WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI

Transkrypt

1 STUDIA IURIDICA XLI/2003 Aleksander Stępkowski* WPiA UW WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI Anglosaska instytucja trustu, nadająca jednolitą formę instytucjonalną powierniczym stosunkom prawnym, od dawna przykuwa uwagę prawników z kontynentalnej części Europy. Przyczynę tego zainteresowania uchwycili w pewnej mierze Konrad Zweigert oraz Hein Kötz wskazując, że trust pozwala na zaspokajanie bardzo wielu potrzeb, które prawnicy z kontynentalnej części Europy (na gruncie swych własnych systemów prawnych) muszą osiągać za pomocą całego arsenału 1 niezwykle różnorodnych instytucji. Widać to bardzo wyraźnie w dokonywanych niekiedy zestawieniach możliwych na gruncie kontynentalnej kultury prawnej 2 funkcjonalnych odpowiedników anglosaskiego powiernictwa. Ta niezwykła funkcjonalność anglosaskiego powiernictwa wynika w dużej mierze stąd, że trust jest konstrukcją bardzo ramową, a przez to prostą i jednocześnie elastyczną łatwo dostosowującą swój kształt do konkretnych potrzeb życia społecznego. Dlatego też, o ile funkcjonalne przeznaczenie instytucji zawsze wywiera wpływ na jej kształt, o tyle w przypadku trustu konkretny kontekst funkcjonalny jest szczególnie istotny i niezwykle zróżnicowany. Skłania to wręcz niektórych autorów do posługiwania się w ogólnym odniesieniu do omawianej instytucji wyłącznie liczbą mnogą wyrazu 3 trust, co ma podkreślać różnorodność form, w jakich można ją spotkać. W ciągu kilkuset lat, odkąd to na Wyspach Brytyjskich oraz w innych systemach common law posługiwano się trustem, czyniono to w bardzo różny sposób, w zależności od zmieniających się potrzeb społecznych. George Joseph Bell w swych 4 Commentaries on the Laws of Scotland monumentalnym dziele z roku 1810, po * Stypendysta Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. 1 Por. K. Zweigert, H. Kötz, An Introduction to Comparative Law, wyd. 3, Oxford 1998, s Por. P. Lepaulle, Civil Law Substitutes for Trusts, Yale Law Journal, t. 36, 1927, s Por. M. Lupoi, Trusts: A Comparative Study, Cambridge 2000, s Obszerne omówienie zastosowania, jakie znajduje trust w obrocie gospodarczym (szczególnie w Stanach Zjednoczonych), można odnaleźć w artykule: H. Hansman, U. Mattei, The Functions of Trust Law: a Comparative Legal and Economic Analysis, New York University Law Review, t. 73, 1998, s

2 252 ALEKSANDER STĘPKOWSKI wielokroć wznawianym i wywierającym zasadniczy wpływ na rozwój prawa szkockiego w XIX wieku podkreślał wielką doniosłość społeczną tej instytucji 5 w Szkocji, prezentując bardzo szeroki wachlarz jej zastosowań. Wydaje się jednak, że współcześnie jest on jeszcze szerszy i chociaż w Szkocji konstrukcja ta nie jest może używana tak wszechstronnie i z taką fantazją, jak ma to miejsce w Anglii czy w Stanach Zjednoczonych, niemniej jednak sytuacja przedstawia się bardzo podobnie. Zważywszy natomiast na wspomniane na wstępie zainteresowanie anglosaskim powiernictwem w krajach należących do kontynentalnej tradycji prawnej, wydaje się, że przybliżenie niektórych przynajmniej zastosowań, jakie znajdowała i nadal znajduje ta instytucja w Szkocji, może okazać się interesujące. Reminiscencje tego zainteresowania można obserwować również w Polsce, by wspomnieć 6 chociażby omawiane w prasie projekty przeniesienia na grunt prawa polskiego tzw. rachunków escrow, mających przyczynić się do rozwoju budownictwa mieszkaniowego w naszym kraju. Szkockie doświadczenia mogą okazać się tym ciekawsze, że tamtejsze prawo prywatne jest bliskie kontynentalnej cywilistyce. Stąd też w literaturze podkreśla się znaczenie rozwiązań szkockich przy podejmowaniu prób 7 wprowadzania trustu do kontynentalnych systemów prawa prywatnego. Sam trust jest zasadniczo trójstronną relacją prawną, w której jedna osoba (truster lub we współczesnej angielskiej nomenklaturze settlor) przenosi własność określonego majątku na powiernika (trustee) mającego obowiązek tak wykonywać uzyskane w ten sposób prawo, aby wszelkie korzyści płynące z majątku powierniczego przypadały beneficjentowi trustu (beneficiary). Jednocześnie jednak po każdej stronie tego stosunku prawnego występować może kilka osób i z reguły ma to miejsce przynajmniej w odniesieniu do powierników. Ustanawia się ich zazwyczaj kilku i są oni wówczas współwłaścicielami powierniczymi majątku, na zasadach bardzo przypominających współwłasność łączną. Jedna osoba może też występować po kilku stronach tego stosunku prawnego, z zastrzeżeniem, że jedyny beneficjent nie może być jedynym właścicielem powierniczym, wówczas bowiem następuje zlanie się ich uprawnień w pełne prawo własności. 5 In many situations it is difficult to arrange or dispose of property without having recourse to the creation of a trust [...] This expedient is especially made use of for securing estates to unknown, or unborn, or very numerous parties [...] for disposing with, or getting rid of, the settling of marriage contracts; the arranging of family settlements; the fixing of a plan for the administration of large estates, which shall not require or shall exclude, the interference of the proprietor; the facilitating of the sale and distribution of land, or its price, among heirs or creditors. A system of operations by which arrangements so various and composite may be accomplished, is of great importance in the practical jurisprudence of Scotland (G.J. Bell, Commentaries on the Law of Scotland and the Principles of Mercantile Jurisprudence, wyd. 7, J. McLaren (red.), Vol. 1, Edinburgh 1870, s. 30). 6 Por. K. Milewska, Budowa pod kontrolą banku, Rzeczpospolita nr 247 z 22 października 2002 roku. 7 Por. D.J. Hayton, S.C. Kortmann, H.L. Verhagen (red.), Law of Business and Finance, Vol. 1: Principles of European Trust Law, Hague 1999, s. 4. Na temat wpływu rozwiązań szkockich na kształt Europejskich zasad prawa trustów por. R. Zimmermann, Roman Law, Contemporary Law, European Law. The Civilian Tradition Today, Oxford 2001, s. 169.

3 WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI 253 Na gruncie prawa szkockiego inaczej niźli w Anglii i innych systemach common law właścicielowi powierniczemu przysługuje wyłączne prawo rzeczowe do majątku trustu, natomiast beneficjent posiada względem trustee jedynie osobiste roszczenie o realizację celów trustu. Majątek powierniczy stanowi jednak masę wyodrębnioną, tzn. nie zlewa się z majątkiem osobistym właścicieli powierniczych i musi być oddzielnie administrowany, a zaspokajane z niego mogą być wyłącznie roszczenia beneficjentów oraz te, które powstały w związku z administrowaniem trustem. Dlatego też jest on niedostępny dla osobistych wierzycieli osób pełniących funkcje właściciela powierniczego. Na straży odrębności majątku powierniczego od majątku osobistego trustees stoją rygorystyczne zasady wynikające z powierniczych powinności trustees, tzw. fiduciary duties, które mają zapobiec powstaniu konfliktu interesów osoby pełniącej funkcję właściciela powierniczego i interesów beneficjentów. Wyczerpujące przedstawienie w tym miejscu wszelkich sposobów wykorzystania instytucji trustu w życiu społecznym Szkocji jest niemożliwe. Prezentacja niniejsza ograniczy się zatem tylko do niektórych spośród zastosowań, jakie instytucja ta znalazła zarówno w przeszłości, jak i obecnie na północy Wysp Brytyjskich, przy czym zakres niniejszego omówienia nie zostanie ograniczony do samej instytucji trustu w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz w pewnej mierze uwzględniać będzie również inne stosunki prawne o charakterze powierniczym, które z czasem zaczęto postrzegać jako szczególnego rodzaju trusty. Poniżej pominięta zostanie problematyka tzw. constructive trust, czyli szczególnej sytuacji, kiedy to, w określonych sytuacjach, powierniczy stosunek prawny powstaje ex lege. Podyktowane jest to faktem, że contrustive trust budzi w prawie szkockim wiele kontrowersji, a w doktrynie zajmuje się względem niego bardzo niejednoznaczne stanowisko. Z tego też powodu zagadnienie to powinno zostać omówione osobno. ZASTOSOWANIE TRUSTU NA GRUNCIE STOSUNKÓW RODZINNYCH Zarówno w Anglii, jak i w Szkocji, pierwsze rozporządzenia powiernicze znalazły zastosowanie na gruncie stosunków rodzinnych, one to bowiem stwarzały w naturalny sposób warunki, w których łatwiej było o zaufanie, będące kluczowym elementem powiernictwa. Do dzisiaj zresztą różne postaci owych intrafamily wealth transfers, jak niekiedy określa się rozporządzenia powiernicze, regulujące rodzinne stosunki majątkowe, stanowią w opracowaniach akademickich według niektórych 8 zupełnie niezasłużenie główną kategorię trustów. Pierwsze znane źródła prawa 8 Jest tak również w Stanach Zjednoczonych. Por. J.H. Langbeinn, The Secret Life of the Trust: Trust as an Instrument of Commerce, Yale Law Journal, t. 107, 1997, s. 165; H. Hansman, U. Mattei, The Functions, s. 436.

4 254 ALEKSANDER STĘPKOWSKI szkockiego dotyczące instytucji trustu pochodzące z lat dwudziestych XVII wieku orzecznictwo pokazują, że częstą przyczyną ustanawiania trustu w XVII wieku była bądź to ucieczka przed wierzycielami, bądź przed konfiskatą, która groziła za zdradę. W Anglii praktyka taka miała miejsce jeszcze w odniesieniu do use z której trust dopiero się wykształcił. Już bowiem w 1376 roku wydany został 9 pierwszy statut, wymierzony przeciwko tego typu rozporządzeniom dokonywanych in fraudem creditoris, co w Szkocji nastąpiło dopiero w roku Na podobne motywy ustanawiania trustów w Szkocji wskazuje pośrednio fragment z pochodzących z końca XVII wieku Instytucji prawa szkockiego, autorstwa Jamesa Staira, Lorda Prezydenta Court of Session, wybitnego prawnika, uważanego za ojca prawa 12 szkockiego. Pisał on mianowicie, że rozporządzenie dokonywane przez osobę mającą powody, by obawiać się o losy swego majątku, należy postrzegać jako mające charakter powierniczy. 13 Chęć zabezpieczenia majątku rodzinnego powodowała również osobami ustanawiającymi tailzie instytucję recypowaną najprawdopodobniej z francuskiego 14 prawa feudalnego. Nie był to początkowo sensu stricto trust, choć instytucja ta miała niewątpliwie charakter powierniczy. Jej dokładnym odpowiednikiem w angielskim prawie feudalnym jest entail, zaś w Europie kontynentalnej były to ordy- 15 nacje rodzinne, dość powszechnie kojarzone z rzymskim fideikomisem. Dzięki takiemu rozporządzeniu właściciel mógł zadysponować mortis causa majątkiem, determinując sposób administrowania nim oraz jego dziedziczenia, a nade wszystko ograniczyć możliwość alienacji na długie dziesiątki, a nawet setki lat. Jak już wspomniano, przez długi czas tworzenie tailzie, jako sui generis instytucji prawa feudalnego, nie wiązało się z powołaniem trustu i dopiero od końca XVIII wieku ordynacje zaczęto częściej tworzyć w tej formie. Instytucja ta, będąc afirmacją swobody dokonywania rozporządzeń mortis causa jednej osoby, kosztem swobody 9 50 Edw. III, c Por. R. Burges, Thoughts on Origins of the Trust in Scots Law, Juridical Review 1974, s ; J.H. Baker, An Introduction to English Legal History, wyd. 3, London 1990, s Acta Parl. Jac. VI 1621, Act XVIII; (A.P.S IV, 615, caput 18). 12 Por. T.M. Cooper (Lord Cooper of Culross), Selected Papers , Edinburgh 1957, s. 175, 177. Por. także P. Stein, The Influence of Roman Law on the Law Scotland, Juridical Review 1963, s Stair, Inst : There are many circumstances from which trust may be inferred [...] if any person assign or dispose a right to another and if it be proved that he was in such circumstances, as it was not safe to keep it in his own name [...] it would be thence presumed, that it were in trust to the behoof of his author. Współcześnie za najbardziej autorytatywne wydanie Instytucji Staira uważa się: The Institutions of The Law of Scotland. Deducted From its Originals, and Collated with the Civil, Canon and Feudal Laws, and with the Customs of Neighbouring Nations. In IV Books by James, Viscount of Stair, Lord President of the Session 1693, red. D.M. Walker, Edinburgh-Glasgow Stair, Inst. III Por. Stair Memorial Encyclopaedia, t. 24, Edinburgh 1989, 4, s. 4 (dalej: Stair Memorial Encyclopaedia); G. Gretton, Scotland: The Evolution of the Trust in a Semi-Civilian System, [w:] R. Helmholz, R. Zimmermann (red.), Itinera Fiduciae. Trust and Treuhand in Historical Perspective, Berlin 1998, s. 517; a także J.H. Baker, An Introduction, s

5 WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI 255 dysponowania majątkiem przez jej spadkobierców, była zawsze postrzegana jako kontrowersyjna i na rozmaity sposób dokonywano ograniczenia swobody jej tworzenia. Ostatecznie zakazano powoływania nowych ordynacji rodzinnych na mocy sekcji 47 brytyjskiego Entail Amendment Act 1848, a następnie sekcji 8 Entail (Scotland) Act Jednak jeszcze w drugiej połowie XX wieku oceniano liczbę 16 wciąż istniejących ordynacji na ponad tysiąc. Zostały one ostatecznie zniesione na mocy sekcji 50 Abolition of Feudal Tenure etc. (Scotland) Act 2000, a ich rejestr (Register of Entails) został zamknięty. W związku z faktem, że majątek powierniczy stanowi masę ściśle wyodrębnioną, konstrukcją trustu posługiwano się chętnie w celu stworzenia zabezpieczenia materialnego kobiecie wychodzącej za mąż. Przed uchwaleniem Married Women s 17 Property Act 1920 ruchomości (moveable property) należące do kobiety wychodzącej za mąż stawały się własnością jej męża, zaś feudalne nieruchomości (heritable property) były przezeń administrowane. Jak podkreślono w sprawie 18 Andersons v. Buchanan (1837), trust był w takim wypadku funkcjonalnym odpowiednikiem wprowadzenia rozdzielności majątkowej między małżonkami i co za tym idzie zagwarantowania żonie możliwości dysponowania swym mieniem panieńskim. W tym celu powszechnie ustanawiano tzw. marriage-contract trusts, 19 w formie umowy przedmałżeńskiej (antenuptial marriage trusts), mającej zabezpieczyć współmałżonka i dzieci przed ewentualnymi roszczeniami wierzycieli drugiego małżonka. Podobny kontrakt wywiera nadzwyczaj doniosłe skutki w sferze majątkowej małżonków, domniemywa się bowiem, że rozporządzenia takie są nieodwołalne. Zmiany jego warunków może dokonać sąd jedynie w wypadku rozwodu. Od roku 1920 mąż nie nabywa już ipso iure prawa do majątku żony, przez co trusty małżeńskie straciły swe pierwotne znaczenie praktyczne, jednak w literaturze podnosi się, że podobny sposób regulacji małżeńskich stosunków majątkowych może jeszcze przeżywać renesans w związku ze współczesnym kryzysem 20 instytucji małżeństwa i bardzo dużą liczbą rozwodów w Szkocji. Inny przykład zastosowania trustu przy regulowaniu rodzinnych stosunków majątkowych odnaleźć można w znowelizowanym w 1980 roku Married Women's Policies of Assurances (Scotland) Act 1880, który w sekcji 2 przewiduje, że polisa 16 T.B. Smith, Studies Critical and Comparative, Edinburgh 1962, s ; a także Ch. de Wulf, The Functions of Trusteeship and Some Aspects of the Law of Trusts in the Civil Law of Scotland, Acta Juridica 1962, s. 94; W.A. Wilson, A.G. Duncan, W.A. Elliott, Trust Trustees and Executors with Chapter on Judicial Variation of Trusts, wyd. 2, Edinburgh 1995, s. 104 (dalej: Wilson & Duncan) & 11 Geo. V, caput Andersons v. Buchanan (1837) 15. Shaw. 1073, na s Por. Ch. de Wulf, The Functions, s Por. McCallum v. McCulloch s Trustees (1904) 7 F. 337; D.R. Macdonald, Succession, wyd. 2, Edinburgh 1994, s. 69; Wilson & Duncan, s ; A.J.P. Menzies, The Law of Scotland Affecting Trustees, wyd. 2, Edinburgh 1913, s. 49; Stair Memorial Encyclopaedia, 18, s. 12; por. także K.McK. Norrie, E.M. Scobbie, A.M.C. Dalgleish, Trusts, Edinburgh 1991, s. 11 (dalej: Norrie & Scobbie).

6 256 ALEKSANDER STĘPKOWSKI ubezpieczenia na życie wykupiona na rzecz współmałżonka lub dzieci jest traktowana jako ustanowienie trustu na rzecz osób w polisie wymienionych. Pierwotnie 21 rozwiązanie to było pomyślane jako sposób na zabezpieczenie żony przed roszczeniami wierzycieli męża, obecnie jednak regulacja ta działa w obie strony i beneficjentem takiego trustu może być również mąż. Beneficjenci wraz z wykupieniem polisy uzyskują prawo majątkowe, którym mogą rozporządzać. Co więcej, beneficjent będący współmałżonkiem może zachować je nawet po rozwodzie. 22 W Szkocji zaczęto również ustanawiać w formie trustu prawo użytkowania (liferent), będącego przystosowanym przez Szkotów do ich systemu prawa ziemskiego rzymskim ususfructus. W swej podstawowej formie (proper liferent) 23 użytkowanie nie wymagało wcale formy trustu, z czasem jednak zaczęto ją powszechnie w tym celu wykorzystywać i praktyka ta wyparła szybko użytkowanie w jego właściwej formie. Czyniono to poprzez powiernicze przeniesienie własności majątku na osobę, która miała dożywotnio użytkować ziemię (liferenter), zaś po jej śmierci własność majątku miała przejść na określoną przez trustera osobę ( fiar). W tej sytuacji niewłaściwe korzystanie z majątku prowadziło do naruszenia 24 więzi powierniczej (breach of trust) względem fiar. Z czasem wykształcono jeszcze inny rodzaj użytkowania, tzw. trust for liferent and fee (improper lub beneficiary liferent), w którym można wyodrębnić dwa typy beneficjentów jeden, uprawniony do dochodu z majątku, drugi zaś do kapitału, od którego dochód stanowi właśnie beneficial liferent. Własność majątku była przenoszona w takim wypadku na właściciela powierniczego, który ma nią administrować i wypłacać dochód z niej użytkownikowi (liferenter), zaś po upływie okresu, na który utworzono trust, własność majątku ma przekazać osobie uprawnionej do kapitału ( fee). W truście takim jedni spośród beneficjentów są uprawnieni do docho- 25 dów z majątku powierniczego, drudzy zaś do samego majątku (kapitału). Podział majątku, stanowiący realizację trustu, odbywa się na podstawie aktu ustanawiającego trust, a gdy nie będzie tam stosownych postanowień, wówczas na zasadach 21 Section 2. A policy of assurance effected by a man or woman on his or her own life, and expressed upon the face of it to be for benefit of his or her spouse or children, or his or her spouse children, or any of them shall, together with all benefit thereof, be deemed a trust for their benefit. Por. także D.M. Walker, Principles..., s. 93. Por. także Wilson & Duncan, s Por. D.R. Macdonald, Succession, s Por. G. Gretton, Scotland..., s. 524; P. Stein, The Influence..., s Ususfructus w Rzymie było początkowo niezbywalnym prawem posiadania rzeczy (posessio), które z czasem zaczęto określać terminem ususfructus, czyli własność użytkowa. Justynian rozumie pod tym pojęciem już zwykłe użytkowanie, jednak pojęcie własności użytkowej bardzo odpowiadało realiom średniowiecznego społeczeństwa feudalnego. Por. M. Kaser, Das römische Privatrecht, t. 2, München 1959, s Por. K.G.C. Reid, National Report for Scotland, [w:] D.J. Hayton, S.C. Kortmann, H.L. Verhagen (red.), Law of Business..., t. 1: Principles..., s. 77; J. M Laren, The Law of Wills and Succession as Administered in Scotland Including Trusts Entails Powers and Executry, wyd. 3, Edinburgh 1894, s. 1054; Norrie & Scobbie, s. 21. Por. także Wilson & Duncan, s Por. W.M. Gloag, R.C. Henderson, The Law of Scotland, wyd. 10, red. W.A. Wilson, A. Forte, Edinburgh 1995, s. 842 (dalej: Gloag & Henderson).

7 WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI określonych w The Apportionment Act 1870, który przewiduje stosowne na tę oko- 27 liczność zasady. Duże znaczenie w stosunkach rodzinnych mają tzw. alimentary trusts, będące 28 funkcjonalnym odpowiednikiem amerykańskich spendthrift trusts. Ustanawia się je po to, by osoby małoletnie lub niezaradne mogły cieszyć się dobrodziejstwami płynącymi z majątku administrowanego przez inne osoby, dysponujące stosownymi do tego kompetencjami. Majątek powierniczy, w przypadku trustu alimentacyjnego, stanowią określone środki finansowe przeznaczane wyłącznie na utrzymanie i wykształcenie beneficjenta na poziomie, do jakiego jest on przyzwyczajony. W tych 29 też granicach nie podlegają one egzekucji przez wierzycieli. Trusty takie wykształciły się ze stypulacji zawieranych we wspomnianych już kontraktach przedmałżeńskich, jednak począwszy od sprawy Murray v. Macfarlane s Trustees (1895), trzeba je ustanawiać w formie trustu, choć wcześniej, wydaje się, nie było to konieczne. Wnioskować w ten sposób można na podstawie fragmentu Instytucji 32 Johna Erskine a, autora, który wywarł bodaj największy wpływ na rozwój prawa szkockiego w XVIII wieku. Omawiając problematykę egzekucji wierzytelności, wymienia on m.in. środki (finansowe), które dłużnik wcześniej uczynił majątkiem 33 alimentacyjnym na rzecz innej osoby i które przez to nie podlegają egzekucji. Erskine nie wspomina jednak, by majątek ten był przedmiotem trustu. Trust taki nie może być oczywiście utworzony na rzecz samego trustera, tak jak 34 nie można również nadać charakteru alimentacyjnego prawu własności ( fee). Do roku 1984 wyjątek od tej zasady stanowiła możliwość dokonania takiego alimentacyjnego rozporządzenia przez kobietę na swoją rzecz w ramach ante-nuptial & 34 Vict. caput Por. Norrie & Scobbie, s Por. Ch. de Wulf, The Functions..., s. 95. Por. także Norrie & Scobbie, s Douglas-Hamilton v. Duke Duchess of Hamilton's Trustees, 1961 S.C. 205, Lord Guthrie na s The law, as I understand it, is this, where a right conferred upon a party has been declared to be alimentary, and where it is protected by a trust, the liferenter or annuitant is given the privilege of security for the alimentary provision, not excessive in amount, so that it is not subject to the diligence of creditors, but the counterpart of this privilege is a conventional incapacity of the liferenter or annuitant to assign or discharge the right or to revoke the trust by which it is safeguarded. 30 Por. na ten temat Rennie v. Rithie (1845) 4 Bell (H.L.) 221, Murray v. Macfarlane s Trustees (1895) 22 R Por. T.B. Smith, Studies..., s Por. również Stair Memorial Encyclopaedia, 6, s Sums destined by the granter for a special purpose cannot, by arrestment or any other diligence, be inverted contrary to the granter s intention to any other use [...] Upon this ground alimentary rights, granted for the personal subsistence of the grantee, are not arestable (Erskine, Inst. III, 6, 7). Współcześnie za najbardziej autorytatywne wydanie Instytucji Erskine a uważa się reprint wydania 8, pod redakcją Bell & Bradfute, Edinburgh 1871: J. Erskine of Carnock, An Institute of the Law of Scotland, J. Badenach Nicolson (red.), Edinburgh Watson s Trustees v. Watson, 1913, S.C. 1133; na s. 1140; 1913 S.L.T. 172, na s the law is that no man can have a right of fee in money or property and at the same time exempt his property from the diligence of his creditors. You cannot give a fee to a man and say to his creditors <Do not attach it.>.

8 258 ALEKSANDER STĘPKOWSKI 35 marriage contract. Rozwiązanie to jednak zlikwidowano. Istotną cechą rozporządzenia alimentacyjnego jest fakt, że wraz z jego akceptacją przez beneficjenta, staje się ono nieodwołalne i nie można się go również zrzec, chyba że ustaną przyczyny, dla których trustowi nadano charakter alimentacyjny. Istnieją dwa rodzaje trustów alimentacyjnych: alimentary liferent oraz alimentary annuity, które podlegają bardzo podobnym regulacjom. W pierwszym wypadku środki przeznaczone na utrzymanie beneficjenta stanowi cały dochód z majątku powierniczego, natomiast alimentary annuity to określona suma, której wysokość nie jest uzależniona od wysokości dochodu, jaki majątek przynosi. Ponadto alimentary annuity nie jest dożywotnie, tak jak liferent, i może być ustanowione również bezterminowo (in perpetuity). Obecnie alimentary trusts tworzone są bardzo często ze względu na korzystne rozwiązania podatkowe. Ustawa Inheritance Taxes Act 1984, w sekcji 71 oraz 89, wiąże bowiem z utworzeniem trustu alimentacyjnego (tzw. accumulation and maintenance settlement), mającego zapewnić środki na utrzymanie i wykształcenie osób poniżej 25 roku życia, ulgi podatkowe. Jednak wszelkie środki przewyższające te potrzeby powinny zostać zakumulowane, powiększając majątek powierniczy. Natomiast ustawa Capital Gains Tax Act 1979 zawiera analogiczne rozwiązania odnośnie do trustów ustanawianych na rzecz osób 36 upośledzonych fizycznie lub umysłowo. Trust jest wykorzystywany również na gruncie prawa spadkowego. W literaturze 37 można spotkać się ze stwierdzeniem, że trust powstaje zawsze, gdy ktoś umiera. Chodzi tu o instytucję wykonawcy testamentu (executor), który, jako zarządca masy spadkowej osoby zmarłej (executry), przez sekcję 2 Trust (Scotland) Act 1921 został włączony do zakresu nazwy trustee. Wykonawca testamentu to funkcja wywodząca się z prawa kanonicznego, które w średniowieczu było właściwe w sprawach spadkowych. Powstała ona w XII wieku jako wynik procesu mieszania się zasad prawa rzymskiego i germańskich praw zwyczajowych w ramach jurysdykcji kościelnej i do dzisiaj funkcjonuje zarówno w Szkocji, jak i w Anglii, USA oraz 38 innych krajach, których systemy prawne należą do kręgu common law. Sądy kościelne postrzegały wykonawcę ostatniej woli zmarłego przez pryzmat kategorii romanistycznych, czyniąc w odniesieniu do niego daleko idącą analogię z rzymskim dziedzicem (heres). Z tej też przyczyny uzależniały one ważność sporządzonego testamentu od ustanowienia w nim jego wykonawcy (executor). 39 Po- 35 Sekcja 5 Law Reform (Husband and Wife)(Scotland) Act W Anglii uczyniono to znacznie wcześniej, bo na mocy Married Women (Restrain upon Anticipation) Act Por. D.R. Macdonald, Succession, s. 164; por. także Ch. de Wulf, The Functions..., s. 96; Wilson & Duncan, s. 118, 123; Gloag & Henderson, s. 841, 847; Norrie & Scobbie, s. 14, 22, Por. K.G.C. Reid, National Report..., s Szerzej na ten temat Por. R. Zimmermann, Heres Fiduciarius? Rise and Fall of the Testamentary Executor, [w:] Itinera Fiduciae, s ; H.J. Berman, Law and Revolution. The Formation of the Western Legal Tradition, Cambridge (Mass.)-London 1983, s. 233, 254; S. Herman, Utilitas Ecclesiae: The Canonical Conception of the Trust, Tulane Law Review, 1996, t. 70, s Por. P. Stein, Influence..., s. 233; W.S. Holdsworth, A History of English Law, t. 3, wyd. 3, London 1923, s. 420.

9 WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI 259 nieważ jednak egzekutor nie nabywał własności majątku ruchomego zmarłego, a jedynie wchodził w jego posiadanie w celu rozdysponowywania go między osoby doń uprawnione, był traktowany jak heres fiduciarius, zaś testamentowe rozporządzenia traktowano per analogiam z legatami lub fideikomisami. Z tych też względów wykonawcę traktuje się w sposób podobny do sukcesora uniwersalnego, określając go jako eadem persona cum defuncto. Do niego można kierować wszystkie roszczenia, które przysługiwały wobec zmarłego, jak również może on występować z tymi, które przysługiwały zmarłemu. Klasyczny fragment opisujący instytucję 40 wykonawcy testamentu w prawie szkockim odnajdujemy w Instytucjach Erskine a, 41 którego opis ściśle koresponduje z tekstami jeszcze średniowiecznymi. Funkcja ta ma oczywiście charakter powierniczy i szybko zaczęto na Wyspach Brytyjskich, w tym i w Szkocji, wskazywać na analogie między wykonawcą testamentu a trustee. Z tego też powodu ustawę Anent Executors (1617) traktuje się 42 w literaturze jako pierwszą regulację ustawową dotyczącą trustu prywatnego. Już Stair podkreślał ów powierniczy charakter, jednak zastrzegał, że inaczej niż w przypadku właściciela powierniczego, egzekutor nie będąc dziedzicem nie jest właścicielem executry. Jednak Erskine oraz Bell, a w ślad za nimi orzecz nictwo, wprost utożsamili te funkcje, choć w tym ostatnim dostrzec można również wyraźną tendencję do przeciwstawiania się nazbyt daleko idącym i pełnym 47 uproszczeń analogiom. Podkreślano natomiast możliwość ustanowienia trustu mortis causa, w którym funkcja właściciela powierniczego w całości pokrywałaby się z funkcją wykonawcy testamentu. Jednak dopiero na potrzeby 48 Trust 40 Erskine: III. 9, 1: Moveable subjects are upon the death of the owner, whether dying testate or intestate, put under the administration of persons authorized by law to execute either the actual or the presumed will of the deceased, who are therefore styled executors; and hence the subject of moveable succession is called executry. 41 Por. Wilson & Duncan, s Por. T.B. Smith, Studies..., s Por. także C. Howden, Trusts Trustees and the Trusts Acts in Scotland with a Chapter on Executors, Edinburgh 1893, s Stair, Inst. III.8.30:...it is not properly a succession, but rather an office. Stair, Inst. III.8.71:...executor becomes not to have the full property of defunct s goods and debts so established; but remains fideicommissarius, and is obliged to restore to the defunct s creditors, before his own creditors [...] And in competitions betwixt the creditors of the defunct, and the creditors of the executor, the defunct s creditors are preferable. 44 Erskine, Inst. III.9.42: executors are trustees for all interested in the executry [...] Where an executor has been confirmed, whether as executor-nominate or executor-dative, he is a trustee for the heirs, legatees, and creditors of the deceased. Por. także G.J. Bell, Commentaries..., t. 2, s Fulton v. Fulton (1864) 2 M. 893: An executor well confirmed stands in the position of a trustee. It is a judicial trust ; Lord Cowan na s. 900; por. także P. Stein, The Influence..., s Por. G. Gretton, Scotland..., s. 541; T.B. Smith, Studies..., s. 202; Por. Wilson & Duncan, s. 484, Ainslie v. Ainslie (1886) 14 R. 209: All executors are in certain sense trustees [...] though they are not properly speaking trustees, but merely debtors to the deceased s creditors, yet it is easy to engraf on them duties which no one but a trustee can carry out ; Lord President Inglis na s I.R.C. v. Matthew s Executors, 1984 S.L.T. 414: I know of no rule of law which disables a testator from creating a trust for the disposal of his estate even if the purposes of his settlement could have been carried out perfectly well by executor ; Lord Emslie na s. 418.

10 260 ALEKSANDER STĘPKOWSKI (Scotland) Act 1900 niektóre kategorie egzekutorów włączono do zakresu nazwy 49 trustee, zaś w roku 1964 zakazem tym objęto również wszystkie pozostałe. ZASTOSOWANIE W OBROCIE GOSPODARCZYM Anglosaska instytucja powiernictwa odgrywa współcześnie nadzwyczaj istotną rolę w obrocie gospodarczym. Niektórzy autorzy twierdzą wręcz, że jest to podstawowy sposób wykorzystania tej konstrukcji współcześnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Wspomnieć można chociażby posługiwanie się tą kon- 50 strukcją w obrocie giełdowym i wiążącą się z nim całą rozległą dziedzinę prawa antymonopolowego. Problematyka ta jednak stała się już sui generis dziedziną prawa gospodarczego i znacznie wykracza poza ramy tego opracowania. Natomiast trust znajduje również wiele innych zastosowań w gospodarce, którym warto poświęcić tu nieco uwagi. Nader istotnym sposobem wykorzystania konstrukcji trustu jest administrowanie z jego pomocą funduszami emerytalnymi (pension funds), które pracodawcy tworzą w Wielkiej Brytanii na podstawie sekcji 57 Social Security Pension Act Mimo że regulacja ta obowiązuje zarówno w Anglii, jak i w Szkocji, jednak w orzecznictwie obydwu tych krajów zdążyły się już zaznaczyć pewne odrębności. Zwa- 51 żywszy na liczbę środków znajdujących się pod kontrolą takich trustów, jest to współcześnie bodaj najważniejszy sposób, w jaki konstrukcja ta jest wykorzystywana. 52 Nadzwyczaj ciekawym sposobem zastosowania trustu choć nie chodzi tu o działalność gospodarczą sensu stricto były instytucje spełniające funkcje quasi- -banków. Chodzi tutaj o tzw. trustee saving banks, czyli nie posiadające osobowości prawnej (działające właśnie jako trusty) jednostki organizacyjne, prowadzące działalność zasadniczo o charakterze non-profit, bowiem poza kosztami funkcjonowania i wynagrodzenia dla właścicieli powierniczych wszelkie przychody przypadały beneficjentom tych specyficznych banków. Była to forma oszczędzania, charakteryzująca się znacznym odformalizowaniem procedur i łagodniejszym dostępem do środków niźli to miało miejsce w bankach komercyjnych. Tworzenie i funkcjonowanie takich banków regulował cały szereg ustaw brytyjskich, począwszy od Trustee Saving Banks Act Własność depozytów przenoszona była na czterech właścicieli powierniczych, którzy stanowili kierownictwo banku i posiadali zdolność sądową w tym zakresie. Instytucje te podlegały nadzorowi Friendly 49 Uczyniono to sekcją 20 Succession (Scotland) Act 1964; por. także G. Gretton, Scotland..., s. 540; Wilson & Duncan, s Por. J.H. Langbeinn, The Secret Life..., s. 166, Por. I.W.G. Blackie, Trusts in The Law of Scotland, [w:] M. Cantin Cumyn (red.), La fiducie face au trust dans les rapports d affaires, Bruxelles 1999, s Por. Norrie & Scobbie, s. 12.

11 WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI 261 Societies for Scotland oraz Central Board, natomiast likwidowane mogły być na ogólnych zasadach dotyczących unregistered companies. Tego typu trusty świadczyły w zasadzie pełen zakres usług bankowych, w latach osiemdziesiątych zostały 53 one jednak ustawowo przekształcone w komercyjne banki, choć współcześnie rozważa się ponowne dopuszczenie do obrotu takich trustów w celu ułatwienia osobom fizycznym dostępu do taniego kredytu. Innym sposobem, w jaki z pomocą instytucji trustu kontrolowane są duże sumy pieniędzy, są tzw. unit trusts scheme, czyli fundusze powiernicze, których definicję ustawową odnaleźć można w sekcji 75 Financial Services Act 1986, stanowiącego 54 obecnie podstawę ich działalności. Rozwiązanie to zostało usankcjonowane przez 55 orzecznictwo angielskie w sprawie Smith v. Anderson (1880), gdzie rozstrzygnięto, że ich beneficjenci nie stanowią korporacyjnej osoby prawnej w rozumieniu sekcji 4 wówczas obowiązującego Companies Act 1862, a co za tym idzie ich uczestnictwa w takich zbiorowych programach inwestycyjnych nie potraktowano 56 jako działalności gospodarczej. Czynności powiernicze we wszystkich bodaj systemach prawnych były i są wykorzystywane w celu kreowania zabezpieczeń wierzytelności. Wystarczy wspomnieć chociażby rzymską fiducia cum creditore contracta lub niemiecką Sicherungsübereignung. Podobnie rzecz się ma z instytucją trustu. W formie trustu udziela się np. zabezpieczenia dla posiadaczy obligacji emitowanych przez przedsiębiorstwa (debenture holders). Od dawna jako trust chciano traktować również 57 przewłaszczenie na zabezpieczenie udzielonego kredytu, szczególnie, gdy zabezpieczeniem tym były nieruchomości ziemskie, co skłaniało niektórych autorów do postrzegania trustów wręcz jako swoistej formy zabezpieczenia wierzytelności i vice versa zabezpieczenie ustanawiane poprzez przewłaszczenie nieruchomości na 58 wierzyciela traktowano jako trust. Konstrukcja taka napotyka jednak na wiele trudności wiążących się z obowiązującymi współcześnie wymogami formalnymi co do ustanawiania podobnego zabezpieczenia. Wprawdzie orzecznictwo zna przypadki, gdy sąd uznał ważność podobnych czynności na gruncie prawa szkockiego 59, 53 Por. D.M. Walker, Principles of Scottish Private Law, t. 4, wyd. 3, Oxford 1983, s collective investment scheme under which the property in question is held on trust for the participants ; przy czym zbiorowy program inwestycyjny to: any arrangements with respect to property of any description, including money, the purpose or effect of which is to enable persons taking part in the arrangements (whether by becoming owners of the property or any part of it or otherwise) to participate in or receive profits or income arising from the acquisition, holding, management or disposal of the property or sums paid out of such profits or income. 55 Smith v. Anderson (1880) 15 Ch.D Por. Norrie & Scobbie, s ; por. także D.M. Walker, Principles..., s. 94; Wilson & Duncan, s Por. T.B. Smith, Studies..., s Por. C. Howden, Trusts, Trustees..., s. 35. Por. także G. Gretton, Radical Rights and Radical Wrongs: A Study in The Law of Trusts, Securities and Insolvency, Juridical Review 1986, s , North-Western Bank v. Poynter (1895) 22 R. (H.L.) 1; Tay Valley Joinery Ltd. v. C.F. Financial Services Ltd., 1987 S.L.T. 207.

12 262 ALEKSANDER STĘPKOWSKI nie oznacza to jednak wcale, by wypracowano klarowne zasady w tej materii. Jak do tej pory wciąż nie udało się Szkotom znaleźć satysfakcjonującego rozwiązania, chociaż zagadnienie to wciąż przykuwa ich uwagę. W efekcie na gruncie prawa szkockiego trust jako zabezpieczenie w obrocie handlowym jest wciąż jeszcze 60 rozwiązaniem budzącym różne wątpliwości. Jednak współcześnie na Wyspach Brytyjskich, w tym i w Szkocji, problematyka wykorzystania trustu jako zabezpieczenia zobowiązań łączy się głównie z pojęciem klauzuli Romalpa (Romalpa clause). Samo określenie Romalpa clause pochodzi od nazwy angielskiej sprawy Aluminium Industrie Vassen BV v. Romalpa Aluminium 61 Ltd. (1976), w której sąd uznał dopuszczalność kreowania tego typu mecha- 62 nizmów w obrocie handlowym. Współcześnie rozróżnia się trzy typy tej klauzuli. W swej formie podstawowej jest to po prostu zastrzeżenie tytułu własności rzeczy stanowiących przedmiot sprzedaży z odroczonym terminem płatności, o czym mowa jest w sekcji 17 Sale of Goods Act Mimo, że używa się w Szkocji tego angielskiego terminu, w literaturze podkreśla się, że jest to w istocie warunek zawieszający (suspensive condition), który nie ma jeszcze nic wspólnego z trustem. Ele- 63 ment powierniczy występuje dopiero w tzw. tertiary Romalpa clause. Zasadnicza konstrukcja tej klauzuli jest tu rozszerzona, bowiem kupujący może rozporządzać daną rzeczą jeszcze przed zapłaceniem ceny (a zatem i nabyciem własności), jednak czyni to wówczas jako trustee lub może szerzej fiduciary strony, która zastrzegła 64 sobie tytuł. W efekcie sprzedający jako beneficjent trustu ma uprzywilejowaną pozycję w przypadku upadłości właściciela powierniczego. Rozwiązanie to budzi jednak w Szkocji wiele kontrowersji, czemu wyraz dał sąd w sprawie Clark Taylor 65 v. Quality Site Development (Edinburgh) (1981) jednym z nielicznych publikowanych szkockich orzeczeń dotyczących Romalpa trust. Kontrowersje dotyczą 66 samej możliwości utworzenia takiego zabezpieczenia. Jeżeli bowiem kupujący miałby być właścicielem powierniczym rzeczy będących przedmiotem kontraktu sprzedaży, to na gruncie prawa szkockiego musiałby być ich właścicielem, a to inaczej niż w prawie angielskim jest niemożliwe do pogodzenia z zastrzeżeniem tytułu własności dla sprzedającego do czasu zapłacenia ceny. 60 Por. K.G.C. Reid, National Report..., s. 79; por. także M. Sweeney, The Rationalisation of the Romalpa Clause within the Framework of the Scottish Law of Property and Obligations, Juridical Review 1987, s. 87; por. także W.A. Wilson, Romalpa and Trust, Scots Law Times 1983, s. 108; G. Gretton, Scotland..., s. 541; por. także Wilson & Duncan, s Aluminium Industrie Vassen BV v. Romalpa Aluminium Ltd., (1976) 2 All ER Por. Wilson & Duncan, s Por. M. Sweeney, The Rationalisation..., s Kupujący może też działać wówczas jako agent osoby sprzedającej. Wprawdzie nie mamy wówczas do czynienia z powstaniem trustu, jednak relacja agenta do osoby, której sprawy prowadzi, jest pod wieloma względami postrzegana jako stosunek prawny o charakterze powierniczym (w szerszym znaczeniu fiduciary relationships), stąd też zaliczenie tej konstrukcji do grupy fiduciary Romalpa clause. Por. M. Sweeney, The Rationalisation..., s Clark Taylor v. Quality Site Development (Edinburgh) 1981 S.L.T Por. M. Sweeney, The Rationalisation..., s. 82.

13 WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI Ogromne znaczenie w prawie szkockim ma natomiast tzw. trust for creditors. Służy on zaspokojeniu roszczeń wierzyciela niewypłacalnego dłużnika z pominięciem postępowania upadłościowego (sequestration), które jest znacznie bardziej sformalizowane, skomplikowane i długotrwałe. W XVII i XVIII wieku trust ustanawiany dla wierzycieli stanowił jedno z podstawowych i najpowszechniejszych zastosowań, jakie znajdowano dla tej konstrukcji prawnej. Erskine, który w swych Instytucjach nie poświęcił zbyt wiele uwagi powiernictwu, wspomina o tego rodzaju 70 trustach jako o bardzo częstych. Czyniono to początkowo w dwojaki sposób. Pierwszy z nich polegał na powierniczym przeniesieniu na jednego z wierzycieli wierzytelności pozostałych po to, by ten dochodził ich wszystkich, a potem dokonał stosownych potrąceń. Praktyka ta stała się jednak rzadka już pod koniec XVIII wieku. Z kolei drugi sposób polegał na utworzeniu przez dłużnika na całym swym majątku trustu, którego beneficjentami czyniono wszystkich wierzycieli. Praktyka 71 ta otrzymała dodatkową ustawową zachętę w Bankruptcy Scotland Act 1772, powtarzaną w kolejnych ustawach o tym tytule, uchwalanych w latach , 72 oraz w sekcji 59 obecnie obowiązującego Bankruptcy (Scotland) Act Trust taki współcześnie określa się właśnie terminem trust for creditors. Celem tego trustu jest sprzedaż majątku (realisation of the estate) i jego proporcjonalna dystrybucja wierzycielom. Jeżeli trust został ustanowiony w sposób 73 odpowiadający wymogom określonym przez wspomnianą ustawę z roku 1985, w szczególności dotyczącym ogłoszenia w prasie i właściwego powiadomienia wierzycieli, wówczas jest to tzw. protected trust. Wyróżnia się on tym, że po jego ustanowieniu wierzyciele mają bardzo ograniczoną możliwość występowania do sądu z wnioskiem o sekwestrację majątku dłużnika i wszczęcie postępowania upadłościowego. W innym przypadku dłużnik może swobodnie wnioskować o sekwestrację, a ta pociąga za sobą objęcie całego podlegającego egzekucji majątku przez urzędnika sądowego ( judicial factor), który pełni w tym wypadku funkcję 74 trustee in sequestration. Niektórzy spośród autorów byli skłonni traktować trust 75 for creditors jako zabezpieczenie rzeczowe udzielonych kredytów, podkreślić 67 Por. Stair Memorial Encyclopaedia, 20, s Sekwestracja polega na zajęciu majątku dłużnika przez sąd, przed którym toczy się postępowanie sekwestracyjne, w celu sprawowania pieczy nad tym majątkiem i właściwego nim zarządzania na rzecz osób, którym przysługuje do niego prawo (przede wszystkim wierzyciele, ale też dłużnik). Zarząd ten sprawowany jest przez judicial factor, którego powinności względem powierzonego mu majątku również opisuje się za pomocą konstrukcji trustu. Por. Gloag & Henderson, s Sequestration jest zatem instytucją analogiczną do postępowania upadłościowego w prawie polskim, jednak ma ona szerszy zakres zastosowania, bowiem może również dotyczyć majątku osoby fizycznej, która nie prowadzi działalności gospodarczej. 69 Por. I.W.G. Blackie, Trusts..., s Erskine, IV.I Georg. III, caput 72, zwany również Bills of Exchange Act Por. G. Gretton, Scotland..., s Por. Wilson & Duncan, s. 31; por. także Norrie & Scobbie, s. 10, Por. Gloag & Henderson, s Por. C. Howden, Trusts, Trustees..., s. 69.

14 264 ALEKSANDER STĘPKOWSKI jednak należy, że uprawnienie beneficjenta nie ma charakteru rzeczowego, lecz obligacyjny, i należałoby tutaj mówić raczej o konwersji zobowiązania. Inne ważne zastosowanie konstrukcji trustu w obrocie gospodarczym wiązało się z obowiązującym w Szkocji do końca XX wieku systemem lennym. Konsekwencją tego stanu rzeczy było to, że osoby prawne w Szkocji nie mogły posiadać na własność nieruchomości feudalnych (heritable property). Tytuł do ziemi wiązał się bowiem z osobistą zależnością lenną. Dlatego też osoby prawne mogły korzystać z nieruchomości tylko jako beneficjenci trustów, których właścicielami powier- 76 niczymi były osoby zarządzające tymi podmiotami. W ten sam sposób dysponowały majątkiem również związki zawodowe. Tego typu rozwiązania stały się niepotrzebne dopiero wraz ze zniesieniem całego systemu feudalnego przez sekcję 70 Abolition of Feudal Tenure etc. (Scotland) Act Trust może znaleźć zastosowanie na gruncie profesjonalnego obrotu gospodarczego również w najbardziej niecodziennych sytuacjach, jako sposób pozwalający rozwiązać nagłe trudności, których wystąpienie byłoby często niemożliwe do przewidzenia. Przykładowo, sytuacja taka miała miejsce w 1979 roku, kiedy to strajkowali urzędnicy w Register House w Edynburgu, co skutecznie uniemożliwiało obrót nieruchomościami, bowiem w Szkocji dopiero dokonanie rejestracji przeniesienia własności nieruchomości wywołuje skutki rozporządzające. W zaistniałej sytuacji sprzedający nieruchomość ustanawiali się właścicielami powierniczymi na rzecz nabywających, radząc sobie w ten sposób z czasową niemożnością 77 wywołania skutków rozporządzających umowy sprzedaży. TRUST NA GRUNCIE PRAWA PUBLICZNEGO Trust zasadniczo jest typową instytucją prawa prywatnego, jednak nie znaczy to, że nie znajduje on zastosowana również na gruncie publicznoprawnym i to w bardzo różny sposób. Wystarczy wskazać, że John Locke postrzegał władzę publiczną właśnie jako powiernika naturalnych praw społeczności ludzkiej, nadając drugiemu 78 etapowi swej koncepcji umowy społecznej właśnie formę trustu. Analogicznie też na Wyspach Brytyjskich opisywano istotę uprawnień właścicielskich Korony względem regaliów stanowiących majątek publiczny (regalia majora). Jako majątek powierniczy traktowano w ten sposób zasoby naturalne oraz urządzenia i obiekty 76 Por. Ch. de Wulf, The Functions..., s. 96; a także por. Norrie & Scobbie, s. 9-10; Stair Memorial Encyclopaedia, 10, s Por. Norrie & Scobbie, s , Por. J. Locke, Two Treatises of Government, II 149; por. także J. Dunn, The Concept of "Trust" in the Politics of John Locke, (w:) R. Rorty (red.), Philosophy in History, Cambridge 1984, s

15 WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI użyteczności publicznej. Uprawnienia monarchy względem tego majątku traktuje się do dziś jako przejaw suwerenności (sovereignty), przez co w odróżnieniu od 80 prawa do osobistego majątku władcy (property) nie może być on alienowany. Jednak tzw. trust publiczny to przede wszystkim podstawowa forma prawna, w jakiej funkcjonują w krajach anglosaskich organizacje obywatelskie: społeczne, charytatywne, studenckie, hobbystyczne, kluby sportowe itp. Wszystkie one, dzięki konstrukcji trustu, nie posiadając osobowości prawnej, mogą dysponować mieniem. Jako majątek powierniczy traktowane są również pieniądze pochodzące z różnego rodzaju zbiórek, których cele stanowią trust purposes. Trust publiczny jest zatem anglosaskim odpowiednikiem kontynentalnych fundacji, z tą tylko różnicą, że trusty nie posiadają odrębnej osobowości prawnej. Pewne podobieństwa do konstrukcji trustu publicznego wykazują również przypadki ustanawiania trustów na rzecz zwierząt lub budowli takich, jak świątynie lub grobowce. Budzi to wiele kontrowersji, bowiem co do zasady od której wydawałoby się nie ma wyjątku każdy trust musi mieć swego beneficjenta, będącego osobą. W Anglii konkretne zwierzęta nie mogą być beneficjentami, jednak ważne są trusty, których celem jest np. przeciwdziałanie okrucieństwu względem zwierząt lub ochrona ich niektórych gatunków jako przysparzające de facto korzyści 81 ludziom. Należy jednak zauważyć, że ostatnimi czasy pojawiły się postulaty, by 82 prawo dopuściło tworzenie trustów dla konkretnych zwierzęcych pupilów. Podobny wyjątek czyniony jest względem kamieni nagrobnych i pomników pośmiertnych, z zastrzeżeniem, że tego typu rozporządzenia muszą przynosić w jakiś sposób korzyść osobom żyjącym, np. jeśli wiążą się one z remontem kościoła, jego upiększeniem lub gdy będą pomocne przy utrzymaniu świątyni. 83 Konstrukcja trustu znalazła również zastosowanie w przypadku częstych wśród wspólnot protestanckich rozłamów religijnych. W sprawie Free Church of Scotland 84 v. Lord Overtoun (1904), została ustalona zasada, że fundusze pochodzące od członków dzielącej się wspólnoty religijnej stanowią przedmiot trustu, którego beneficjentem będzie ten odłam, który według sądu jest wierny pierwotnym zasadom głoszonym przez tę wspólnotę przed podziałem G.J. Bell, Principles of the Law of Scotland, Edinburgh 1989 (reprint wydania 10 Edinburgh 1899), s Res Publicae [...] necessary for public use and intercourse [...] are vested in the Crown in trust for the subjects. Por. także Gloag & Henderson, s Smith v. Lerwick Harbour Trustees (1903) 5 F. 680:...in our law, it is now established, these two ideas (of sovereignty oraz property in the Crown przyp. A.S.) are perfectly separate and distinct [...] The Crown, if it has not granted it out, has a right of property in the foreshore which may be alienated, and also a right of sovereignty as guardian of the public interests for navigation, fishing, and other public uses which can not be alienated ; Lord Kinnear na s Por. D.M. Walker, Principles..., s Por. Norrie & Scobbie, s. 75 oraz cytowany tam artykuł: K.McK. Norrie, Trusts for Animals, Journal of the Law Society of Scotland 1987, t. 32, s Por. D.M. Walker, Principles..., s Free Church of Scotland v. Lord Overtoun (1904) 7 F. (H.L.) Por. Gloag & Henderson, s

16 266 ALEKSANDER STĘPKOWSKI Bardzo częstą praktyką w prawie publicznym krajów anglosaskich, w tym również w Szkocji, jest posługiwanie się konstrukcją trustu w rozwiązaniach legislacyjnych. Ustawy czynią niekiedy właścicielami powierniczymi instytucje, które mogą dzięki temu bez większych komplikacji posiadać majątek i administrować nim. Przykładowo, można wymienić tutaj Church of Scotland (Property and Endowments) Act 1925 tworzący ciało o nazwie Church of Scotland General Trustees. Innym przykładem może być Hospital Endowments (Scotland) Act powołujący Scottish Hospital Trust. Ponadto wykorzystuje się tę instytucję w Education (Scotland) Act 1980 (sekcje ) oraz National Health Service (Scotland) Act 1978 (sekcje 11 i 12). Inne spośród ustaw przewidują w określonych okolicznościach powstawanie trustów ex lege, jak np. sekcja 27 Conveyancing and Feudal Reform (Scotland) Act 1970, jak również w sekcjach 313 oraz ogólnobrytyjskiego Companies Act Ustawodawca może również tworzyć zachęty natury fiskalnej do kreowania przez osoby prywatne określonych rodzajów trustów. Dotyczy to m.in. rozwiązań znajdujących się w sekcjach oraz załączniku 5 do Finance Act 1989, które wykorzystują trust w celu upowszechnienia akcjonariatu pracowniczego. Dzięki temu funkcjonuje cała dziedzina wyspecjalizowanego obrotu dotyczącego tego typu trustów 88. KONKLUZJA Jak wynika z powyższej dość ramowej prezentacji, instytucja trustu odgrywała i nieprzerwanie odgrywa ogromną rolę w życiu społecznym Szkotów. Być może nie czyni się z niej użytku tak często i wszechstronnie, jak to ma miejsce w Anglii, lecz wynika to chyba głównie stąd, że Szkocja odznacza się znacznie niższą dynamiką życia społeczno-gospodarczego. Zasadniczo jednak sfery zastosowania dla trustu na południu i północy Wysp Brytyjskich są bardzo podobne i uprawniona będzie konstatacja, że to właśnie gospodarcze oddziaływanie południa inspiruje tak szerokie wykorzystanie przez Szkotów tej instytucji. W dużej mierze tę samą przyczynę ma zjawisko stopniowego nadawania różnym samodzielnym instytucjom o charakterze powierniczym formy prawnej trustu, jak to miało miejsce w przypadku ordynacji rodzinnych (tailzie), antenuptial marriage contracts, rozporządzeń alimentacyjnych lub użytkowania (liferent), a nade wszystko w przypadku instytucji wykonawcy testamentu. Podobne zjawisko obserwo- 86 Por. D.M. Walker, Principles..., s Por. Wilson & Duncan, s W literaturze można odnaleźć następującą charakterystykę tej problematyki: This is now a most sophisticated branch of law which attracts the talents of specialists acting for trustees or beneficiaries on the one hand, and on the other, those who draft and enforce fiscal legislation. Great competence in metaphysics and semantics is required, and the relevant statute law is constantly adapted to counter the ingenuity of the tax payer. Por. T.B. Smith, Studies..., s. 209.

17 WYKORZYSTANIE INSTYTUCJI POWIERNICTWA W SZKOCJI 267 wać można również w Kalifornii i kilku innych stanach Ameryki Północnej, gdzie z czasem m.in. kredyt hipoteczny został wyparty przez kredyt zabezpieczany w formie trustu. To szerokie zastosowanie, jakie znajduje powiernictwo w krajach, 89 których systemy prawne znają tę instytucję, w dużej mierze wyjaśnia również fenomen zainteresowania, jakie wzbudza ona w krajach Europy kontynentalnej. Spektakularnym potwierdzeniem tego zjawiska są doświadczenia włoskie. Jednocześnie 90 jednak zjawisko to pokazuje wyraźnie mankamenty rozwoju kontynentalnej kultury prawnej, w której nie zachowała się, znana wszak rzymskiemu prawu okresu klasycznego, instytucja fiducji ani też powiernicze instytucje znane średniowiecz- 91 nemu ius commune Por. J.H. Langbeinn, The Secret Life..., s Por. M. Lupoi, Trusts..., s Por. P. Lepaulle, Civil Law..., s