6. Na początku było Słowo (J 1,1-18) Odpowiedzialność za słowo kultura słowa

Transkrypt

1 Ks. dr hab. Michał Bednarz 6. Na początku było Słowo (J 1,1-18) Odpowiedzialność za słowo kultura słowa Omówienie fragmentu Jest to tekst poetycki. Stanowi rodzaj uwertury. Jeżeli nawet nie należał do pierwotnego dzieła czy też powstał w oparciu o wcześniej istniejący hymn, to niewątpliwie stanowi doskonałe wprowadzenie do czwartej Ewangelii. Streszcza całość dzieła św. Jana, a przede wszystkim jego chrystologię. Gdy Ewangelista pisał prolog, miał na względzie całe dzieło, w którym w pełni objawi się sprawa Prawdy. Kiedy czytamy pierwsze zdanie: Na początku było Słowo (J 1,1), mamy wrażenie, iż spotykamy niezwykłą teologię, napisaną dla specjalistów, bardzo odległą od naszego życia codziennego. Tymczasem w rzeczywistości jest wprost przeciwnie. W intencji autora słowa te niosą nadzieję. Stanowią Ewangelię Dobrą Nowinę. 46 Na początku warto odsłonić strukturę omawianego tekstu. R. Schnackenburg dzieli całość na trzy części. Pierwsza opisuje odwieczne istnienie (= preegzystencję) Słowa (J 1,1-5), druga przedstawia działalność Słowa wcielonego, ale odrzuconego przez świat (J 1,6-13), a trzecia uwydatnia zbawcze Jego działanie wobec wszystkich wierzących (J 1,14). Inni (m. in. M.E. Boismard) dostrzegają w tym hymnie następującą strukturę: prolog opisuje wyjście Słowa od Boga, gdzie jest Jego właściwe miejsce (J 1,1-2). Kieruje się Ono ku ludziom (J 1,3-5). Izrael stanowił przedmiot Jego szczególnego wybrania (J 1,9-11). Następnie wcielenie (J 1,14) i wreszcie Jego powrót do Ojca (J 1,18). A. Marchadour rozwinął bardzo szczegółowo i dokładnie ten schemat. Warto wziąć pod uwagę tę propozycję, gdy czytamy Janowy prolog. Najpierw określa identyczność Słowa z Bogiem (J 1,1-2). Ukazuje jego rolę w stworzeniu (J 1,3). Podkreśla, że jest darem dla ludzi (J 1,4-5). Dalej jest mowa o osobie i działalności św. Jana Chrzciciela (J 1,6-8). Następnie o przyjściu Słowa na świat (J 1,9-11). Dzięki Niemu to jest część centralna prologu stajemy się dziećmi Bożymi

2 (J 1,12-13). To wcielenie było widoczne wśród nas (J 1,14). Mówił o nim Jan (J 1,15). Stanowi dar dla ludzi (J 1,16). Ukazuje wreszcie rolę Słowa w odrodzeniu, czyli nowym stworzeniu (J 1,17). Zamknięcie i wyjaśnienie niesie przesłanie: Słowo jest Synem Ojca (w. 18). Tajemnicze pochodzenie Jezusa (J 1,1-2). Jest On Słowem ukierunkowanym na Boga. Jest nawet samym Bogiem. Nie został stworzony, istniał poza czasem, w wieczności. Na początku. Zwrot ten jest nawiązaniem do dwóch pierwszych słów Biblii. Św. Jan łączy przyjście Jezusa z pierwszymi rozdziałami Księgi Rodzaju. Łączy zatem Jezusa z początkiem objawienia. Ta myśl przewija się przez całą Ewangelię. Jezus staje się wypełnieniem objawienia, najwyższym Objawicielem, ostatecznym Darem Boga, jedyną możliwą Drogą prowadzącą do zbawienia, Obliczem Boga wśród ludzi ( Ojciec jest we Mnie, a Ja w Ojcu J 10,38). Termin grecki logos, który tu występuje, ma szerokie znaczenie. Nie odpowiada tylko naszemu słowu. Oznacza: wyraz, przemówienie ( mowę ), regułę, to, co nadaje logikę, regułę porządku, wyjaśnienie, wiedzę, W terminie logos doszukiwano się nawiązania do filozofii greckiej. Występuje tutaj jednak przede wszystkim aluzja do Starego Testamentu, a zwłaszcza do ksiąg mądrościowych (por. Iz 55,11; Prz 8,12-9,6; Mdr 8,4; 9,9-10; 18,14-16). Jest to nawiązanie do hebrajskiego pojęcia dabar. Ma ono w Starym Testamencie jednocześnie dwa wymiary: chodzi w nim najpierw o mądrość rozumianą jako zamiar Boży względem stworzenia, a następnie o jego urzeczywistnienie. mądrość. W terminie logos doszukiwano się nawiązania do filozofii greckiej. Występuje tutaj jednak przede wszystkim aluzja do Starego Testamentu, a zwłaszcza do ksiąg mądrościowych (por. Iz 55,11; Prz 8,12-9,6; Mdr 8,4; 9,9-10; 18,14-16). Jest to nawiązanie do hebrajskiego pojęcia dabar. Ma ono w Starym Testamencie jednocześnie dwa wymiary: chodzi w nim najpierw o mądrość rozumianą jako zamiar Boży względem stworzenia, a następnie o jego urzeczywistnienie. Było. Słowo nie należy do porządku stworzenia. Kiedy zaczęły pojawiać się rzeczy stworzone, Ono już istniało poza czasem i ponad czasem, w wieczności. W chwili stwarzania świata, zanim jeszcze zaistniały pagórki, ziemia i pola, nim niebo i ocean powstały (por. Prz 8,22-26), istniało już Słowo. Charakterystyczny jest tutaj w języku greckim czas przeszły niedokonany (imperfectum). W dalszej części ewangelista będzie się posługiwał prostym czasem przeszłym (aoryst), np. w wersie 3. Wspomniany czas 47

3 przeszły niedokonany podkreśla wieczne trwanie Słowa. Jednak to Słowo wchodzi w nową fazę, gdy pojawia się między ludźmi. Podkreśli to ewangelista w wersie 14 ( Słowo stało się ciałem ). Bogiem było Słowo. Nie istniało nigdy oddzielnie, ale zawsze było u Boga, stanowiło zawsze jedno z Ojcem (por. J 10,30). Oznacza to, że Słowo było od wieków współuczestnikiem boskiej natury, różnym jednak osobowo od Ojca, który w tradycji Nowego Testamentu, a zwłaszcza w czwartej Ewangelii, nazywany jest Bogiem-Ojcem. Słowo Stworzycielem (J 1,3). Poprzedza wszelkie stworzenie i jest jego sprawcą. Tutaj przedstawione zostało jako pośrednik stworzenia. Dzięki Niemu wszystko zostało powołane do istnienia (por. 1 Kor 8,6). Podkreśla to zwłaszcza forma negatywna ( nic się nie stało ). Słowo jest życiem i światłem dla ludzi (J 1,4-5). Będąc blisko Boga, a nawet samym Bogiem, Słowo od początku pozostaje w szczególnej i wyjątkowej relacji z ludźmi. Jest najpierw życiem. Ewangelista nie mówi o życiu naturalnym, ale o nadprzyrodzonym życiu Bożym, które przez Syna staje się Jezus będzie często podkreślał, że jest życiem i światłością (por. J 5,21; 11,25). Jest światłem świata (por. J 8,12), które rozbłyska Ale jest także światłością. W Sta- udziałem wszystkich wierzących. w ciemnościach. Równocześnie ewangelista rym Testamencie Bóg jest nazywany światłością (por. Ha 3,4). wspomina tutaj po raz pierwszy o sprzeciwie wobec światłości. Ciemności oznaczają w tym Ta światłość objawiła się w chwili miejscu świat zdominowany przez zło. Sprzeciwiają się one objawieniu Słowa. Ujawni kim wcielenie jest wspaniałym stworzenia. Ale przede wszyst- się to w niewierze, w odrzuceniu światłości i jedynym w swoim rodzaju objawieniem się Bożej światłości, i w nienawiści względem prawdy. która ożywia i oświeca. Słowo jest światłem, które oświeca każdego człowieka, czyli pozwala każdemu człowiekowi zrozumieć samego siebie. W polemikach z przeciwnikami Jezus będzie często podkreślał, że jest życiem i światłością (por. J 5,21; 11,25). Jest światłem świata (por. J 8,12), które rozbłyska w ciemnościach. Równocześnie ewangelista wspomina tutaj po raz pierwszy o sprzeciwie wobec światłości. Ciemności oznaczają w tym miejscu świat zdominowany przez zło. Sprzeciwiają się one objawieniu Słowa. Ujawni się to w niewierze, w odrzuceniu światłości i w nienawiści względem prawdy. 48

4 Jednak ciemności nie ogarnęły Słowa. Słowo ciemności określa ludzi, którzy nie przyjmują Chrystusa, nie są podatni na przyjęcie Jego słowa i nie wierzą, a nawet są wobec Niego obojętni albo Mu wrodzy. Już na początku, gdy ewangelista pisze: ciemność jej nie ogarnęła (J 1,5), podkreślona jest moc Słowa. Jest to równocześnie zapowiedź ostatecznego triumfu Jezusa nad mocami ciemności (por. J 12,31; 16,11.33; 1 J 5,4). Pojawienie się św. Jana Chrzciciela (J 1,6-8). Uderza gwałtowna zmiana tonu. Nagle schodzimy z góry na ziemię; ze świata nadprzyrodzonego do świata ludzi. Pojawił się człowiek. Między dwoma przedstawionymi bohaterami istnieje radykalna różnica. Jeden był na początku i jest Bogiem, a drugi jest człowiekiem zesłanym przez Boga, aby dał świadectwo. Jan Chrzciciel nie był światłością, ale jej świadkiem (być może występuje tutaj polemika ze zwolennikami św. Jana Chrzciciela, którzy swego mistrza uważali za Mesjasza). Św. Jan będzie świadkiem wobec przywódców narodu (por. J 1,19-28), wobec Izraela (por. J 1,31-34) i wobec własnych uczniów (por. J 1,35-37). Kiedy ostatni raz pojawi się, ewangelista podkreśli, że był wiernym świadkiem ( Wszystko, co Jan o Nim powiedział, było prawdą J 10,41). Światłość przyszła na świat (J 1,9-11). Ewangelista podwójnie określa to Słowo, które jest światłością. Nazywa je najpierw prawdziwym. Św. Jan często posługuje się tym przymiotnikiem (por. J 6,32.55; 15,1). Następnie zaznacza, że jest to światłość, która oświeca każdego człowieka. Od momentu stworzenia Słowo jest wewnętrznym światłem każdego z nich. Pozwala człowiekowi zrozumieć samego siebie i ukazuje mu sens istnienia. Ewangelista odpowiada na pytania, które dręczą ludzi: Jaki jest sens naszego życia? Kto nam to może powiedzieć? Św. Jan odpowiada: Czyni to Jezus Chrystus, który jest Słowem. W Nim znajdziemy Ewangelista odpowiada na pytania, które dręczą ludzi: Jaki jest sens naszego życia? Kto nam to może powiedzieć? Św. Jan odpowiada: Czyni to Jezus Chrystus, który jest Słowem. W Nim znajdziemy prawdziwe objawienie Boga, zasadę miłości oraz obietnicę życia. Autor wychodzi od życia Bożego, a później zaprasza nas, abyśmy stali się dziećmi Bożymi. Prowadzi więc od tego, co skończone, do tego, co nieskończone (życie z Bogiem). Podkreśla jednak, że może się to stać dzięki wierze, do której wezwani są ludzie. prawdziwe objawienie Boga, zasadę miłości oraz obietnicę życia. Autor wychodzi od życia Bożego, a później zaprasza nas, abyśmy stali się dziećmi Bożymi. Prowadzi więc od tego, co skończone, do tego, co 49

5 nieskończone (życie z Bogiem). Podkreśla jednak, że może się to stać dzięki wierze, do której wezwani są ludzie. W tym miejscu trzeba przypomnieć, że w czwartej Ewangelii termin świat ma podwójne znaczenie. W pewnych wypadkach oznacza ziemię. Jednak znacznie częściej ewangelista określa w ten sposób wszystkich ludzi, którzy odnoszą się wrogo do Boga i Jego przykazań. Są to ci, którzy nie wierzą w Jezusa, jako Tego, który został wysłany przez Ojca, aby rozświetlić ciemności, czyli przynieść objawienie. Dokonali wyboru i chcą pozostać w ciemnościach. Jest to głęboko tragiczne odrzucenie Tego, kto przyszedł na ziemię, kierując się miłością. Przyjście Słowa na świat i pomiędzy swoich wywołało opór i sprzeciw. Izrael jest tutaj złączony z buntowniczym światem w sprzeciwie wobec Słowa. Naród wybrany nie rozpoznał Chrystusa i dlatego należy do świata. Wierzyć, aby się narodzić (J 1,12-13). Ewangelista ukazuje postawę przeciwną do tej, o której wspomniał wcześniej. Przeciwieństwem wierzących są uczniowie, czyli ci, którzy wierzą, iż Jezus jest Chrystusem, Zbawicielem i Objawicielem. Oznacza to, iż związali się z Nim i dzięki temu stali się dziećmi Bożymi. Św. Jan będzie często rozwijał ten temat. Podkreśla, że wiara w Jezusa przynosi życie (por. J 3,15; 6,40.47; 20,31). Słowo stało się ciałem (J 1,14). Powszechnie uważa się, że ten wers jest punktem kulminacyjnym prologu. Jest to najważniejsze stwierdzenie hymnu na cześć Słowa wcielenie. Odwieczne Słowo weszło w czas i w historię człowieka. Przebywanie Boga między ludźmi jest przedstawione przy pomocy biblijnego obrazu jako rozbijanie namiotu. Przypomina on namiot, który został zbudowany na pustyni (por. Wj 25,8), na miejscu pobytu Boga pomiędzy Izraelitami. Słowo, stale obecne w świecie, który zawdzięcza Mu swe istnienie, objawiało wielkość i majestat Boga. Przybrało postać ludzką: stało się ciałem, człowiekiem. Będąc Bogiem, przyszło na ziemię, by uczynić z nowego, wierzącego ludu, dzieci Boże i aby zaprowadzić je do Ojca. Począwszy od wersu 14 termin Słowo nie pojawia się już w Ewangelii. Odtąd jest Ono widoczne w Jezusie człowieku. Św. Jan często podkreśla to człowieczeństwo (por. J 4,29; 7,46; 10,33; 18,29; 19,5). Zachęca, aby w Jezusie człowieku umieć dostrzec Chwałę Boga (Bóstwo), czyli kogoś, kto objawia Boga. Ewangelista ma także świadomość, że nowa ludzkość, nowa wspólnota powstaje (rodzi się) pod znakiem łaski i prawdy. 50

6 Świadectwo św. Jana Chrzciciela (J 1,15). Herold Chrystusa należy do pierwszych, którzy zobaczyli Chwałę. On jest także pierwszym, który ogłasza tajemnicę Tego, który nie tylko był przed nim, ale który także istniał przed wszystkim, co istnieć zaczęło. Pełnia (J 1,16). Ewangelista wyznaje w imieniu wspólnoty wierzących że otrzymaliśmy ostateczne objawienie od Tego, który jest darmowym darem ( łaska po łasce ). Św. Jan przeciwstawia także tutaj dwóch pośredników: Mojżesza i Jezusa. Chrystus nie odrzuca Prawa Mojżeszowego, ale je pogłębia i wypełnia (udoskonala). Jezus objawieniem Ojca (J 1,17-18). Jest jedynym, który może powiedzieć, kim jest Bóg. Jest jedyną drogą do Niego. Równocześnie ten Pochodzący od Ojca Syn ofiaruje ludziom możliwość nowego narodzenia się. Prolog zapowiada zatem, kolejno, wielkie tematy. Jezus, którego historię obecności wśród ludzi opisuje, jest najpierw przedstawiony u swego początku. Jest On Słowem istniejącym przed wszelkim początkiem. Ewangelista wprost podkreśla, że jest Bogiem. Jego rola nie ogranicza się tylko do narodu izraelskiego. Jest Stwórcą, Życiem i Światłością dla każdego człowieka przychodzącego na świat. Wcielenie jest wejściem w historię, stanowi decydujące spotkanie z narodem izraelskim i z każdym Wcielenie jest wejściem w historię, stanowi decydujące spotkanie z narodem izraelskim i z każdym człowiekiem. Jedni Go odrzucą, a inni przyjmą. Ci jednak, którzy Go przyjmą, staną się dziećmi Bożymi. człowiekiem. Jedni Go odrzucą, a inni przyjmą. Ci jednak, którzy Go przyjmą, staną się dziećmi Bożymi. Pogłębienie 1. Dlaczego Syn Boży został nazwany Słowem? Co w ten sposób ewangelista chciał wyrazić? 2. W jakim sensie prolog zapowiada to, co jest w całej czwartej Ewangelii? 3. Co to znaczy, że w prologu zawarta prawda o Jezusie Chrystusie jako Synu posłanym przez Ojca dla odkupienia świata i dla zbawienia oraz wyzwolenia człowieka? 51

7 4. Co to znaczy, że Słowo zamieszkało (dosłownie: rozbiło namiot ) między nami? Co na tej podstawie można powiedzieć o Bogu, a co o człowieku? 5. Prolog został napisany jako Dobra Nowina. Czy w jego słowach kryje się nadzieja dla dzisiejszego człowieka? 6. Słowo powinno objawiać (= ujawniać) to, co kryje się we wnętrzu, w przeciwnym wypadku nie będzie spełniać właściwego celu, któremu ma służyć. Czy zdaję sobie sprawę z tej odpowiedzialności za wypowiadane słowo? 7. Zachwycamy się pięknem słowa wielkich poetów i pisarzy. Na co dzień słyszymy jednak język pełen wulgaryzmów i często sami ich używamy. Dlaczego? 8. Dlaczego ludzie nie przywiązują wagi do wypowiadanych słów? Aktualizacja W świetle tej wiary w Boskie synostwo Chrystusa, która po zmartwychwstaniu nabrała nieporównanie większej jeszcze mocy, należy odczytać całą Ewangelię Janową, a zwłaszcza jej prolog (J 1,1-18), który na sposób szczególnej syntezy wyraża wiarę Kościoła apostolskiego; owego pierwszego po- «Słowo, które stało się ciałem», przynosi z sobą ludzkości pełnię «łaski i prawdy». kolenia uczniów, któremu dane Przynosi pełnię prawdy, ponieważ uczy było obcować z Chrystusem, zarówno w sposób bezpośredni, jak o Bogu prawdziwym, którego «nikt nigdy nie widział». Przynosi zaś pełnię łaski, ponieważ wszystkim, którzy Go przyjmują, daje wili o tym, co usłyszeli i zobaczy- i poprzez apostołów, którzy mó- moc, aby się na nowo narodzili z Boga: aby li, i w czym widzieli urzeczywistnienie wszystkiego, co już Stary stali się dziećmi Bożymi (Jan Paweł II). Testament mówił o Nim. To, co uprzednio było już objawione, ale niejako zakryte zasłoną, teraz w świetle czynów Jezusa, a w szczególności na gruncie wydarzeń paschalnych, nabierało przejrzystości, stawało się jasne i zrozumiałe. [...] Prolog Janowy z pewnością jest tekstem kluczowym, w którym prawda o synostwie Bożym Chrystusa znajduje swój pełny wyraz. Ten, który «stał się ciałem», czyli człowiekiem, jest równocześnie przedwiecznym Słowem, czyli Jednorodzonym Synem: Bogiem, «który jest w łonie Ojca». Jest więc Synem «współistotnym» Ojcu, jest «Bogiem 52

8 z Boga». Od Ojca otrzymuje pełnię chwały jako «Słowo, przez które wszystko się stało, co się stało». I stąd wszystko, cokolwiek istnieje, Jemu zawdzięcza ów «początek», o jakim mówi Księga Rodzaju (por. 1,1); jest to początek dzieła stworzenia. Ten sam przedwieczny Syn, który przychodzi na świat jako «Słowo, które stało się ciałem», przynosi z sobą ludzkości pełnię «łaski i prawdy». Przynosi pełnię prawdy, ponieważ uczy o Bogu prawdziwym, którego «nikt nigdy nie widział». Przynosi zaś pełnię łaski, ponieważ wszystkim, którzy Go przyjmują, daje moc, aby się na nowo narodzili z Boga: aby stali się dziećmi Bożymi. Niestety, stwierdza ewangelista, «świat Go nie poznał», a choć «przyszedł do swojej własności», wielu Go «nie przyjęło». Nastąpiła niezwykła deprecjacja i zubożenie słowa. W różnych dziedzinach życia język stracił swoje piękno. Na każdym kroku na ulicy, w szkole, a nawet w środkach społecznego przekazu słyszy się język pełen najbardziej prymitywnych kolokwializmów i wulgaryzmów. Stało się to nawet modą, zwłaszcza wśród ludzi młodych. Z wielu powodów język staje się coraz bardziej ubogi. W wypowiedziach jest coraz więcej tzw. przerywników. W ten sposób rozwiązuje się trudności z wypowiadaniem myśli. Jest to także zewnętrzny wyraz wewnętrznej pustki. Technicznie środki przekazu (telefony komórkowe, internet) również przyczyniają się do zubożenia języka. Wiadomości przekazuje się przy pomocy równoważników zdań. Ten stan przenosi się do języka mówionego. Wielu zastanawia się nawet, gdzie jeszcze można usłyszeć język polski w całym jego pięknie, skoro nawet w teatrze, w filmie i literaturze dominują wulgaryzmy, którymi epatuje się odbiorców. Myśli przewodnie 1. Zastanówmy się nad stwierdzeniem św. Jakuba: Wszyscy bowiem często upadamy. Jeśli kto nie grzeszy mową, jest mężem doskonałym, zdolnym utrzymać w ryzach także całe ciało (Jk 3,2). Jan Paweł II, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, Warszawa 1991, s

9 2. Uwagi autorów natchnionych są wciąż aktualne w refleksji nad odpowiedzialnością za słowo. Języka natomiast nikt z ludzi nie potrafi okiełznać; to zło niepohamowane, pełne zabójczego jadu. Za jego pomocą wielbimy Boga i Ojca i nim przeklinamy ludzi, stworzonych na podobieństwo Boże. [ ] Z tych samych ust wychodzi błogosławieństwo i przekleństwo. Tak być nie może, bracia moi! Czyż z tej samej szczeliny źródła wytryska woda słodka i gorzka? (Jk 3,8-11). 3. Musimy pamiętać o odpowiedzialności za język, którym się posługujemy. Świadczy on o naszej osobistej kulturze. 54