KRAJOWY PROGRAM ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE I INTEGRACJA SPOŁECZNA NA LATA

Transkrypt

1 KRAJOWY PROGRAM ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE I INTEGRACJA SPOŁECZNA NA LATA NATIONAL REPORT ON STRATEGIES FOR SOCIAL PROTECTION AND SOCIAL INCLUSION Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 9 października 2006 roku Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Warszawa, Październik 2006

2 Spis treści WSTĘP 4 ROZDZIAŁ 1 OGÓLNY ZARYS Ocena sytuacji społecznej Kompleksowe strategiczne podejście Ogólne przesłanie 12 ANEKS 1.1. ANEKS STATYSTYCZNY DO ROZDZIAŁU ROZDZIAŁ 2 KRAJOWY PLAN DZIAŁAŃ NA RZECZ INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Kluczowe wyzwania i cele przewodnie Wsparcie rodzin z dziećmi 28 Działanie Rozwój zintegrowanego systemu pomocy rodzinom 28 Działanie Rozwój systemu wspierania dochodów 30 Działanie Ułatwienie pracownikom godzenia pracy z obowiązkami rodzicielskimi Integracja poprzez aktywizację 37 Działanie Reforma narzędzi i instrumentów na rzecz aktywnej integracji 37 Działanie Rozwój partnerstwa publiczno - społecznego 40 Działanie Rozwój instytucji ekonomii społecznej Mobilizacja i partnerstwo 44 Działanie Programowanie polityki integracji społecznej 44 Działanie Integracja i rozwój służb społecznych Lepsze rządzenie Proces przygotowywania Krajowego Planu Działań na rzecz Integracji Społecznej Koordynacja polityki Mobilizacja i zaangażowanie partnerów Włączenie idei integracji społecznej w główny nurt polityki krajowej Monitorowanie procesu 54 ANEKS 2.1. ANEKS STATYSTYCZNY DO ROZDZIAŁU ANEKS 2.2. DOBRE PRAKTYKI W DZIEDZINIE INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Zatrudnienie socjalne System świadczeń rodzinnych Rządowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO) 63 2

3 ANEKS 2.3. ANALIZA UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO 66 ANEKS 2.4. OCENA SYSTEMU MONITOROWANIA REALIZACJI DZIAŁAŃ STWORZONEGO DLA KRAJOWEGO PLANU DZIAŁANIA NA RZECZ INTEGRACJI SPOŁECZNEJ NA LATA Przygotowanie KPD/Integracja na lata i plany ewaluacji dokumentu Główne wnioski z realizacji działań zaplanowanych w KPD/Integracja Rekomendacje na przyszłość 85 ANEKS 2.5. WSKAŹNIKI MONITOROWANIA REALIZACJI KPD/INTEGRACJA: WARTOŚCI I ŹRÓDŁA DANYCH 87 ROZDZIAŁ 3 KRAJOWA STRATEGIA EMERYTALNA 91 ANEKS 3.1. ANEKS STATYSTYCZNY DO KRAJOWEJ STRATEGII EMERYTALNEJ 98 ROZDZIAŁ 4. KRAJOWY PLAN NA RZECZ OPIEKI ZDROWOTNEJ I OPIEKI DŁUGOTERMINOWEJ Opieka Zdrowotna Podstawy prawne Zasoby Jakość Finansowanie Priorytety w zakresie opieki zdrowotnej Opieka Długoterminowa i Opieka Paliatywno - Hospicyjna Opieka długoterminowa Opieka paliatywno-hospicyjna Źródła finansowania świadczeń w opiece długoterminowej oraz świadczeń w opiece paliatywno hospicyjnej Pomoc społeczna Priorytetowe kierunki działań w zakresie opieki długoterminowej i opieki paliatywno - hospicyjnej 120 3

4 Wstęp Komisja Europejska zobowiązała wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej do przedstawienia swoich Krajowych Programów Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata (National Reports on Strategies for Social Protection and Social Inclusion). Zobowiązanie to dotyczy również Polski w związku z jej uczestnictwem w uproszczonej i usprawnionej otwartej metodzie koordynacji. Krajowe Programy obejmują trzy obszary działań: integrację społeczną, system emerytalny oraz opiekę zdrowotną i opiekę długoterminową. W celu ujednolicenia struktury dokumentu Komisja Europejska przedstawiła państwom członkowskim wytyczne do przygotowania Krajowych Programów Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata Państwa członkowskie powinny przestrzegać wspomnianych wytycznych w celu poprawy efektywności otwartej metody koordynacji, która jest metodą wzajemnej pomocy, wzajemnego uczenia się i wymiany informacji. Celem dokumentu jest również wzmocnienie interakcji pomiędzy otwartą metodą a Strategią Lizbońską na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej, Krajowy Program składa się z czterech części. Część 1. to Ogólny Zarys (Common Overview) zawierający ocenę sytuacji społecznogospodarczej i prezentację globalnego podejścia strategicznego. Części od 2. do 4. zawierają plany tematyczne w odniesieniu do trzech elementów składowych: Krajowy Plan Działań na rzecz Integracji Społecznej, Krajowa Strategia Emerytalna, Krajowy Plan na rzecz Opieki Zdrowotnej i Opieki Długoterminowej. Biorąc po uwagę, że polska Krajowa Strategia Emerytalna oraz Krajowy Plan na rzecz Opieki Zdrowotnej i Opieki Długookresowej zostały przesłane Komisji Europejskiej latem 2005 roku, strategie dotyczące systemu emerytalnego oraz systemu opieki zdrowotnej w roku 2006 mogą być aktualizacją poprzednich Planów/Strategii w tych obszarach. Ponadto, państwa członkowskie mogą dołączyć do Programu aneksy, które zawierają bardziej szczegółowy opis sytuacji społecznej w Części 1. i specyficznych aspektów przedstawianych planów w Części od 2. do 4. W zakresie integracji społecznej państwa UE-10 zachęcane są do złożenia aneksu opisującego wdrażanie swoich KPD/Integracja , tak jak uczyniły to państwa UE-15 w roku

5 Rozdział 1 Ogólny Zarys Ocena sytuacji społecznej Wskaźniki makroekonomiczne. Po osłabieniu dynamiki wzrostu gospodarczego w latach , rok 2003 i lata następne przyniosły poprawę koniunktury. W 2004 roku wzrost gospodarczy wyniósł 5,3% i był najwyższy od siedmiu lat. W 2005 roku dynamika wzrostu osłabiła się do 3,4%. Rok 2006, według prognoz, powinien przynieść ponowną poprawę dynamiki wzrostu, który może osiągnąć 5%-5,2%. Utrzymywanie się wysokiego tempa wzrostu gospodarczego jest charakterystyczne dla nowych krajów członkowskich, czego efektem jest zmniejszanie luki w rozwoju gospodarczym pomiędzy krajami. Relacja PKB per capita w Polsce według parytetu siły nabywczej w relacji do średniej UE rośnie od 1996 roku. Nadal jest jednak relatywnie niska i wynosi 51,9% średniej UE-25. Polska wraz z Litwą należy do najbiedniejszych krajów członkowskich. W Polsce obserwujemy także duże zróżnicowanie regionalne rozwoju mierzonego wskaźnikiem PKB na mieszkańca od 70% średniej UE w województwie mazowieckim do 31-35% w województwach lubelskim, podkarpackim, podlaskim, warmińsko-mazurskim oraz świętokrzyskim. Demografia. Wśród 38-milionowej ludności Polski przeważają osoby w wieku produkcyjnym (15-64 lat) w 2004 roku stanowiły one 70% ogółu ludności. Według prognoz, ze względu na niskie współczynniki dzietności oraz rosnącą przewidywaną długość życia, maleć będzie odsetek dzieci i młodzieży (0-14 lat) z ok. 17% obecnie do 13% w 2050 roku, przy jednoczesnym wzroście odsetka osób w wieku 65 lat i więcej z 13% do 29% w 2050 roku Zmniejszać się będzie systematycznie grupa osób w wieku produkcyjnym (15-64 lat). Oznacza to, że współczynnik obciążenia demograficznego (liczba osób w wieku 65+ przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym) będzie przyjmował coraz mniej korzystne wartości w 2005 roku ukształtował się na poziomie 18,9% i zgodnie z przewidywaniami do 2050 roku ma wzrosnąć do 51%. Wskaźniki dotyczące przewidywanej długości życia w Polsce są nieco poniżej przeciętnej dla państw UE-25, ale istotnie odbiegają od wartości osiąganych przez państwa, w których trwanie życia jest najdłuższe. Ludność Polski charakteryzuje się ponadto znacznym zróżnicowaniem w długości życia pomiędzy płciami. Mimo, iż w ostatnich latach przewidywana długość życia mężczyzn rosła szybciej i w 2003 roku wyniosła 70,5 roku, wciąż była o ok. 8 lat krótsza niż dla kobiet (kobiety żyły przeciętnie 78,8 lat). Według prognoz Eurostatu oczekiwana długość trwania życia mężczyzn wzrośnie do 76,8 lat w 2030 rokui 79,1 lat w 2050 roku Przeciętna długość trwania życia kobiet wzrośnie do 82,8 lat w 2030 roku i do 84,4 lat w 2050 roku. Efektem zróżnicowania w długości trwania życia kobiet i mężczyzn jest obserwowany wysoki odsetek jednoosobowych gospodarstw domowych wśród starszych owdowiałych kobiet. Korzystnym zjawiskiem jest wzrost długości życia w dobrym stanie zdrowia (bez niepełnosprawności). Według stanu z 2002 roku kobiety przeciętnie przeżywały 68,9 lat w 1 Prezentowane w tej części dokumentu dane znajdują się w ujęciu tabelarycznym w Aneksie 1.1. (Aneks statystyczny do rozdziału 1.1.). Opierają się one na materiałach dostarczonych przez Komisję Europejską. 5

6 dobrej kondycji, zaś mężczyźni 62,5 roku, jednocześnie kobiety 8 lat później niż mężczyźni doświadczały niepełnosprawności Wyraźne starzenie się ludności stanowi jedno z najważniejszych wyzwań polityki społecznej wszystkich krajów członkowskich. Wzrost liczby osób starszych i spadek liczby osób w wieku produkcyjnym będzie w przyszłości determinował kształt tej polityki w całej Unii Europejskiej. Rynek pracy. W ostatnich latach wskaźnik aktywności zawodowej nie zmieniał się znacząco. Wynosił średnio ok % dla ogółu ludności w wieku lat i był niższy od średniej w Unii. Dla kobiet był niższy niż dla mężczyzn i wynosił ok. 58% wobec 71% dla mężczyzn. Wskaźnik zatrudnienia, który w ostatnim dziesięcioleciu w Polsce sukcesywnie obniżał się, do 2004 roku włącznie, nieznacznie zwiększył się w 2005 roku, stopa bezrobocia wyniosła 52,8% (mężczyźni: 58,9%, kobiety: 46,8%). Wskaźnik zatrudnienia był o 11 punktów procentowych niższy od przeciętnej w EU-25. Z kolei stopa bezrobocia osiągnęła znacząco wysoki poziom na tle krajów Unii Europejskiej. Pomimo poprawy w 2005 roku wyniosła 17,7% (mężczyźni: 16,6%, kobiety: 19,1%) była to wartość najwyższa w krajach UE-25, sięgająca niemal dwukrotnie średniej dla Unii. Najniższe wskaźniki zatrudnienia osiągnęły osoby w wieku lat. W 2005 roku w tej grupie pracowało tylko 27% osób (mężczyźni: 35,9%, kobiety: 19,7%). O ile w Unii Europejskiej sytuacja w zatrudnieniu wśród osób starszych (60 +) poprawiała się od 1998 roku, to w Polsce systematycznie się pogarsza. Oznacza to potrzebę wprowadzania programów aktywizacji zawodowej osób starszych. Ogólnie trudna sytuacja na rynku pracy jest przyczyną bardzo wysokich wskaźników bezrobocia młodzieży - w 2005 roku wyniosły one 36,9% dla osób w wieku lat, 35,7% dla mężczyzn i 38,3% dla kobiet. Młodzież coraz częściej legitymuje się dyplomem ukończenia szkoły wyższej, ale niewielkie doświadczenie zawodowe i obecność na rynku pracy roczników wyżu demograficznego ograniczają możliwości zatrudnienia. Wysokie bezrobocie młodzieży oznacza ryzyko deprecjacji świeżo zdobytych umiejętności. Podobne zjawisko może mieć miejsce w przypadku osób długotrwale bezrobotnych. W Polsce bezrobocie dłuższe niż 12 miesięcy dotyczy co dziesiątej aktywnej zawodowo osoby w wieku 15 lat i więcej. Jednakże wydłużenie okresu edukacji oraz podnoszenie umiejętności i kwalifikacji będzie kapitałem, który zwiększy szanse młodzieży na2 rynku pracy. W ostatnich latach sukcesywnie wzrastał odsetek młodzieży, która uczyła się w liceach ogólnokształcących i na poziomie wyższym oraz która dalej kształciła się po ukończeniu szkół o profilu zawodowym i technicznym. Pomiędzy latami 1999 i 2004 znacznie wzrosło zróżnicowanie stopy zatrudnienia pomiędzy województwami (z 4,8 do 6,4). Należy jednak podkreślić, że na średni wynik województwa silnie wpływają korzystne wartości wskaźników osiągane przez największe ośrodki miejskie. W dużo trudniejszej sytuacji są oddalone od nich małe miasteczka i wsie, w związku z czym zróżnicowanie wewnątrz regionów jest dużo wyższe niż pomiędzy nimi. Ubóstwo dochodowe 2. W Polsce w 2003 roku wskaźnik ubóstwa dla społeczeństwa ogółem, liczony w oparciu o granicę stanowiącą 60% mediany dochodu ekwiwalentnego, był na poziomie średniej krajów Unii Europejskiej i wyniósł 17% (dla UE-25: 16%). Jednak wartość granicy ubóstwa wyrażona za pomocą parytetu siły nabywczej wyliczona zarówno dla jednoosobowego gospodarstwa domowego, jak również dla gospodarstwa składającego się z dwóch osób dorosłych i dwójki dzieci, była prawie trzykrotnie niższa niż średnia w krajach Unii Europejskiej. Tak więc w Polsce osoby ubogie osiągały zdecydowanie niższy standard 2 Wskaźniki dotyczące zagrożenia ubóstwem liczone w oparciu o granicę wyznaczoną na poziomie 60% mediany dochodu ekwiwalentnego dotyczą roku Ponieważ zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej dla dokumentu rokiem odniesienia jest rok 2004, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zaktualizuje odpowiednie dane gdy tylko otrzyma je od Głównego Urzędu Statystycznego. 6

7 życia niż średnio w Europie. Utrwalający się wzrost zróżnicowania dochodowego wśród ludności jest głównie skutkiem przemian zachodzących na rynku pracy. W 2003 roku dochód 20% najbogatszych Polaków był, podobnie jak średnio w UE, 5 razy wyższy niż 20% najuboższych. Wartość wskaźnika wzrosła z 4,7 w 2000 roku do 5,0 w 2003 roku. W Polsce - w porównaniu z przeciętną sytuacją w krajach UE - odmiennie rozłożyły się różnice w zasięgu ubóstwa pomiędzy poszczególnymi grupami społeczno-ekonomicznymi. Najbardziej zagrożone ubóstwem były dzieci i młodzież w wieku 0-15 lat w 2003 roku 23% z nich znajdowało się poniżej 60% mediany dochodu ekwiwalentnego. Dla osób w wieku lat wskaźnik ubóstwa był zbliżony do poziomu przeciętnego dla ogółu ludności, przy czym nie występowały różnice pomiędzy płciami. Stosunkowo bardziej korzysta była sytuacja osób w wieku 65 lat i więcej, dla których omawiany wskaźnik w 2003 roku wyniósł 6%. Wśród osób starszych częściej biedy doświadczały kobiety (7%) niż mężczyźni (4%), ale obie te grupy zdecydowanie rzadziej były dotknięte relatywnym ubóstwem niż inni Europejczycy w tym wieku. Sytuacja na rynku pracy wywiera znaczący wpływ na poziom życia Polaków. W grupie osób w wieku 16 lat i więcej osiągających dochody ze źródeł niezarobkowych, w najdramatyczniejszej sytuacji są bezrobotni, wśród których w 2003 roku 38% osób znalazło się poniżej granicy ubóstwa. Co szósta osoba w wieku produkcyjnym (18-59 lat) żyła w gospodarstwach, w których żaden z członków w wieku produkcyjnym nie posiadał zatrudnienia. W najlepszej sytuacji spośród osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł byli emeryci i renciści w sferze ubóstwa znalazło się 7% z nich. Zasięg ubóstwa wśród osób osiągających dochody z pracy był mniejszy niż dla ogółu ludności. Obserwowane jest tutaj nieznaczne zróżnicowanie sytuacji między płciami, na korzyść kobiet (kobiety: 10%, mężczyźni: 13%). Pracownicy najemni zdecydowanie rzadziej byli zagrożeni ubóstwem niż osoby pracujące na własny rachunek (wartości wskaźników ubóstwa wyniosły odpowiednio 8% i 21%), co wynika przede wszystkim z dużego udziału rolników w grupie osób pracujących na własny rachunek. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą wyniósł w 2003 roku ok. 8%, natomiast wśród rolników ok. 26%. W 2003 roku populacja osób ubogich w wieku 16 lat i więcej składała się w 63% z osób niepracujących. W znacznie większym stopniu dotyczyło to kobiet (71%) niż mężczyzn (55%). Udziały osób pracujących i pozostających poza rynkiem pracy wśród ubogiej populacji społeczeństwa kształtują się inaczej niż przeciętnie w UE, gdyż w Polsce osoby pracujące stosunkowo często są zagrożone ubóstwem. Wydatki publiczne. W Polsce struktura wydatków na świadczenia socjalne odbiega od tej, która występuje przeciętnie w UE-25. Mimo, iż ludność Polski jest relatywnie młoda, wśród wydatków socjalnych obserwujemy dominację wydatków na emerytury oraz renty. W 2003 roku wydatki te pochłonęły 58,5% ogółu wydatków socjalnych, co odpowiadało 12,4% PKB. Jedną z przyczyn takiej sytuacji był niski efektywny wiek wycofywania się z rynku pracy, związany głównie ze zmianami strukturalnymi na rynku pracy i deprecjacją kwalifikacji posiadanych przez pracowników. Kolejną kategorią są świadczenia związane z chorobami i opieką zdrowotną (20,5% ogółu wydatków lub 4,3% PKB) oraz niepełnosprawnością (12,2% ogółu wydatków lub 2,6% PKB). Najmniejsze udziały miały kwoty przeznaczane na świadczenia dla osób bezrobotnych (4,0% ogółu wydatków lub 0,9% PKB), rodziny i dzieci (4,7% ogółu wydatków lub 1,0% PKB) oraz na cele mieszkaniowe i na rzecz dotkniętych wykluczeniem społecznym (0,2% ogółu wydatków). O ile udział wydatków socjalnych ogółem w PKB jest w Polsce zbliżony do przeciętnych unijnych, o tyle struktura tych wydatków jest odmienna. Polska należy do krajów, które przeznaczają relatywnie najwięcej środków na transfery dla osób starszych, a najmniej na transfery ukierunkowane na dzieci i 7

8 młodzież. Efektem tego jest znacznie większe ryzyko ubóstwa wśród dzieci i młodzieży oraz relatywnie małe ryzyko ubóstwa wśród osób starszych. Obserwowane starzenie się ludności powoduje, że w przyszłości więcej osób będzie otrzymywało świadczenia emerytalno - rentowe, wzrosną wydatki na zdrowie i opiekę długoterminową. Prognozy wydatków socjalnych w przypadku Polski wskazują, że w konsekwencji przeprowadzonej reformy emerytalnej wydatki na emerytury i renty z jednych z najwyższych w EU-25 zaczną stopniowo spadać (wyrażone w % PKB), pod warunkiem jednak, że nie zostaną wprowadzone nowe rozwiązania znacząco obciążające wydatki systemu ubezpieczeń społecznych. Transfery socjalne istotnie niwelują trudności dochodowe polskich gospodarstw domowych, aczkolwiek w różnym stopniu oddziałują na poszczególne grupy ludności. Gdyby z dochodów ludności wyłączyć wszelkie świadczenia socjalne, łącznie z emeryturami i rentami - połowa ludności znalazłaby się poniżej granicy ubóstwa. W największym stopniu biedą zagrożone byłyby osoby w wieku 65 lat i więcej (86%). Jednocześnie, jeśli w dochodach uwzględnione zostaną emerytury i renty, w grupie tej wskaźniki ubóstwa spadają aż o 68 punków procentowych (do 18%) i są najkorzystniejsze w porównaniu do pozostałych grup wieku. Świadczenia emerytalno rentowe mają również wpływ na ograniczenie zasięgu ubóstwa w innych kategoriach wieku. W grupie osób w wieku produkcyjnym (16-64) uwzględnienie dochodów z tego źródła powoduje, że zagrożenie ubóstwem maleje o jedną trzecią, a w społeczeństwie ogółem o 18 punktów procentowych. Włączenie świadczeń o charakterze socjalnym powoduje, że wskaźniki ubóstwa dla osób w wieku lata maleją w takim samym stopniu jak dla społeczeństwa ogółem (o punktów procentowych). Wśród osób starszych poprawa jest nieznacznie mniejsza i oscyluje wokół punktów procentowych. Należy jednak zauważyć, że mimo iż świadczenia socjalne nie oddalają zdecydowanie zagrożenia ubóstwem, to dzięki nim dochód netto niektórych typów gospodarstw domowych zbliża się lub przekracza granicę ubóstwa. W przypadku świadczeniobiorców pomocy społecznej dochód netto gospodarstw jednoosobowych wyniósł 88,5% wysokości granicy ubóstwa, dochód osób będących samotnymi rodzicami oraz małżeństw wychowującym dwójkę dzieci osiągnął odpowiednio 100,6% i 103,5%. Podsumowanie. Poprawa sytuacji gospodarczej, którą można obserwować od 2004 roku wpłynęła pobudzająco na rynek pracy i przyczyniła się do zmniejszenia skali bezrobocia oraz wzrostu zatrudnienia. Jednak społeczeństwo nie partycypuje równo w korzyściach wynikających ze wzrostu gospodarczego. Rośnie zróżnicowanie dochodowe, powiększa się też grupa osób ubogich. W najtrudniejszej sytuacji są osoby, które mają niewielkie możliwości poprawienia swoich warunków: dzieci, głównie z rodzin wielodzietnych i mieszkające na wsi; mimo iż poprawia się poziom wykształcenia młodych Polaków, zwiększają się różnice w dostępie do dobrej jakości edukacji i tym samym szanse na lepszy start zawodowy; osoby bezrobotne, a przede wszystkim długotrwale bezrobotne z niskimi kwalifikacjami lub bez kwalifikacji; w najtrudniejszej sytuacji znajdują się ci bezrobotni, którzy zamieszkują tereny wiejskie lub zdegradowane; Polityka społeczna, na którą przeznaczana jest istotna część ogółu wydatków publicznych, nie zapobiega w pełni ubożeniu i wykluczeniu pewnych grup społecznych. Z diagnozy wynika, że niezbędna jest koncentracja środków na wspieraniu rodzin, a także działania zmierzające do aktywizacji znacznych grup bezrobotnych. W przypadku osób pozostających długotrwale bez pracy, tradycyjne formy aktywizacji zawodowej powinny być wspierane przez rozwój ekonomii społecznej, która w ostatnich latach dynamicznie rozwija się i obejmuje coraz większe obszary polityki społecznej. Niezbędny jest również rozwój aktywnej polityki lokalnej, gdyż polityka integracji społecznej powinna być realizowana przede wszystkim na 8

9 szczeblu lokalnym. W tym obszarze, należy koncentrować się na wspieraniu współpracy pomiędzy wyspecjalizowaną administracją publiczną, rozwijającym się sektorem pozarządowym, biznesem coraz bardziej świadomym możliwości wpływania na poprawę sytuacji społecznej oraz samorządami lokalnymi. Samorządy lokalne powinny stać się inicjatorami polityki integracji społecznej na swoich obszarach. 1.2.Kompleksowe strategiczne podejście Modernizacja polityki zabezpieczenia społecznego i integracji społecznej stanowi istotny element ogólnej wizji rozwoju kraju, sformułowanej w projekcie Strategii Rozwoju Kraju, przyjętej przez Radę Ministrów w dniu 26 czerwca 2006 roku Strategia ta przedstawia cele i priorytety w obszarze rozwoju społeczno-gospodarczego Polski a także warunki, które powinny ten rozwój zapewnić w latach Stanowi ona nadrzędny, wieloletni dokument dla innych dokumentów, strategii i programów rządowych, w tym także dla Krajowego Programu Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata Strategia Rozwoju Kraju określa podstawowe dylematy rozwojowe. Dotyczą one między innymi wyważenia proporcji między nakładami na inwestycje o szybkich efektach, a nakładami na edukację tworzącymi podstawy rozwoju w przyszłości oraz miedzy aktywizującą, a osłonową funkcją polityki społecznej. Sformułowana wizja rozwoju kraju uzależniona jest od harmonii pomiędzy sferą publiczną, rynkiem i społeczeństwem obywatelskim. Zgodnie z przyjętą wizją Polski do 2015 roku osiągnięty powinien zostać następujący cel: Polska w 2015 roku to kraj o wysokim poziomie i jakości życia mieszkańców oraz silnej i konkurencyjnej gospodarce, zdolnej do tworzenia nowych miejsc pracy. Głównym celem Strategii Rozwoju Kraju jest podniesienie poziomu jakości życia mieszkańców Polski: jednostek i rodzin. Realizacji tego celu służy sześć priorytetów, z których - z perspektywy realizacji polityki społecznej i zabezpieczenia społecznego - należy wymienić: poprawę stanu infrastruktury technicznej i społecznej; wzrost zatrudnienia i poprawę jego jakości; budowę zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa, rozwój obszarów wiejskich, rozwój regionalny. Realizacji priorytetów w obszarze polityki społecznej ma sprzyjać aktywna polityka, w tym prorodzinna, zwłaszcza w zakresie funkcji ekonomicznych, opiekuńczych i wychowawczych. Polityka w tym zakresie oznacza systemowe wsparcie rodzin, szczególnie w pierwszych latach wychowywania dzieci, obejmujące działania w obszarze sfery zdrowotnej, bytowej, edukacji i wychowania, a także budowanie całościowego systemu wspierania łączenia rodzicielstwa i pracy zawodowej. Działania takie wymagają kompleksowych inicjatyw na poziomie centralnym i regionalnym, zaangażowania administracji publicznej, pracodawców oraz środowisk lokalnych. Celem takiego działania jest wzrost stabilności bezpieczeństwa socjalnego rodzin, wzrost dzietności oraz ograniczenie zjawisk niepożądanych, takich jak dziedziczenie biedy i wykluczenia społecznego. Kolejnym obszarem działań strategicznych jest promocja działań w obszarze integracji i aktywizacji społecznej, w szczególności rozwój instytucji zatrudnienia socjalnego, budownictwa socjalnego, kompleksowej formuły rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, jak też rozwój instrumentów aktywizujących stosowanych przez służby społeczne (np. kontraktów socjalnych). 9

10 Aktywna polityka społeczna wymaga zaangażowania środowisk lokalnych. Sprzyjać temu ma rozbudowa i kształtowanie dobrej jakości służb społecznych, a także rozwój współpracy służb społecznych z organizacjami pozarządowymi Określone powyżej strategiczne kierunki rozwoju polityki społecznej są koherentne z pierwszym nadrzędnym wspólnym celem otwartej metody koordynacji, gdyż służą podniesieniu poziomu spójności społecznej, dążeniu do osiągania równości szans dla wszystkich obywateli, promowaniu równości kobiet i mężczyzn. Jednocześnie polityka ta wpisuje się w ogólne priorytety rozwoju kraju. Krajowy Program Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna obejmuje okres , a więc okres realizacji Krajowego Programu Reform. Polski Krajowy Program Reform, przyjęty przez Radę Ministrów w grudniu 2005 roku definiuje trzy obszary priorytetowe politykę makroekonomiczną, politykę mikroekonomiczną oraz obszar rynku pracy. W ramach polityki makroekonomicznej wśród działań niezbędnych do poprawy sytuacji sektora finansów publicznych wymienione są cztery działania dotyczące polityki zabezpieczenia społecznego. Są to: Działanie 1.1.Optymalizowanie dostępu do świadczeń prowadzących do wcześniejszej dezaktywizacji pracowników. Działanie 1.2. Doskonalenie systemu ubezpieczeń społecznych rolników. Działanie 1.3. Reforma systemu rentowego. Działanie 1.4. Kontynuacja reformy organizacji systemu ochrony zdrowia. Powyższe działania skupiają się z jednej strony na podnoszeniu aktywności starszych pracowników, co zmniejszy presję społeczną na transfery ukierunkowane na osoby starsze, a jednocześnie poprzez lepsze wykorzystanie zasobów pracy, przyczyni się do poprawy stabilności finansowej systemów ubezpieczeń społecznych. Działania w obszarze systemów ubezpieczeń społecznych rolników oraz systemu rentowego mają na celu ograniczenie skali dotacji z budżetu państwa do tych systemów obecnie i w przyszłości, co także pozwoli na ograniczenie deficytu oraz zadłużenia sektora finansów publicznych i sprzyjać będzie osiąganiu wyższego wzrostu gospodarczego. Działania określone w Krajowym Programie Reform stanowią kontynuację reform w obrębie ubezpieczeń społecznych. W szczególności nowa formuła emerytalna, oparta o system zdefiniowanej składki tworzy silne zachęty do wydłużania okresu aktywności zawodowej. Celem działania 1.4. Kontynuacja reformy organizacji systemu ochrony zdrowia jest wyższy poziom usług zdrowotnych i efektywniejsze wykorzystanie zasobów publicznej ochrony zdrowia: poprawa funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej oraz jakości świadczeń zdrowotnych, racjonalizacja kosztów działalności placówek medycznych, zwiększenie przejrzystości przepływów finansowych w sektorze ochrony zdrowia, wdrożenie zoptymalizowanego koszyka świadczeń gwarantowanych. Działania te uzupełniają cele i priorytety w systemie ochrony zdrowia, określone w niniejszym raporcie. Jak było to wspomniane w diagnozie, Polska jest krajem, który w najmniejszym stopniu spośród wszystkich krajów UE wykorzystuje swoje zasoby pracy. Powoduje to istotną presję na sferę polityki społecznej, a także prowadzi do wzrostu sfery ubóstwa i ryzyka wykluczenia społecznego wśród osób pozostających bez pracy. Dlatego też wzrost zatrudnienia i ograniczanie bezrobocia należą do najważniejszych priorytetów Krajowego Programu Reform. W obszarze polityki rynku pracy w Krajowym Programie Reform określone zostały dwa priorytety. Pierwszym z nich jest tworzenie i utrzymanie nowych miejsc pracy oraz zmniejszenie bezrobocia. Działania w ramach tego priorytetu to: 1. Obniżenie obciążeń nakładanych na pracowników o najniższych dochodach. 10

11 2. Wdrożenie nowych rozwiązań organizacyjno-finansowych zapewniających zwiększenie dostępu do usług rynku pracy świadczonych na rzecz bezrobotnych, poszukujących pracy i pracodawców. 3. Wzbogacenie oferty i podwyższenie jakości usług świadczonych przez powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy. 4. Poprawa informacji o rynku pracy. 5. Aktywizacja osób z grup znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy. 6. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Drugim z priorytetów jest poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw poprzez inwestowanie w kapitał ludzki. Działania służące realizacji tego priorytetu to: 1. Zwiększanie elastyczności i zróżnicowania form zatrudnienia i organizacji pracy. 2. Inwestowanie w kapitał ludzki. Realizacji działań określonych w Krajowym Programie Reform służą także kierunki sformułowane w ramach Wspólnego Raportu na rzecz Integracji Społecznej i Zabezpieczenia Społecznego. Zmiany w systemach emerytalno-rentowych oraz ochrony zdrowia wpisane są w działania z obszaru polityki makroekonomicznej. Według prognoz długookresowych, proces starzenia się ludności nie zagraża stabilności systemu finansów publicznych. Przeprowadzone reformy, w szczególności reforma systemu emerytalnego pracowników, powodują stabilizację wydatków na emerytury w dłuższej perspektywie. Podejmowane obecnie działania służą przede wszystkim kontynuowaniu budowy nowego systemu emerytalnego, bądź też zapewnieniu adekwatności świadczeń dla obecnych świadczeniobiorców (inicjatywa wyrównania tzw. starego portfela i zmiany systemu waloryzacji emerytur i rent). Działania dotyczące polityki integracji społecznej wpisują się w obszar polityki rynku pracy. W szczególności, integracja i aktywizacja grup znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy oraz aktywizacja osób niepełnosprawnych wymagają wsparcia m.in. przez aktywizujące działania polityki społecznej, wspieranie rodzin w łączeniu funkcji opiekuńczych i aktywności zawodowej. W efekcie tak określonych działań i priorytetów, Polska dąży do osiągnięcia drugiego nadrzędnego wspólnego celu otwartej metody koordynacji, czyli wzajemnego oddziaływania celów Strategii Lizbońskiej na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia z celami większej spójności społecznej oraz celami Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE. Realizacja ww. celów wymaga także współdziałania służb publicznych pomocy społecznej i zatrudnienia oraz społeczeństwa obywatelskiego, partnerów społecznych i organizacji pozarządowych. Stąd zarówno Krajowy Program Reform, jak i prezentowany dokument określają priorytety dotyczące wzbogacania i podnoszenia jakości usług społecznych i usług rynku pracy. Realizacja działań określonych w Programie wymaga współpracy i zaangażowania wszystkich partnerów, a także odpowiednich środków budżetowych. Dlatego też Narodowa Strategia Spójności 3 (pierwotnie - Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia), która określa kierunki wykorzystania środków z funduszy strukturalnych, uwzględnia także obszary objęte Krajowym Planem Działań na rzecz Integracji Społecznej (KPD/Integracja). Wszystkie omawiane dokumenty strategiczne są przedmiotem konsultacji społecznych, których celem jest włączenie efektów dialogu społecznego i obywatelskiego w ramy prowadzonej polityki. 3 Dokument został przyjęty przez Radę Ministrów 1 sierpnia 2006 roku. 11

12 Priorytety określone w KPD/Integracja wynikają także z doświadczeń w realizacji programów Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Tutaj wymienić należy inicjatywy zmierzające do rozwoju ekonomii społecznej. Doświadczenia i praktyki zdobyte w ramach Partnerstwa są przenoszone na rozwiązania wdrażane w ramach priorytetów KPD/Integracja. Istotne jest także budowanie systemu monitorowania wdrażanych rozwiązań. W przypadku działań związanych z Krajowym Programem Reform, przyjęty Dokument Implementacyjny zawiera listę wskaźników, które zostaną wykorzystane do monitorowania realizacji działań. Podobny system wdrożony jest w przypadku działań określonych w Krajowym Planie Działań na rzecz Integracji Społecznej. Działania dotyczące systemów zabezpieczenia społecznego mają charakter długookresowy, stąd efekty planowanych reform mogą być oceniane z perspektywy długookresowych prognoz mikro- i makroekonomicznych. Ponadto, w ramach realizowanych projektów, budowany jest system monitorowania wskaźników wykluczenia społecznego na poziomach lokalnym i regionalnym. Wdrożenie tego systemu w perspektywie najbliższych kilku lat pozwoli na bardziej efektywną ocenę wdrażanych rozwiązań, nie tylko na poziomie centralnym. Do monitorowania działań używane będą zarówno wspólnie uzgodnione wskaźniki, jak i wskaźniki krajowe. System ten jest szczegółowo opisany w drugim rozdziale. W efekcie tych działań osiągany jest trzeci ze wspólnych nadrzędnych celów otwartej metody koordynacji, czyli dobre rządzenie, przejrzystość i zaangażowanie odpowiednich podmiotów w projektowanie, wdrażanie i monitorowanie polityki. 1.3 Ogólne przesłanie Celem strategicznym w Polsce jest zbudowanie zintegrowanego systemu polityki państwa, którego efektem będzie zwiększanie integracji społecznej, przy wzajemnym wspieraniu się polityki społecznej i polityki gospodarczej oraz wzrostu zatrudnienia, w tym także dobre rządzenie, przejrzystość i zaangażowanie wszelkich podmiotów w projektowanie, wdrażanie i monitorowanie polityki społecznej. Priorytety określone w Krajowym Planie Działań na rzecz Integracji Społecznej odzwierciedlają te obszary życia społecznego, które - jak wynika z diagnozy- wymagają szczególnego wsparcia. Są obszar polityki rodzinnej i rynku pracy, ze szczególną uwagą skierowaną na osoby długotrwale bezrobotne, niepełnosprawne oraz osoby o niskich kwalifikacjach. Poprzez wdrażanie rozwiązań, które pomogą przezwyciężać różnego typu bariery stanowiące przeszkodę w podejmowaniu pracy i godzeniu jej z życiem osobistym przyczyni się do lepszego wykorzystania zasobów pracy. Poprawie skuteczności wdrażania KPD/Integracja sprzyjać będzie rozwinięty system administracji publicznej, który ma być sprawny, efektywny i niedrogi, wykorzystujący technologie informacyjne i komunikacyjne umożliwiające obywatelom dostęp do informacji. Ponadto, Polska ma być państwem obywatelskim, w którym powstawać będą zróżnicowane formy lokalnej i ponadlokalnej aktywności obywatelskiej, opierającym się na dialogu i współpracy, promującym działalność organizacji pozarządowych i dążącym do jak najszerszego ich udziału w życiu społecznym. 12

13 Aneks 1.1. Aneks statystyczny do rozdziału 1.1 Tabela 1 Wzrost wskaźnika PKB w cenach stałych (2000), procentowe zmiany pomiędzy poszczególnymi latami f = projekcje r = wartości zrewidowane Źródło: Eurostat., Baza wskaźników strukturalnych UE-25 2,4 1,6 2,3 f PL 5,3 3,2 4,5 f Tabela 2 PKB per capita w jednostkach parytetu siły nabywczej (PPS), (UE-25=100) f = projekcje r = wartości zrewidowane Źródło: Eurostat., Baza wskaźników strukturalnych UE PL 42,1 (e) 46,8 48,7 49,8 f 51,9 f 13

14 Tabela 3 Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia oraz dla osób w wieku 45 i 65 lat oraz przewidywana długość życia w dobrym stanie zdrowia (bez niepełnosprawności) w Polsce, ( ) Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia PL Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat PL Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat PL Średnia przewidywana długość życia bez niepełnosprawności PL Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia PL Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat PL Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat PL Średnia przewidywana długość życia bez niepełnosprawności PL Źródło: Komisja Europejska Mężczyźni ,7 26,9 27,1 : 27,1 27,9 28,2 28,4 28,4 12,9 12,9 13,1 : 13,2 13,6 13, ,9 : 59,9 : : : : : 62,5 : Kobiety ,6 33,7 33,9 : 34,1 34,6 34,9 35,2 35,3 16,6 16,5 16,8 : 17 17,3 17,6 17,9 17,9 : 66,8 : : : : : 68,9 : 14

15 Tabela 4 Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia oraz dla osób w wieku 45 i 65 lat oraz przewidywana długość życia w dobrym stanie zdrowia (bez niepełnosprawności) w krajach Unii Europejskiej (UE-25 oraz UE-15), ( ) Mężczyźni Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia UE-25 72,8 73,2 73,5 73,5 73,8 74,4 74, ,1 Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat UE-25 : : : : : 31,8 32,1 32,2 32,3 Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat UE-25 : : : : : 15,7 15, ,1 Kobiety Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia UE-25 79,7 79,9 80,2 80,2 80,4 80,8 81,1 81,2 81,2 Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat UE-25 : : : : : 37,2 37,4 37,5 37,4 Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat UE-25 : : : : : 19,4 19,6 19,6 19,6 Mężczyźni Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia UE-15 73,9 74,2 74,6 74,6 74,9 75,4 75,7 75,9 76 Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat UE-15 31,5 31,7 32 : : 32,6 32, ,1 Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat UE-15 15,3 15,4 15,6 : : 16,1 16,3 16,4 16,4 Średnia przewidywana długość życia bez niepełnosprawności UE-15 : : : : 63.2 (e) 63.5 (e) 63.6 (e) 64.3 (e) 64.5 (e) Kobiety Średnia przewidywana długość życia w momencie urodzenia UE-15 80,4 80,6 80,9 80,9 81,1 81,4 81,7 81,7 81,7 Średnia przewidywana długość życia w wieku 45 lat UE-15 36,9 37,1 37,3 : : 37,7 37, Średnia przewidywana długość życia w wieku 65 lat UE-15 19,1 19,2 19,4 : : 19, Średnia przewidywana długość życia bez niepełnosprawności UE-15 : : : : 63.9 (e) 64.4 (e) 65.0 (e) 65.8 (e) 66.0 (e) Źródło: Komisja Europejska, e - szacunki 15

16 Wykres 1 Udział grup wiekowych w populacji, prognozy do roku 2050 Udział grup wiekowych w populacji Źródło: Eurostat 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Tabela 5 Wskaźnik aktywności zawodowej (dla ludności w wieku lat) Ogółe m Mężcz yźni Kobiet y Ogółe m Mężcz yźni Kobiet y Ogółe m Mężcz yźni Kobiet y Ogółe m Mężcz yźni Kobiet y Ogółe m Mężcz yźni Kobiet y UE ,4 58,7 68,7 77, ,3 60,7 69,7 77, ,2 77,8 62,5 PL 65,7 72,8 58,8 65,8 71,7 59,9 64,6 70,6 58, ,1 57,9 64,4 70,8 58,1 Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne (dane na 7 sierpnia 2006 roku)

17 Tabela 6 Wskaźnik zatrudnienia (dla ludności w wieku lat) Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety UE ,2 70,6 51,8 62,4 71,2 53,6 62, ,7 63,3 70,9 55,7 63,8 71,3 56,3 PL 59 66,5 51, ,2 48,9 51,5 56,9 46,2 51,7 57,2 46,2 52,8 58,9 46,8 Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne (dane na 7 sierpnia 2006 roku) Tabela 7 Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku lat Ogółem Mężczyź Kobiety Ogółem Mężczy Kobiety Ogółem Mężczy Mężczy Kobiety Ogółem Kobiety Ogółem Mężczy ni źni źni źni źni Kobiety UE-25 35,8 46,6 25,5 36,6 46,9 26,9 38,7 48,8 29, ,7 31,7 42,5 51,8 33,7 PL 32,1 41,5 24,1 28,4 36,7 21,4 26,1 34,5 18,9 26,2 34,1 19,4 27,2 35,9 19,7 Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne (dane na 7 sierpnia 2006 roku) Wykres 2 Stopa zatrudnienia osób starszych (dla kobiet i mężczyzn) Stopa zatrudnienia osób starszych - kobiety Stopa zatrudnienia osób starszych - mężczyźni % siły roboczej w wieku % siły roboczej w wieku Polska EU 25 Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne Polska EU 25 17

18 Tabela 8 Stopa bezrobocia (dla ludności w wieku lat) Ogółem Mężczy Kobiety Ogółem Mężczy Kobiety Ogółem Mężczy Mężczy Kobiety Ogółem Kobiety Ogółem Mężczy źni źni źni źni źni Kobiety UE-25 9,4 8,0 11,2 8,6 7,4 10,2 8,8 7,8 10,0 9,1 8,1 10,3 8,8 7,9 9,9 PL 10,2 8,5 12,2 16,1 14,4 18,1 19,9 19,1 20,9 19,0 18,2 19,9 17,7 16,6 19,1 Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Dane ujednolicone, Średnie roczne (dane na 1 września 2006 roku) Tabela 9 Stopa bezrobocia młodzieży (dla ludności w wieku 15-24) Ogółem Mężczy Kobiety Ogółem Mężczy Kobiety Ogółem Mężczy Mężczy Kobiety Ogółem Kobiety Ogółem Mężczy źni źni źni źni źni Kobiety UE-25 19,3 17,5 21,3 17,4 16,0 18,9 18,3 17,5 19,2 18,9 18,4 19,4 18,6 18,3 19,0 PL 22,5 20,2 25,1 35,1 33,3 37,2 42,5 41,9 43,3 39,6 37,7 41,9 36,9 35,7 38,3 Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Dane ujednolicone, Średnie roczne (dane na 1 września 2006 roku) 18

19 Wykres 3 Wskaźnik bezrobocia wśród młodych osób (15-24) Wskaźnik bezrobocia wśród młodych osób (15-24) % siły roboczej w wieku Polska EU 25 Źródło: Eurostat, LFS Tabela 10 Odsetek młodzieży w wieku lat, która posiada wykształcenie co najmniej na poziomie gimnazjum i nie podjęła dalszego kształcenia ani szkolenia w stosunku do osób w wieku lat Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety UE-25 15,6i 13,1i 18,0i 15,2 13,1 17,3 PL 5,7b 3,7b 7,7b 5,5 4 6,9 i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią Eurostatu; b- braki w danych Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, wyniki z 2 kwartału 19

20 Tabela 11 Stopa bezrobocia długotrwałego wg płci, wybrane lata (dla ludności w wieku 15+) Ogółem Mężczyź Mężczyź Mężczyź Mężczyź Kobiety Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety Ogółem ni ni ni ni Kobiety UE-25 4,1 3,4 5 3,9 3,3 4,6 4,1 3,6 4, PL 5,8 4,5 7,4 10,8 9,7 12,2 10,2 9, Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne Tabela 12 Współczynnik regionalnego zróżnicowania zatrudnienia, wybrane lata UE-25 13,4 12,2 PL 4,8 6,4 * Współczynnik wariancji wskaźników zatrudnienia w regionach (na poziomie województw) Źródło: Eurostat - Labour Force Survey, Średnie roczne Tabela 13 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wg wieku i płci (2003 rok ) Ludność ogółem Dzieci 0-15 lat Osoby w wieku 16+ Osoby w wieku Osoby w wieku 65+ Ogółem Mężczyźn Mężczyźn Mężczyźn Kobiety Ogółem Kobiety Ogółem i i i UE s 20 s 16 s 14 s 17 s 15 s 14 s 16 s 18 s 15 s 20 s PL 17 i 23 i 15 i 16 i 14 i 16 i 17 i 16 i 6 i 4 i 7 i i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Kobiety 20

21 Tabela 14 Granice ubóstwa relatywnego (wartości ilustrujące), wg parytetu siły nabywczej (PPP), (2003 rok) Gospodarstwo jednoosobowe Dwie osoby dorosłe z dwójką dzieci na utrzymaniu UE s s PL 2662 i 5590 i i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 15 Relatywny wskaźnik głębokości ubóstwa wg płci i wybranych grup (2003 rok) Ludność ogółem Dzieci 0-15 lat Osoby w wieku 16+ Osoby w wieku Osoby w wieku 65+ Ogółem Mężczyź Mężczyź Mężczyź Kobiety Ogółem Kobiety Ogółem ni ni ni Kobiety UE s 24 s 23 s 23 s 22 s 25 s 25 s 25 s 16 s 15 s 16 s PL 23 i 25 i 23 i 24 i 22 i 23 i 24 i 23 i 15 i 16 i 15 i i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 16 Współczynnik zróżnicowania dochodowego: S80/S20 (2003 rok) UE-25 4,8 s PL 5,0 i i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. 21

22 Tabela 17 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem osób w wieku 16 lat i więcej wg typu aktywności zawodowej Ludność ogółem a Pracujący Niepracujący Pracujący na Nie pracujący Pracujący - ogółem Pracownicy najemni Bezrobotni Emeryci i renciści Inni Ogółe Mężc Kobie własny rachunek ogółem m zyźni ty Ogółe m Mężc Kobie Ogółe zyźni ty m Mężc Kobie zyźni ty Ogółe m Mężc zyźni Kobie ty Ogółe m Mężc zyźni Kobie ty Ogółe m Mężc Kobie Ogółe Mężc Kobie Ogółe Mężc Kobie zyźni ty m zyźni ty m zyźni ty Zagrożenie ubóstwem według struktury UE s 14 s 17 s 9 s 9 s 8 s : : : : : : 23 s 23 s 24 s 42 s 46 s 37 s 16 s 15 s 17 s 26 s 26 s 26 s PL 15 i 16 i 14 i 12 i 13 i 10 i 8 i 9 i 6 i 21 i 21 i 21 i 18 i 19 i 17 i 38 i 38 i 38 i 7 i 7 i 8 i 21 i 21 i 21 i UE- 100 s 100 s 100 s 27 s 36 s 19 s : : : : : : 73 s 51 s 64 s 12 s 14 s 12 s 17 s 21 s 21 s 37 s 24 s 47 s 25 PL 100 i 100 i 100 i 37 i 45 i 29 i 18 i 23 i 13 i 19 i 22 i 17 i 63 i 55 i 71 i 22 i 24 i 21 i 11 i 8 i 14 i 30 i 23 i 36 i a = dotyczy ludności w wieku 16 lat i więcej; i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 18 Osoby w wieku lat żyjące w gospodarstwach domowych, w których osoby w wieku produkcyjnym nie posiadają zatrudnienia e = szacunki; Źródło: Eurostat, LFS Mężczyźn Mężczyźn Mężczyźn Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety i i i UE e 8.9e 11.4e 10.3e 9.3e 11.4e 10.2e 9.2e 11.2e PL 15,1 14,1 16,1 15,8 14,8 16,8 15, ,6 22

23 Tabela 19 Świadczenia z systemu zabezpieczenia społecznego wg typu (jako % ogółu wydatków na świadczenia 2003roku) Źródło: ESSPROSS Emerytury i renty Choroba i opieka zdrowotna Niepełnosprawno ść Bezrobocie Rodzina i dzieci UE-25 45,7 28,3 8,0 6,6 8,0 3,5 PL 58,5 20,5 12,2 4,0 4,7 0,2 Mieszkalnictwo I wykluczenie społeczne Tabela 20 Świadczenia z systemu zabezpieczenia społecznego wg typu (jako % PKB ) 2003 roku. Źródło: ESSPROSS Emerytury i renty Choroba i opieka zdrowotna Niepełnosprawno ść Bezrobocie Rodzina i dzieci UE-25 12,3 7,6 2,1 1,8 2,1 0,9 PL 12,4 4,3 2,6 0,9 1,0 : Mieszkalnictwo I wykluczenie społeczne Tabela 21 Prognoza publicznych wydatków społecznych ogółem. Wydatki publiczne na związane z wiekiem: emerytury, opieka zdrowotna, opieka długookresowa, edukacja i świadczenia dla bezrobotnych (% PKB) scenariusz podstawowy 2004 Zmiany Zmiany Zmiany Zmiany Zmiany UE-25 23,4-0,7-0,2 1,5 3 3,4 PL 23,7-3,5-5,8-6,1-6,4-6,7 Uwagi: Powyższe liczby odnoszą się do podstawowych scenariuszy prognoz na wydatki społeczne na emerytury i renty, edukację i świadczenia dla bezrobotnych. Dla opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej prognozy odnoszą się do podstawowych scenariuszy AWG 23

24 Tabela 22 Zmiany w wydatkach publicznych w latach w % PKB Emerytury i Wydatki Opieka Zasiłki dla renty a zdrowotne długookresowa bezrobotnych Edukacja Razem UE 25 10,6 2,2 6,4 1,6 0,9 0,6 0,9-0,3 4,6-0,6 3,4 PL 13,9-5,9 4,1 1,4 0,1 0,1 0,5-0,4 5,0-1,9-6,7 a= bez wydatków z części kapitałowej systemu Źródło: The impact of ageing, Komisja Europejska, Komitet ds Gospodarczych, Bruksela 2006 Tabela 23 Zagrożenie ubóstwem przed i po wybranych transferach wg płci i wybranych grup wieku w % Ludność ogółem Dzieci w wieku 0-15 lat Ludność w wieku 16 + Ludność w wieku Ludność w wieku 65 + Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Przed wszystkimi transferami społecznymi z wyjątkiem rent i emerytur UE s 33 s 24 s 22 s 26 s 24 s 23 s 25 s 24 s 20 s 26 s PL 31 i 37 i 30 i 30 i 29 i 32 i 32 i 31 i 18 i 15 i 19 i Przed wszystkimi transferami społecznymi UE s 35 s 43 s 40 s 46 s 32 s 30 s 35 s 88 s 88 s 88 s PL 49 i 44 i 51 i 49 i 52 i 45 i 44 i 46 i 86 i 88 i 85 i i = wykorzystano krajowe źródła danych, które ex-post zostały ujednolicone w celu osiągnięcia jak najlepszej porównywalności z metodologią EU-SILC; s = oszacowane przez Eurostat Źródło: Eurostat. Tabela 24 Dochód netto świadczeniobiorców z systemu pomocy społecznej jako % granicy zagrożenia ubóstwem dla trzech wybranych typów gospodarstw domowych Źródło: ESSPROSS Jednoosobowe gospodarstwo domowe Samotny rodzic z dwójką dzieci Małżeństwo z dwójką dzieci PL 88,5 100,6 103,5 24

25 Tabela 25 Zadłużenie skarbu państwa jako % PKB Źródło: Komisja Europejska UE-25 62,9 61, ,4 PL 36,8 41,2 45,3 43,6 Tabela 26 Projekcja skali zadłużenia do 2050 (jako % PKB)* PL , , , ,3 Wg scenariusza budżetu za 2005 rok , , ,5 Źródło: Komisja Europejska * Projekcja długoterminowa, obarczona znacznym poziomem niepewności 25

26 Rozdział 2 Krajowy Plan Działań na rzecz Integracji Społecznej 2.1. Kluczowe wyzwania i cele przewodnie Przedstawiona diagnoza sytuacji społecznej w Polsce wskazuje na to, że ryzyko wykluczenia i sfera ubóstwa dotyczy przede wszystkim rodzin wielodzietnych, a także rodzin, w których są osoby bezrobotne. Dlatego też niezbędne są działania, które skierowane będą przede wszystkim na wyrównywanie deficytów wynikających z braku dostępu do określonych dóbr i usług powodujących ograniczenie szans określonych grup społecznych na równoprawny z większością społeczeństwa udział w życiu rodzinnym, społecznym i zawodowym. Wskutek m.in. braku możliwej adaptacji do zmieniających się warunków gospodarczych i społecznych, a także zamieszkiwania na obszarach peryferyjnych, miejskich enklaw ubóstwa, terenów zdegradowanych, narasta problem dziedziczenia biedy, co zmniejsza szanse osób i rodzin nim dotkniętych na dołączenie do reszty społeczeństwa, zarówno pod względem aspiracji życiowych, jak i funkcjonowania w życiu społecznym, a także na rynku pracy. Jak wskazują ostatnie badania przeprowadzone w ramach Diagnozy Społecznej, ryzyko ubóstwa wśród rodzin wielodzietnych i niepełnych zmniejszyło się pomiędzy 2003 a 2005 rokiem, co wynikać może z wprowadzenia nowego systemu świadczeń rodzinnych 4. Nadal jednak pozostaje wysokie. Z kolei badania prezentowane przez GUS wskazują na postępujące zagrożenie ubóstwem skrajnym, w szczególności wśród rodzin wychowujących co najmniej trójkę dzieci 5. W oparciu o analizę kształtowania się wskaźników zasięgu ubóstwa relatywnego 6 można stwierdzić, że w 2003 roku 23% dzieci i młodzieży (0-15 lat) było zagrożonych ubóstwem, co stanowi 1/3 osób ogółem dotkniętych ubóstwem. Wśród gospodarstw domowych samotnych rodziców oraz par wychowujących co najmniej 3 dzieci wskaźniki zagrożenia ubóstwem wyniosły odpowiednio 22% i 35%. Wydaje się, że wsparcie ekonomiczne rodzin może być jednym ze skuteczniejszych mechanizmów, które zachęcą Polaków do podejmowania decyzji o posiadaniu kolejnego dziecka. W obliczu kryzysu demograficznego, jaki w ciągu najbliższych dekad stanie się udziałem Polski, warto sięgać po takie środki. Obok trudności dochodowych, wiele polskich rodzin nie stać na nabycie własnego mieszkania lub na pokrycie wydatków związanych z jego utrzymaniem. Ze względu na niedobór lokali, ceny mieszkań rosną i są niedostępne dla wielu polskich rodzin. Problem stanowi też niska jakość zasobu mieszkaniowego powodująca wyższe koszty utrzymania. Istnieją również znaczne dysproporcje w dostępie do różnego rodzaju usług, w szczególności do opieki zdrowotnej, do edukacji czy komunikacji. Liczne rodziny ze względów finansowych rezygnują z wizyt u lekarza, zakupu leków bądź są zmuszone do wielomiesięcznego oczekiwania na wizytę u lekarza specjalisty w państwowych placówkach służby zdrowia. W obszarze edukacji wyniki egzaminów pogimnazjalnych i maturalnych wyznaczają wyraźną granicę pomiędzy miastem a wsią. Gorsze wyniki dzieci i młodzieży pochodzącej z terenów wiejskich wynikają z konieczności uczęszczania do placówek słabiej wyposażonych, nie mają też możliwości dokształcania się poza systemem szkolnym. Rzadziej chodzą do przedszkoli i w praktyce później niż ich rówieśnicy z miast mają kontakt z edukacją. 4 W badaniu wykorzystano dwie granice ubóstwa: obiektywną, określoną na poziomie skorygowanego minimum socjalnego (w lutym 2005 roku wartość granicy dla jednoosobowego gospodarstwa domowego wyniosła 595 zł) oraz subiektywną (wartość granicy dla gospodarstwa jednoosobowego wyniosła 1153 zł). Raport tematyczny Rady Monitoringu Społecznego dla Ministerstwa Polityki Społecznej pt. Problemy i procesy integracji społecznej i zagrożenia wykluczeniem w świetle wyników badania Diagnoza społeczna 2005 oraz wyników wcześniejszych badań (Diagnoza Społeczna 2000 i 2003). 5 Patrz: aneks statystyczny. 6 Wg granicy wyznaczonej na poziomie 60% mediany dochodu. 26