 2003 r.) oraz obniżenie ich średniego wieku. Struktura wieku osób otrzymujących stopień doktora W wieku lat Rok Ogółem 26 i 51 i mniej więcej Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 r., GUS, Zagrożeniem wydaje się podobnej dynamiki w zakresie nadawania stopni doktora habilitowanego i tytułu profesora (od 3 lat statystyka utrzymuje się na podobnym poziomie), 15

16 co stanowi zagrożenie dla rozwoju kadry naukowo-dydaktycznej o najwyższych kwalifikacjach. Dla zapewnienia jakości kształcenia na poziomie wyższym dużym zagrożeniem jest wolniejsze tempo wzrostu liczby kadry akademickiej o najwyższych kwalifikacjach w stosunku do tempa wzrostu liczby studentów. W roku akademickim 2003/2004 w szkołach wyższych uczyło nauczycieli akademickich, w tym ok. 39% adiunktów oraz 22% profesorów (w tym 33% profesorów zwyczajnych). Na uczelniach państwowych wykładało 88% kadry akademickiej ogółem Kształcenie ustawiczne 8 Postęp technologiczny wymaga umiejętności szybkiego przystosowywania się do zmian. Powolna reakcja osób aktywnych zawodowo na zmiany technologiczne oraz zbyt niski poziom ich kwalifikacji zaowocowały wzrostem bezrobocia strukturalnego. Kształcenie ustawiczne stało się zatem niezbędnym środkiem do aktualizowania kwalifikacji; jego rozwój to także sposób na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu (poprawa sytuacji jednostki na rynku pracy, mniejsze ryzyko utraty pracy, wzrost dochodów itp.). Udział Polaków w kształceniu ustawicznym nie jest zadowalający po opuszczeniu szkoły rzadko staramy się uzupełniać wiedzę. W Polsce w 2003 r. wskaźnik uczestnictwa w edukacji ustawicznej wynosił 5% w grupie wiekowej lata. Średnia dla 15 krajów UE wynosiła 8,5% - pięciokrotnie częściej od nas dokształcali się mieszkańcy Wlk. Brytanii, czterokrotnie częściej mieszkańcy krajów skandynawskich czy Holandii. Znacznie rzadziej w edukacji ustawicznej uczestniczyły w Polsce osoby o najniższych kwalifikacjach (Definicja wskaźnika: Uczestnictwo dorosłych w grupie wiekowej lata w kształceniu w systemie pozaszkolnym ) (źródło: BAEL, 2003). Relatywnie małą rolę w rozwijaniu kwalifikacji pracowników w Polsce odgrywają zakłady pracy. W 2002 r. szkolenia dla pracowników przeprowadziło jedynie 41,4% przedsiębiorstw, gdy tymczasem w Wielkiej Brytanii, Holandii czy krajach skandynawskich odsetek ten przekroczył 80% (źródło: Rynek Pracy, 2003, MGPiPS). Wydaje się, że tak słaby udział Polaków w kształceniu ustawicznym spowodowany jest głównie iem świadomości konieczności uzupełniania swoich kwalifikacji, iem środków finansowych, iem czasu oraz niskim wyposażeniem uczniów w szkole w umiejętności niezbędne do poruszania się w dynamicznie zmieniającym się świecie. Barierą w rozwoju edukacji ustawicznej może być również stosunkowo niski stopień informatyzacji kraju w tym ograniczony dostęp do internetu oraz powszechnej informacji na temat możliwości dokształcania się (źródło: Kształcenie ustawiczne w Polsce, 2003, PFSL) Nakłady na edukację Obserwowane w oświacie zmiany wynikają z procesów demograficznych, jak i przeobrażeń systemowych. Obecnie prawie wszystkie publiczne szkoły i placówki oświatowe są 8 Kształcenie ustawiczne definiuje się jako kształcenie w szkołach dla dorosłych, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny. 16

17 prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego. Znajduje to wyraźne odzwierciedlenie we wzroście udziału wydatków na oświatę w budżetach samorządów terytorialnych, który w początkowym okresie przejmowania szkół i placówek oświatowych przez samorządy wynosił nieznacznie powyżej 15%, a w 2003 r. osiągnął 39%. Wydatki budżetu państwa i budżetów samorządów terytorialnych na oświatę w mln zł (2003r.) Wyszczególnienie Wydatki bieżące Wydatki majątkowe Razem Budżet państwa w tym subwencja oświatowa , ,2 78, , ,2 Budżety JST 7 608, , ,9 Ogółem w tym subwencja oświatowa , , ,2 Ze sprawozdania rocznego z wykonania wydatków za 2003 r. przez jednostki samorządu terytorialnego wynika, że na wynagrodzenia osobowe wydano łącznie tys. zł, co stanowi ok. 80 % subwencji oświatowej i zarazem 57,8 % wydatków bieżących (wraz z przedszkolami) poniesionych przez samorządy. W latach dziewięćdziesiątych wzrastały nakłady z budżetu państwa na szkolnictwo wyższe liczone jako odsetek PKB z 0,78 w 1994 r. do 0,87 w 2003 r. Jednocześnie wzrastał wskaźnik skolaryzacji brutto. Dlatego biorąc pod uwagę wzrost liczby studentów, wydatki na szkolnictwo wyższe, liczone jako koszt na studenta znacznie się zmniejszyły. Przy trzykrotnym wzroście liczby studentów, baza lokalowa uczelni (poza PWSZ oraz uczelniami wyznaniowymi) zwiększyła się szacunkowo tylko o ok. 20 %. Obecnie powierzchnia obiektów uczelni liczona średnio na jednego studenta przeliczeniowego jest znacznie niższa niż na uniwersytetach europejskich (od 2,98 do 8,05 m² na uniwersytetach, od 2,95 do 11,23 m² na politechnikach, od 7,47 do 13,53 m² na uczelniach rolniczych oraz od 3,24 do 15,47 m² na Akademiach Wychowania Fizycznego). Różnice między poszczególnymi polskimi uczelniami wynikają nie tylko z typu i specyfiki uczelni czy z prowadzonych kierunków studiów, ale także z niewystarczających inwestycji realizowanych w ostatnich latach w stosunku do wzrastającej liczby studentów. 9 Środki na funkcjonowanie szkół wyższych zostały przeznaczone przede wszystkim na działalność dydaktyczną (79,9%) oraz na pomoc materialną dla studentów, fundusz pożyczek i kredytów studenckich (13,7%). Struktura przychodów z działalności dydaktycznej według źródeł finansowania wskazuje, że głównym źródłem finansowania działalności dydaktycznej uczelni państwowych były dotacje z budżetu państwa (68,3%), a następnie opłaty za zajęcia dydaktyczne (24,6%). W strukturze przychodów z działalności dydaktycznej szkół niepaństwowych przeważały opłaty za zajęcia dydaktyczne (98%) (źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 r., GUS). Działalność badawcza szkół wyższych, tak jak pozostałych jednostek naukowych (PAN, jednostki badawczo-rozwojowe) jest finansowana głównie przez ministra właściwego do 9 Student przeliczeniowy (student studiów stacjonarnych - 1; student studiów wieczorowych 0,8; student studiów zaocznych 0,6). 17

18 spraw nauki. Nakłady na naukę w relacji do PKB mają tendencję malejącą 0,55% w 1994 r., 0,43% w 2000 r. i 0,34% w 2003 r. W ramach realizacji Strategii Lizbońskiej czynione są starania o zwiększenie udziału nakładów na naukę w PKB oraz o pozyskanie środków pozabudżetowych. Przychody z działalności badawczej szkół wyższych i ich struktura według źródeł finansowania (w%) Szkoły Ogółem Wyższe państwowe Ogółem w zł. dotacje na finansowanie działalności statutowej dotacje na badania własne dotacja na specjalne programy i urządzenia badawcze środki na działalność wspomagającą badanie środki na realizację projektów badawczych środki na realizację projektów celowych otrzymane z KBN sprzedaż pozostałych prac i usług badawczy ch ,8 33,2 14,2 6,6 0,5 21,3 5,1 19, ,9 33,3 14,2 6,6 0,5 21,2 5,0 19,1 Wyższe niepaństwowe 5 387,9 5,5 7,6 1,8 49,5 0,9 25,2 31,0 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 r., GUS Nakłady prywatne na edukację mogą odzwierciedlać wydatki gospodarstw domowych. Wielkość tych wydatków pozytywnie koreluje ze wspomnianą wcześniej tendencją dziedziczenia statusu społecznego. Przeciętne miesięczne wydatki gospodarstw domowych na edukację (Źródło: Rocznik Statystyczny 2004) Ogółem w tym gospodarstwa domowe pracowników na stanowiskach pracowników użytkujących gospodarstwa rolne Rok w zł. razem robotniczych nierobotniczych ,47 15,11 7,89 24,64 7, ,06 14,02 8,55 21,65 8,73 Od 1994 r. systematycznie zmniejszają się nakłady z budżetu państwa na oświatę liczone jako odsetek PKB z 4,49% w 1994 r. do 3,24 % w 2003 r., przy równoczesnym wzroście nakładów na szkolnictwo wyższe. 18

19 Relacja wydatków budżetowych na zadania z zakresu oświaty i wychowania oraz edukacyjnej opieki wychowawczej i szkolnictwa wyższego do PKB w latach % 5% 4% 3% 2% 1% 0% rok Ośw iata i w ychow anie oraz edukacyjna opieka w ychow aw cza Szkolnictw o w yższe Odsetek PKB przeznaczany w Polsce w 2001 r. (oświata i wychowanie 4,1%; szkolnictwo wyższe -1,1,%) na edukację oscyluje w granicach udziałów przeznaczanych na edukację w innych państwach Unii Europejskiej (Czechy: oświata i wychowanie 3,0%; szkolnictwo wyższe 0,9%; Wlk. Brytania: oświata i wychowanie 3,4%, szkolnictwo wyższe - 0,8%) (Źródło: Education at a Glance 2004). Porównanie wydatków na edukację według siły nabywczej pieniądza jasno jednak uwidacznia, iż w liczbach bezwzględnych przeznacza się w Polsce relatywnie mniej środków na edukację. Roczne wydatki na edukację na ucznia/studenta w USD wg siły nabywczej pieniądza w 2001 r. Od poziomu Szkolnictwo Szkolnictwo podstawowego do wyższe wyższe z wyższego (w tym B+R) wyłączeniem B+R OGÓŁEM Czechy bd Dania Polska* Wlk. Brytania Węgry Średnia OECD *Tylko instytucje państwowe. Źródło: Education at a Glance 2004 Niedoinwestowanie polskiej edukacji mogą odzwierciedlać dane finansowe dotyczące realizacji poddziałania Regionalna infrastruktura edukacyjna ZPORR oraz Lokalna infrastruktura edukacyjna i sportowa ZPORR (od momentu uruchomienia programu do końca 2004 r). 19

20 Priorytet / działanie wnioskowanego wsparcia ze środków wspólnotowych w PLN * projektów objętych umowami o dofinansowanie (w PLN) Regionalna infrastruktura edukacyjna (1.3.1) Lokalna infrastruktura edukacyjna i sportowa (3.5.1) * Maksymalne wsparcie ze środków wspólnotowych to 75% wartości projektu, a średnia ukształtowała się na poziomie około 70%. Źródło: MEN wsparcia instytucji szkolnictwa wyższego (poddziałanie 1.3.1) zaspokaja jedynie 9,99% zapotrzebowania, natomiast instytucji oświatowych (poddziałanie 3.5.1) - zaledwie 4,57% System zarządzania wybrane obszary Nadzór nad szkołami i placówkami W obecnym stanie prawnym nadzór nad szkołami sprawowany jest zarówno w zakresie spraw pedagogicznych, jak i administracyjno-finansowych. Nadzór pedagogiczny jest sprawowany przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz kuratora oświaty jako kierownika jednostki organizacyjnej wchodzącej w skład zespolonej administracji rządowej w województwie. Polega on na ocenie stanu, warunków i efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej szkół, placówek i nauczycieli, wspieraniu i inspirowaniu tej działalności oraz kontroli przestrzegania prawa w tym zakresie. Natomiast organy prowadzące szkoły i placówki sprawują nadzór w zakresie spraw finansowych i administracyjnych. Wskazane byłoby obecnie określenie, w jakim stopniu samorządy mogą i powinny współuczestniczyć w kreowaniu jakości usług edukacyjnych. Samorządy w tym zakresie powinny mieć przede wszystkim możliwość różnicowania nakładów (z zachowaniem minimum) na poszczególne szkoły, oceniane według jednolitego, obiektywnego i porównywalnego kryterium. Należy stworzyć mechanizmy zwiększające odpowiedzialność samorządów za jakość pracy szkół. Za bieżące kierowanie działalnością szkoły lub placówki odpowiada dyrektor szkoły (placówki). Sprawuje on opiekę nad dziećmi i młodzieżą, jest przełożonym służbowym wszystkich pracowników, odpowiada za dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły lub placówki, dysponuje środkami określonymi w planie finansowym szkoły (placówki). Mimo tak szerokiego zdefiniowania formalnego zakresu kompetencji, pozycja dyrektora szkoły w praktyce jest ograniczona. Jest on związany w sprawach finansowych decyzjami podejmowanymi przez organ prowadzący szkołę, a w sprawach pedagogicznych jest on zobowiązany do przestrzegania zaleceń formułowanych w trybie nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez kuratora oświaty. Należy zmierzać do wzmocnienia pozycji dyrektora szkoły w samej szkole jak i w środowisku lokalnym umożliwiając mu realny wpływ na jakość pracy szkoły. 20

21 Jak pokazują doświadczenia z realizacji Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich 10, zainteresowanie samorządu jako organu prowadzącego oraz osoba dyrektora należą do najważniejszych czynników motywujących do podnoszenia jakości pracy szkoły Zewnętrzny system oceniania Zewnętrzny system oceniania jest kolejnym elementem zarządzania jakością w oświacie. W ramach tego systemu przeprowadzane są sprawdziany w klasie 6 szkoły podstawowej, egzaminy w klasie 3 gimnazjum, egzaminy poświadczające kwalifikacje zawodowe i egzamin maturalny. Wyniki sprawdzianów i egzaminów wpływają na dalszą karierę szkolną. Do ich przygotowania i przeprowadzenia powołano specjalne agendy Centralną Komisję Egzaminacyjną i okręgowe komisje egzaminacyjne. Egzaminy służą obiektywizacji procesu sprawdzania wiedzy, weryfikacji standardów kształcenia i zapewniają porównywalność wyników. Zasadniczo system dobrze wypełnia założone cele. Dopracowania wymaga jednak analiza pochodzących z wyników egzaminów, która z kolei może być podstawą do dalszych prac nad standaryzacją wymagań, kryteriami oceniania, procedurami przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów. Sprawdziany i egzaminy są jedyną formą zewnętrznej oceny pracy szkół. Brakuje innych rozwiązań obejmujących zarówno proces sprawdzania wiedzy jak i inne obszary działalności szkół Społeczne organy w systemie oświaty W ramach ustawowych rozwiązań instytucjonalnych w procesie podejmowania decyzji w sprawach oświaty mogą uczestniczyć społeczne organy: rady rodziców, rady szkół, rady oświatowe różnego szczebla o uprawnieniach opiniodawczych i wnioskujących. Ruch rodzicielski wykazuje określoną dynamikę, tworząc organizacje od szczebla lokalnego do krajowego. Rady szkół nie są zjawiskiem powszechnym, a rady oświatowe są zjawiskiem niezwykle rzadkim. Nie powstały ani wojewódzkie ani Krajowa Rada Oświatowa. Stan ten znacznie odbiega sytuacji w innych krajach europejskich (np. Anglia, Holandia, Dania) czy USA, gdzie rady odgrywają znaczącą rolę w zarządzaniu oświatą. Funkcjonowanie rad jest wyznacznikiem kultury organizacyjnej instytucji oświatowych i stopnia upowszechnienia wzorca społeczeństwa obywatelskiego. Jak pokazują badania uczniów ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych i ponadpodstawowych 11, tylko 31% uczniów uważa, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów; niepokojąco wzrosła (w porównaniu z 1998r.) też akceptacja dla stwierdzenia, że niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być bardziej pożądane (23%). Jak wskazują też międzynarodowe badania Edukacja obywatelska 12, polscy uczniowie - prezentując wysoki poziom wiedzy teoretycznej - są na ostatnich miejscach w praktykowaniu postaw obywatelskich. Znaczące są również wyniki badań wśród nauczycieli szkół 10 Źródło: Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich Podkomponent B2 Edukacja, Raport końcowy. Wsparcie techniczne we wdrażaniu i monitoringu, EPRD Biuro Polityki Gospodarczej i Rozwoju Regionalnego Młodzież 2003 Opinie i diagnozy CBOS, Warszawa 2004 przeprowadzone na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii 12 badania Edukacja obywatelska przeprowadzone przez International Educational Association 21

22 gimnazjalnych 13, pokazujące, że tę grupę zawodową cechuje bardzo niski stopień ufności wobec innych ludzi, niższy niż wśród ogółu dorosłych Polaków z wyższym wykształceniem. Jednym z wniosków z tych badań może być stwierdzenie, że szkoła nie jest częścią życia społecznego, funkcjonuje natomiast jako wyizolowana instytucja, w której większość uczniów i nauczycieli biernie odgrywa swoje role nie składające się na zintegrowane postawy. Niezależnie od genezy tego stanu prawdopodobne jest, że większy udział społeczny w zarządzaniu oświatą może być źródłem zmiany tego obrazu System Informacji Oświatowej System Informacji Oświatowej 14 został zaprojektowany do uzyskiwania niezbędnych do prowadzenia polityki edukacyjnej państwa, podnoszenia jakości, upowszechniania edukacji oraz usprawnienia finansowania zadań oświatowych. Obejmuje szeroki zakres i zobowiązuje do prowadzenia elektronicznych baz szkoły, placówki oświatowe, jst, kuratorów, właściwych ministrów oraz inne jednostki działające na podstawie ustawy o systemie oświaty i ustawy Karta Nauczyciela. System ten jest wdrażany od marca 2005 roku. Pierwszy etap przesyłania miał miejsce w czerwcu 2005 r. System powinien on stać się narzędziem zarządzania oświatą na każdym poziomie, stąd ważnym zadaniem jest analiza pochodzących z SIO. Brakuje powiązań tego systemu z systemem będących w dyspozycji CKE dotyczącym egzaminów zewnętrznych. Nie istnieje odpowiednik systemu w zakresie szkolnictwa wyższego System zarządzania w szkolnictwie wyższym Szkoły wyższe posiadają dużą autonomię w zakresie działalności dydaktycznej i naukowej. Nadzór Ministra nad uczelniami polega na badaniu zgodności ich funkcjonowania z przepisami o szkolnictwie wyższym. Porównanie z krajami OECD przedstawia tabela15: Poziom autonomii uniwersytetów w 9 krajach OECD Wydatkow anie Własne Zaciąganie budżetu na Kraj budynki i pożyczek rzecz sprzęt osiągania celów Ustalanie struktur i programów Zatrudnianie i zwalnianie pracowników Określanie poziomu płac Austria T T T T Dania T T T T Finlandia T T T Irlandia T T T T T Holandia T T T T T T Norwegia T T T T Polska T T T T T T Szwecja T T T T Wlk.Brytania T T T T T T = Tak, oznacza, że szkoła wyższa ma w danym zakresie uprawnienia. Źródło: Szkolnictwo wyższe w Polsce, 2004, Bank Światowy Ustalanie liczby przyjmowanych studentów 13 badania Opinie nauczycieli na temat postaw obywatelskich młodzieży IPSOS 2004 r. przeprowadzone na zlecenie UKIE 14 Wprowadzony ustawą z dnia 19 lutego 2004 r. o systemie informacji oświatowej, która weszła w życie 1 stycznia 2005 r. 15 tamże, str.27 22