Acta Innovations, ISSN , nr 10, 2014

Transkrypt

1 Jolanta Korkosz- Gębska Politechnika Warszawska, Wydział Inżynierii Produkcji ul. Narbutta 85, Warszawa, CSR JAKO ŹRÓDŁO PRZEWAGI KONKURENCYJNEJ I OGRANICZENIA RYZYKA BIZNESOWEGO MMŚP Streszczenie W artykule skoncentrowano się na społecznej odpowiedzialności biznesu, rozumianej jako obowiązek moralny lub prawny odpowiadania za swoje lub czyjeś czyny albo jako przyjęcie na siebie obowiązku zadbania o coś lub kogoś. Skupiono się na elementach, którymi powinna przejawiać się społeczna odpowiedzialność biznesu, to jest na ukierunkowaniu działalności na aspekty ekonomiczne, ekologiczne i etyczne. Słowa kluczowe społeczna odpowiedzialność biznesu, biznes, aspekty ekonomiczne, aspekty ekologiczne, aspekty etyczne Wstęp CSR jest akronimem utworzonym od angielskich słów Corporate Social Responsibility i tłumaczonych jako społecz- na odpowiedzialność biznesu. Pojęcie odpowiedzialność, rozumiane jest jako obowiązek moralny lub prawny odpowiadania za swoje lub czyjeś czyny albo jako przyjęcie na siebie obowiązku zadbania o kogoś lub o coś [1]. W tym kontekście, iż społeczna odpowiedzialność biznesu powinna przejawiać się troską o człowieka i środowi- sko. Z punktu widzenia przedsiębiorstw CSR oznaczać zatem będzie ukierunkowanie swojej działalności nie tylko na aspekty ekonomiczne, ale także ekologiczne oraz etyczne. W 2011r. Komisja Europejska (KE) zdefinio- wała CSR, jako odpowiedzialność przedsiębiorstw za ich wpływ na społeczeństwo, nawiązując tym samym do założeń Strategii Europa 2020, ukierunkowanych na inteligentny i zrównoważony rozwój, sprzyjający włączeniu społecznemu. Definicja ta podkreśla potrzebę budowania wspólnej wartości społeczno- gospodarczej, jak rów- nież wykorzystywania instrumentów zarządzania ryzykiem, w celu zapewnienia zgodności z prawem oraz ograniczania negatywnego wpływu prowadzonej działalności w całym łańcuchu dostaw [2]. Definicję CSR odnaleźć również można w normie ISO Guidance on socialresponsibility, mającej zastoso- wanie we wszystkich organizacjach. Opublikowana w listopadzie 2010r. norma ISO w kompleksowy sposób opisuje założenia i wskazówki do wdrażania koncepcji społecznej odpowiedzialności oraz zasady zaan- gażowania interesariuszy. Zgodnie z definicją zawartą w normie ISO 26000, odpowiedzialność społeczna może być realizowana poprzez przejrzyste i etyczne zachowanie oraz odpowiedzialność za podejmowane decyzje i działania na społeczeństwo i środowisko. Realizacja tych działań powinna [3]: przyczynić się do zrównoważonego rozwoju, w tym zdrowia i dobrobytu społeczeństwa; uwzględniać oczekiwania interesariuszy; być zgodna z mającym zastosowanie prawem i spójna z międzynarodowymi normami postępowania; być zintegrowana z działaniami organizacji i praktykowana w jej działaniach podejmowanych w obrę- bie jej strefy wpływów. Warto jednak podkreślić, iż standard ISO 26000, mimo zawartych w nim zaleceń, porad i propozycji, niezbęd- nych przy wdrażaniu koncepcji CSR, nie jest jednak normą zarządzania systemowego i nie został opracowany na potrzeby certyfikacji. Wszelkie oferty gwarantujące uzyskanie certyfikatu wg normy ISO należy zatem interpretować jako nieuczciwe i niezgodne ze standardami organizacji ISO. Do głównych obszarów CSR wg ISO należą [4]: ład organizacyjny (odnoszący się do szeroko rozumianego zarządzania firmą, ukierunkowanego na po- prawę efektywności zarządzania organizacją, uwzględniającego interes społeczny, poszanowanie interesariuszy oraz zasad etycznych); prawa człowieka (w szczególności prawa obywatelskie, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturowe, przeciwdziałające wszelkim formom dyskryminacji oraz ochraniające prawa pracownicze); praktyki związane z zatrudnieniem (oprócz obowiązków wynikających z przepisów prawa, winna uwzględniać również warunki pracy, opiekę społeczną, bezpieczeństwo i higienę pracy, rozwój spo- łeczny, realizowane np. poprzez szkolenia); 31

2 środowisko (działania ukierunkowane na dbałość o minimalizację zanieczyszczeń emitowanych do śro- dowiska oraz podejmowanie wszelkich działań, zmniejszających poziom zużycia zasobów naturalnych, będących konsekwencją działalności danego przedsiębiorstwa); uczciwe praktyki operacyjne (etyczne zachowanie wobec wszystkich grup interesariuszy, oparte na uczciwej współpracy oraz poszanowaniu praw własności, przeciwdziałające nieuczciwej konkurencji); zagadnienia konsumenckie (uczciwe postępowanie wobec swoich konsumentów, w szczególności w zakresie marketingu produktów i usług, warunków umów oraz obiektywnej i rzetelnej informacji, jak również zaangażowanie w kwestie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa konsumentów, jakość ich obsługi i wsparcia oraz rozpatrywania reklamacji); rozwój społeczeństwa i zaangażowanie społeczności lokalnej (prowadzenie dialogu społecznego, anga- żującego organizacje społeczne w proces planowania i realizacji projektów społecznych, odzwierciedlających realne potrzeby społeczne, a także planowanie i realizacja inwestycji społecznych w obszarze edukacji i kultury, zdrowia, rozwoju i dostępu do technologii). Implementując założenia normy należy mieć świadomość jej ograniczeń, wynikających m.in. z różnic branżo- wych, kulturowych, czy też wielkości przedsiębiorstwa. Konstrukcja normy sprowadza się bowiem do listy zaleceń i rekomendacji, które społecznie odpowiedzialna firma powinna posiadać w poszczególnych obszarach swojej działalności. Na podstawie standardu ISO stosunkowo łatwo można opracować szczegółowy plan działań, których realizacja (bądź jej brak) pomoże zdiagnozować sytuację w poszczególnych wymiarach społecz- nej odpowiedzialności danego przedsiębiorstwa. Należy jednak zdefiniować najważniejsze grupy ryzyka, wynikające z niewłaściwych praktyk CSR. Są to [5]: ryzyka reputacyjne, defraudacja i korupcja, problemy w realizacji projektów inwestycyjnych, sprzeciwy społeczności, procesy sądowe z klientami, defekty produktu, problemy w łańcuchu dostaw (dostępność lub koszt surowca), awarie środowiskowe, wypadki BHP, przemoc w pracy, spory pracownicze, dyskryminacja. Zagadnienia związane z CSR można również odnaleźć w normie SA 8000, standardzie AA1000APS (AccountAbili- ty Principles Standard), AA1000 SES (Stakeholder Engagement Standard), itp. Teoretyczne rozważania na temat społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw warto zakończyć informacją o Inicjatywie Global Compact, której celem jest skłonienie przedstawicieli świata biznesu na całym świecie do poparcia, przyjęcia i stosowania dzie- sięciu fundamentalnych zasad w każdej sferze swojej działalności, tj. w zakresie praw człowieka, standardów pracy i środowiska naturalnego. Do zasad tych należą [6]: Prawa człowieka Zasada 1. Popieranie i przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez społeczność międzynarodową. Zasada 2. Eliminacja wszelkich przypadków łamania praw człowieka przez firmę. Standardy pracy Zasada 3. Poszanowanie wolności stowarzyszania się. Zasada 4. Eliminacja wszelkich form pracy przymusowej. Zasada 5. Zniesienie pracy dzieci. Zasada 6. Efektywne przeciwdziałanie dyskryminacji w sferze zatrudnienia. Środowisko naturalne Zasada 7. Prewencyjne podejście do środowiska naturalnego. Zasada 8. Podejmowanie inicjatyw mających na celu promowanie postaw odpowiedzialności ekologicznej. Zasada 9. Stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych środowisku technologii. Przeciwdziałanie korupcji Zasada 10. Przeciwdziałanie korupcji we wszystkich formach, w tym wymuszeniom i łapówkarstwu. Dlaczego CSR jest ważny dla MMŚP? Wdrażanie koncepcji CSR w Polsce ma miejsce prawie wyłącznie w dużych firmach. Wynika to w głównej mierze z napływu zagranicznych inwestorów, którzy w polskich przedsiębiorstwach wprowadzają znane i sprawdzone standardy. Ich działania społeczne przybierają różnorodną formę, począwszy od zwykłych darowizn, poprzez 32

3 sponsoring, programy i kampanie społeczne, aż po wolontariat pracowniczy. Obszarami społecznego zaanga- żowania wspomnianych powyżej przedsiębiorstw są zatem akcje charytatywne, sport i rekreacja, ochrona zdrowia i środowiska, propagowanie zdrowego stylu życia, edukacja i oświata oraz kultura i sztuka. Z informacji Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) wynika, iż 2/3 przedstawicieli firm z sektora MMŚP nie spo- tkało się z pojęciem CSR [7]. Dla firm z sektora MMŚP koncepcja CSR może być równie niezwykłą i wartościową formą budowania wizerunku oraz dotarcia do odbiorców, tak jak ma to miejsce w przypadku dużych przedsiębiorstw. Poprzez współpracę z instytucjami/osobami, do których kierowana jest pomoc, można bowiem dotrzeć do dużego grona, dotychczas niedostępnych, odbiorców. Dzięki współpracy z popularnymi instytucjami, fundacjami i stowarzyszeniami, można także nawiązać kontakt z mediami, informując je o realizowanych przez firmę celach charytatywnych, przez co budowany jest wizerunek marki zaangażowanej społecznie. Za przykład może posłużyć lubelska Agen- cja Reklamowa Cumulus, która w 2008r. została wyróżniona Nagrodą Gospodarczą Prezydenta Miasta Lublin w kategorii Firma Odpowiedzialna Społecznie. Do działań wpisujących się w obszar CSR należą [8]: wdrożenie programu zbiórki zużytych baterii, segregacja odpadów, ograniczanie zużycia papieru (drukowanie tylko niezbędnych dokumentów, dwustronnie oraz ponownie wykorzystywanie zadrukowanych jednostronnie kartek), realizacja akcji popularyzującej czytanie dzieciom książek Baśniowa Czytelnia, realizacja akcji z zakresu bezpieczeństwa ruchu drogowego, polegającą na rozdawaniu bezpłatnych opa- sek odblaskowych dzieciom z okolic Lublina. Tak więc, podejmowanie działań z obszaru CSR nie zawsze oznacza ponoszenie dodatkowych kosztów. Wręcz przeciwnie może się okazać ważnym instrumentem budowania wartości firmy, przewagi konkurencyjnej oraz sposobem na radzenie sobie na rynku. Potencjalne źródła korzyści dla przedsiębiorstw, wynikające z budowania zrównoważonej wartości, w oparciu o koncepcję CSR przedstawia tabela 1. Tabela 1. Źródła korzyści dla przedsiębiorstw, wynikające z budowania zrównoważonej wartości Grupy interesariuszy (grupy lub jednostki, na które organiza- Potencjalne źródła korzyści dla przedsiębiorstw cja bezpośrednio lub pośrednio oddziału- je i które mają wpływ na działalność danej organizacji) Inwestorzy Dostęp do kapitału inwestorów odpowiedzialnych społecznie, potencjalnie niższy, średni, ważony koszt kapitału. Pracownicy Możliwość zatrudnienia i zatrzymania w firmie wartościowej, uta- lentowanej kadry, podwyższone morale i wydajność pracowników. Klienci Lojalność i dobry wizerunek firmy wśród aktualnych i potencjal- nych klientów. Wzrost reputacji, znajdujący swój wyraz w pow- stawaniu tzw. dodatniej wartości firmy (goodwill). Współpraca przy ocenie i modyfikacji oferty oraz projektowaniu nowych produktów. Partnerzy biznesowi Dostęp do strategicznych zasobów i umiejętności. Współpracownicy w łańcuchu wartości Zmniejszające się koszty/ podnosząca wartość współpracy wzdłuż łańcucha wartości. Organy i przedstawiciele władz Korzystna polityka w zakresie podatków i kwestii branżowych. Podmioty kontroli i nadzoru Wprowadzanie określonych standardów jakości produktów/ usług. Możliwość lobbingu z korzystnymi dla firmy regulacjami. Większa łatwość dostosowania się. Społeczności lokalne Wzajemne wsparcie i zrozumienie. Poparcie działalności. Brak boj- kotowania działań firmy. Związki zawodowe Lepsze relacje z pracownikami i łatwiejsze rozwiązywanie konflik- tów. Inne organizacje i grupy nacisku oraz Konstruktywna współpraca z organizacjami, grupami i liderami. liderzy opinii Przychylna opinia publiczna. Licencja na działalność. Wspieranie w sytuacjach problemowych. Źródło: [9] 33

4 Jak wynika z tabeli 1, dążenie do zrównoważonego rozwoju może przynieść przedsiębiorstwom wiele korzyści na płaszczyźnie współpracy z każdą grupą interesariuszy. Oprócz zdobycia przewagi konkurencyjnej, wdrożenie koncepcji CSR może także pozytywnie wpłynąć na wizerunek firmy, zmienić opinie inwestorów, właścicieli, darczyńców, sponsorów, a także wzmocnić relacje organizacji z przedsiębiorstwami, instytucjami rządowymi, mediami, dostawcami, partnerami, klientami oraz lokalną społecznością. Zestawienie korzyści z implementacji założeń CSR przedstawia tabela 2. Tabela 2. Potencjalne korzyści z wdrożenia koncepcji CSR w przedsiębiorstwie Korzyści środowiskowe 1. Postępowanie MMŚP zgodnie z najlepszymi praktykami. 2. Racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi i odpadami. 3. Zaangażowanie partnerów biznesowych w ramach łańcucha odpowiedzialności środowiskowej oraz inicjowanie wspólnych działań proekologicznych. 4. Popularyzowanie idei proekologicznych. Korzyści ekonomiczne 5. Wyższa płynność bieżąca. 6. Lepsze wykorzystanie majątku trwałego i kapitału ludzkiego. 7. Wyższa rentowność sprzedaży. 8. Większe inwestycje w przeliczeniu na jednego pracownika. 9. Zbudowanie przewagi konkurencyjnej oraz orientacja na długotrwały i stabilny wzrost. 10. Zwiększenie odporności na możliwość i skutki wystąpienia sytuacji kryzysowych. 11. Wzrost poziomu kultury i bezpieczeństwa pracy. Korzyści społeczno- etyczne 12. Ograniczenie negatywnego wpływu przedsiębiorstw na środowisko. 13. Realizacja celów społecznych, bez wsparcia ze strony biznesu, niemożliwa do osiągnięcia. 14. Zbudowanie przejrzystej, opartej na współpracy oraz wysokich standardach etycznych kultury organiza- cyjnej. 15. Terminowe wypłaty wynagrodzenia. 16. Stały rozwój zawodowy dzięki dostępności szkoleń. 17. Dodatkowa opieka medyczna. 18. Wysoka jakość udogodnień socjalnych. 19. Równość szans kobiet i mężczyzn w zakresie zajmowanych stanowisk i wynagrodzenia. Źródło: [10] Dzięki wdrażaniu koncepcji CSR przedsiębiorstwa z sektora MMŚP mogą również liczyć na [11]: ukształtowanie długofalowych i opartych na zaufaniu relacji z interesariuszami zewnętrznymi, do któ- rych należą: społeczność lokalna, podmioty współpracujące, organizacje pozarządowe, inwestorzy, itp.; ugruntowanie pozytywnego wizerunku oraz wzmocnienie rozpoznawalności wśród interesariuszy we- wnętrznych i zewnętrznych (m.in. społeczności lokalnej, opinii publicznej, analityków rynku); pozytywne postrzeganie przez potencjalnych przyszłych pracowników oraz wzrost poziomu satysfakcji pracowników, ich lojalności i motywacji; 34

5 pozytywne postrzeganie właścicieli przedsiębiorstw, którzy zainicjowali i podejmują działania w obsza- rze CSR przez obecnych oraz potencjalnych inwestorów i klientów. Przedsiębiorstwa zainteresowane koncepcją CSR mogą liczyć na wsparcie finansowe w przypadku jej wdroże- nia. Przykładem takiej pomocy mogą być środki finansowe, które można zdobyć w ramach konkursu Zwiększenie konkurencyjności regionów poprzez społeczną odpowiedzialność biznesu (CSR), zorganizowane- go przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. W I etapie konkursu złożono 108 wniosków o udzielenie wsparcia na łączną kwotę wnioskowanego wsparcia ,86zł [12]. Do otrzymania bezzwrotnej dotacji w maksymalnej wysokości zł, o którą mogą się ubiegać mikro, mali i średni przedsiębiorcy pragnący wdrożyć w swojej firmie zasady społecznej odpowiedzialności biznesu ostatecznie zakwalifikowano 43 wnio- ski na łączną kwotę dotacji w wysokości ,95 zł [13]. Kolejny nabór wniosków zaplanowano na IV kwartał 2013r. (listopad/grudzień). Jak sprawdzić potencjał do wdrożenia CSR w swojej firmie? Niewielkie zainteresowanie koncepcją CSR przez firmy z sektora MMŚP nie oznacza jednak, że społeczna odpo- wiedzialność, dla tej grupy przedsiębiorstw, jest zupełnie obca. Bardzo często bowiem zdarza się, iż firmy nie są świadome faktu realizowania działań odpowiedzialnych społecznie. Bardzo istotna zatem okazuje się weryfika- cja własnego potencjału do implementacji założeń standardu ISO Przykładowe wskaźniki stosowane w CSR zostały przedstawione w tabeli 3. Tabela 3. Przykładowe wskaźniki stosowane w CSR Wskaźniki ekonomiczne 1. Wskaźnik inwestycji (nakłady inwestycyjne jako % przychodów). 2. Innowacyjność (nowe produkty/produkty ogółem). 3. Nakłady na B+R/przychody. Wskaźniki ekologiczne 4. GWP (Global Warming Potential): całkowita emisja gazów cieplarnianych (wg definicji protokołu z Kioto) w tonach odpowiednika CO Zagospodarowane odpady/wytworzone odpady (recycling). 6. Liczba naruszeń norm ochrony środowiska. 7. Wartości inwestycji zmniejszających oddziaływanie na środowisko/łączna wartość inwestycji. 8. Indeksy ekoroduktywności (np. ilość materiałów wyprodukowanych/ilość zużytych surowców natural- nych tzw. odmaterializowanie produkcji). Wskaźniki pracownicze 9. Średnia wysokość wynagrodzenia kobiet/średnia wysokość wynagrodzenia mężczyzn w poszczególnych kategoriach zaszeregowania. 10. Rozpiętość wynagrodzeń (stosunek średniej do 5% najlepiej zarabiających łącznie z zarządem/średnia dla 5% najsłabiej zarabiających). 11. Liczba pracowników zwolnionych z programem zabezpieczającym/liczba wszystkich zwolnień. 12. Stosunek budżetu szkoleń do rocznych kosztów operacyjnych. 13. Liczba godzin szkoleń łącznie/liczba godzin szkoleń dotyczących etycznych zasad postępowania w firmie. 14. Liczba pracowników uczestniczących w szkoleniach/łączna liczba pracowników. 15. Liczba godzin szkolenia na 1 pracownika w poszczególnych kategoriach (kadra kierownicza, robotnicza). 35

6 16. % kobiet zatrudnionych ogółem w stosunku do mężczyzn /% kobiet zatrudnionych na stanowiskach kie- rowniczych w stosunku do mężczyzn. 17. Procent pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych. 18. Liczba nowo przyjętych pracowników/łączna ilość pracowników. 19. Liczba pracowników z dostępem do intranetu Internetu/łączna liczba pracowników. Wskaźniki bezpieczeństwa pracy 20. Wypadki hospitalizowanie/liczba zatrudnionych pracowników. 21. Godziny zwolnień chorobowych/godziny przepracowane. 22. Liczba wypadków samochodowych w ramach pracy/liczba przejechanych kilometrów. Wskaźniki zaangażowania społecznego 23. Środki finansowe przeznaczone na inwestycje społeczne (według priorytetów: sport, zdrowie, nauka, ochrona środowiska, itp.). 24. Liczba otrzymanych projektów od organizacji społecznych/liczba zrealizowanych projektów. 25. Liczba godzin pracowniczych przepracowanych na rzecz społeczności lokalnej/liczba godzin pracy. 26. Wysokość podatków i opłat lokalnych (gmina)/łączne przychody gminy. 27. Dotacje finansowe o charakterze działalności dobroczynnej jako % zysku brutto. 28. Ilość pieniędzy zebranych przez pracowników/ilość pieniędzy dołożonych przez firmę przekazanych na cele społecznie użyteczne. Wskaźniki dotyczące relacji z partnerami biznesowymi 29. Liczba wspieranych miejsc pracy u dostawców (obroty z dostawcami/wydajność u dostawcy). 30. Przeciętny czas płacenia faktur dostawcom. 31. Liczba dostawców, z którymi odbywa się spotkanie na temat strategii firmy/łączna liczba dostawców. 32. Liczba przyjętych reklamacji/liczba zgłoszonych reklamacji. Źródło: [14] Powyższe wskaźniki należy oczywiście dostosować do profilu działalności przedsiębiorstwa oraz jego wielkości. Pomimo, iż CSR jest stosunkowo nowym kierunkiem dla polskiego sektora MMŚP, jednak podstawowe prawa i mechanizmy zarządzania tą grupą przedsiębiorstw, mogą być uniwersalne dla firm pochodzących z różnych sektorów. W zależności od rodzaju, wielkości oraz kultury organizacyjnej wdrażanie koncepcji CSR może przy- brać formę mniej lub bardziej sformalizowaną. Pomocnym narzędziem wdrażania założeń ISO jest podejmowanie działań opartych na modelu Deminga PDCA (Plan Do Check Act), co obrazuje rysunek 1. 36

7 Rys. 1. Model Deminga PDCA [15] Źródło: [15] Etapy wdrażania strategii CSR w oparciu o wspomniany wcześniej model przedstawiają się następująco [16]: Planuj (P), Wdrażaj (D), Wdrażaj (D)/Sprawdzaj (C), Sprawdzaj (C)/Doskonal (A). PLANUJ (P) ETAP I: Określenie kontekstu, priorytetów, szans i ryzyka oraz zainteresowanych stron, czyli ustalenie, czym dla firmy jest CSR, jakiego typu praktyki uznane mogą zostać za odpowiedzialne z punktu widzenia interesariu- szy: od właściciela, przez pracowników, klientów, dostawców i podwykonawców aż po społeczność lokalną, administrację oraz szeroko rozumiane środowisko. Istotne w tym etapie jest odpowiednie zdefiniowanie zakre- su pojęciowego. Pomocne przy analizie zakresu tematycznego CSR, mogą okazać się wytyczne, wskazane w omówionej wcześniej normie ISO Należy jednak podkreślić, iż waga poszczególnych obszarów (zdefi- niowanych w normie) zależy m.in. od rodzaju i wielkości przedsiębiorstwa, branży, sytuacji rynkowej, strategii danej firmy, jak również sytuacji i strategii całego łańcucha dostaw, w którym funkcjonuje MMŚP, gdyż nie istnieje jedna właściwa metoda wyboru obszarów CSR. ETAP II: Dialog z interesariuszami, odbywający się np. poprzez spotkanie informacyjne, w trakcie którego na- stąpi wyjaśnienie interesariuszom podejścia organizacji do CSR, określenie wzajemnych oczekiwań co do dialogu i procesu współpracy. Etap ten obejmuje też ocenę dokonaną przez interesariuszy poszczególnych ob- szarów CSR, poprzez określenie pozytywnych i negatywnych praktyk CSR w działalności organizacji przedsiębiorstwa. ETAP III: Analiza wyników i wybór obszarów do pogłębionej analizy, występująca po spotkaniu informacyj- nym. W etapie tym proponuje się zorganizowanie kolejnego zebrania, podczas którego zostaną szczegółowo przedstawione wyroby i/lub usługi w sposób znaczący oddziałujące na interesariuszy oraz obszary, w których interesariusze mogą w istotny sposób wpłynąć na funkcjonowanie i efektywność organizacji lub skuteczność realizacji jej celów rozwojowych. Efektem spotkań z interesariuszami powinno być zidentyfikowanie istotnych obszarów, które będą wymagać dalszej pogłębionej analizy). ETAP IV: Analiza i ocena ryzyka, sprowadzające się do wybrania priorytetowych obszarów CSR do zarządzania, to jest: ustalenie wspólnych obszarów priorytetowych dla organizacji i interesariuszy (zarówno obszarów szans, jak i ryzyka oraz ustalenie obszarów, w których występują różnice priorytetów, prowadzące do dalszego dialo- gu, analizy i działania). 37

8 WDRAŻAJ (D) ETAP V: Ustalenie niezbędnych działań, procedur, celów, czyli określenie na podstawie zidentyfikowanych wcześniej priorytetowych obszarów CSR polityki zrównoważonego rozwoju. W odniesieniu do wybranych aspektów CSR oraz ustalonej polityki firma powinna określić szczegółowy zakres działań, wspomagających sku- teczną realizację przyjętej polityki, ukierunkowanej na wykorzystanie szans i unikanie ryzyka w obszarach zrównoważonego rozwoju. Niezbędne jest również doprecyzowanie celów, definicji, narzędzi, zasobów oraz sposobu monitorowania realizacji polityki zrównoważonego rozwoju. Warto pamiętać, iż ustalenie polity- ki/zasad wobec ważnych kwestii zrównoważonego rozwoju będzie skutkowało powszechnym zakomunikowaniem ich zarówno w organizacji, jak i interesariuszom. Skuteczne monitorowanie wdrażania polityki zrównoważonego rozwoju umożliwia ustalenie tzw. kluczowych wskaźników zrównoważonego rozwoju (Key Sustainability Indicators) informujących o statusie i poziomie realizacji założonych celów. Można je ziden- tyfikować, wykorzystując przykłady Key Performance Indicators (KPI) lub Key RiskIndicators (KRI): liczba i zakres szkoleń z CSR, liczba inicjatyw pracowniczych, liczba i zakres zrealizowanych inicjatyw określonych wspólnie z interesariuszami, poziom bezpieczeństwa procesów/wyniki monitorowania stanu BHP, zużycie energii w przeliczeniu na produkt (w produkcji) lub na ilość (wartość) dostarczanych usług, liczba reklamacji klientów, koszt reklamowanych wyrobów, liczba i wysokość kar środowiskowych. ETAP VI: Zakomunikowanie wyników i celów, przejawiające się gotowością do zakomunikowania przyjętej strategii interesariuszom (zwłaszcza właścicielom i pracownikom), a w dalszej kolejności przystąpienie do ko- munikacji zewnętrznej, np. poprzez: stronę WWW, konferencje/spotkania z interesariuszami, listy do interesariuszy, akcje sponsoringowe. Bardziej zaawansowaną formą informowania o swojej działalności w obszarze CSR jest formalne raportowanie społeczne, którego istotą jest rzetelność. W prawidłowo przygotowanym raporcie obraz organizacji (a w szcze- gólności jej oddziaływań) powinien być przedstawiony w sposób obiektywny oraz umożliwiający odbiorcom śledzenie postępów w realizacji przyjętych polityk. Niezbędne jest zatem precyzyjne określenie wskaźników i sposobów zbierania danych w organizacji). WDRAŻAJ (D) / SPRAWDZAJ (C) ETAP VII: Wdrożenie systemu, którego istotnym elementem jest ustanowienie procesu systematycznego moni- torowania wyników i podejmowania decyzji zarządczych w odniesieniu do oceny skuteczności i efektywności realizacji założonych wcześniej celów. Jeżeli w ramach raportowania, audytów wewnętrznych czy kontroli we- wnętrznej stwierdzone zostanie naruszenie ustalonych polityk, procesu czy sposobów działania (dobrych praktyk), wówczas powinna zostać ustalona ścieżka działań korygujących. Wdrożenie koncepcji CSR wymaga również ustalenia ścieżki szkoleń z zakresu zrównoważonego rozwoju/csr dla nowo przyjętych pracowników oraz komunikacji obustronnej z dostawcami i podwykonawcami w całym łańcuchu dostaw danej organizacji. SPRAWDZAJ (C) / DOSKONAL (A) ETAP VIII: Zarządzanie (PDCA). Ze względu na powiązanie i wzajemne przenikanie się etapu wdrożenia z eta- pem zarządzania, trudno jest je jednoznacznie oddzielić. W ustalaniu strategii i celów zrównoważonego rozwoju warto podążać za zmianami zewnętrznymi (rynku, interesariuszy, opinii i świadomości społecznej, wymagań prawnych i innych), jak również priorytetami kierownictwa. Planowanie strategii społecznej odpowiedzialności, którą powinny rozwijać przedsiębiorstwa dążące do budo- wania zaufania otoczenia wobec podejmowanych przez siebie działań biznesowych, powinno uwzględniać jej wielostopniowość. Poziomy budowania strategii społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa przedstawia tabela 2. Tabela 2. Poziomy budowania strategii społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa Cel główny Cele szczegółowe Poziom 1 38

9 Wywiązywanie się z zobowiązań regulacji prawnych Budowa i ochrona reputacji przedsiębior- stwa Tworzenie wyróżniającego się modelu przedsiębiorstwa Osiąganie ekonomicznej stabilności, zyskowności i wzrostu, zgodnie z obowiązującym prawem. Poziom 2 Wzmacnianie społecznych zobowiązań poprzez politykę spo- łecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa, np.: przestrzeganie praw człowieka (zakaz pracy dzieci, itp.); przestrzeganie praw pracowniczych (bhp, sprawiedli- wa płaca, itp.); ochrona środowiska; antykorupcyjna polityka i regulacje; transparentność informacji nt. własnej działalności; szacunek dla klienta poprzez jakość i bezpieczeństwo produktów i usług, dobre praktyki marketingowe (w tym reklama). Poziom 3 Traktowanie CSR jako wyróżnika przedsiębiorstwa; działania filantropijne i charytatywne, sponsoring. Źródło: [17] Jak wcześniej wspomniano, budowanie i realizacja strategii społecznej odpowiedzialności może stać się dla przedsiębiorstwa źródłem przewagi konkurencyjnej. Dzieje się to poprzez opracowanie, przedstawionych w tabeli 3, celów strategicznych i zadań społecznych, które następnie powinny być publikowane, umożliwiając społeczeństwu kontrolowanie stopnia ich realizacji. Mniejsze zainteresowanie praktykami CSR w sektorze MMŚP może wynikać nie tyle z braku przekonania do założeń koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, ile z braku świadomości, iż w danym przedsię- biorstwie podejmowane są już działania, wpisujące się w CSR. Bardzo często wdrożenie standardu CSR kojarzone jest z dużymi nakładami pracy i wydatkami finansowymi, jakie firmy musiałyby ponieść za swoją spo- łeczną odpowiedzialność. Jest to bardzo mylne przekonanie. Jak dowodzą przykłady, przedstawione w kolejnej części pracy, społeczna odpowiedzialność nie musi wiele kosztować. Warto sprawdzić, czy w danej firmie po- dejmowane już są działania, wpisujące się w koncepcję CSR. Może bowiem okazać się, iż brakuje niewiele, aby daną firmę uznać za odpowiedzialną społecznie. Przy autoanalizie poziomu implementacji założeń idei CSR niezwykle pomocnym narzędziem może okazać się ankieta, dzięki której przedsiębiorstwa mają możliwość dokonania oceny swojej społecznej odpowiedzialności w najważniejszych obszarach (tabela 3). Tabela 3. Przykład ankiety umożliwiającej sprawdzenie potencjału do implementacji założeń CSR 1- brak aktyw- ności wysokie zaan- gażowanie 1. W firmie jasno ustalony jest podział zadań i zakres odpowiedzialności pracowników. 2. W firmie ceniona jest uczciwość, rzetelność, terminowość i uczciwość kupiecka. 3. Jasno określone zasady wyboru i podziału obowiązków wśród kadry zarządzającej uniemożliwiają w firmie konflikt interesów. 4. W firmie nie akceptuje się korupcji. 5. W firmie decyzje podejmowane są w sposób transparentny (panują w niej jasne zasady udziału w szkoleniach, zasady premiowania, informowania wszystkich o wpływie i podej- ściu do kwestii ochrony środowiska). I. ŁAD ORGANIZACYJNY II. PRAWA CZŁOWIEKA 39

10 6. W firmie funkcjonują procedury i mechani- zmy zgłaszania naruszeń z zakresu przestrzegania praw człowieka. 7. Stanowiska kierownicze/decyzyjne obejmują w firmie zarówno kobiety, jak i mężczyźni, stosownie do posiadanych kwalifikacji i osią- gnięć zawodowych. 8. Firma współpracuje jedynie z dostawcami i partnerami biznesowymi, którzy nie łamią praw człowieka. 9. Wszyscy pracownicy firmy traktowani są w taki sam sposób, bez względu na wiek, płeć, niepełnosprawność, itp. 10. Zarząd/właściciele firmy prowadzą dialog z przedstawicielami pracowników, np. radami pracowniczymi, czy związkami zawodowymi. III. PRAKTYKI ZWIĄZANE Z ZATRUDNIENIEM 11. Pracownicy mają możliwość uczestniczenia w szkoleniach, które odbywają się w czasie pracy. Pracownicy mogą współdecydować o tematyce i rodzaju szkoleń, za które nie po- noszą żadnych kosztów. 12. W firmie przestrzegane są przepisy prawa w zakresie fizycznych warunków pracy, bezpie- czeństwa i higieny pracy ponad wymagane prawnie normy 13. Firma zatrudniania pracowników na podsta- wie umów zgodnych z prawem, ze szczególnym uwzględnieniem praw nielet- nich 14. Pracownicy wywiązują się z obowiązków określonych w umowach o pracę, zawartych z pracodawcą 15. Wynagrodzenia i inne świadczenia wypłaca- ne są pracownikom terminowo IV. ŚRODOWISKO 16. Firma stara się ograniczyć zużycie mediów, np. poprzez korzystanie z energooszczęd- nych urządzeń, montaż perlatorów na kranach, modernizację i wdrażanie nowych rozwiązań technologicznych, wpływających na zmniejszenie surowców i energii, itp. 17. Firma promuje zachowania pro- ekologiczne zarówno wśród swoich pracowników, do- stawców, jak i klientów biznesowych. 18. Firma segreguje śmieci i stara się ograniczać odpady. 19. Firma dywersyfikuje źródła energii, z których korzysta np. poprzez wykorzystanie odna- wialnych źródeł energii. 20. Firma prowadzi bieżący monitoring oraz 40

11 wdraża przepisy w zakresie jej negatywnego wpływu na środowisko. 21. Wszyscy pracownicy są poinformowani o tym, jak powinni się zachowywać w sytua- cjach, gdy zaobserwują próby korupcji. 22. Firma opracowała i postępuje zgodnie ze specjalnym dokumentem, np. kodeksem, zawierającym spisane zasady etyczne i war- tości firmy. 23. Wszyscy pracownicy są informowani o tym, jak powinni się zachować w sytuacjach naru- szenia zasad etyki przez współpracowników, dostawców, czy klientów biznesowych. 24. Firma w swojej działalności kieruje się uczci- wością, np. nie zniesławia konkurencji, nie gra na emocjach (zwłaszcza dzieci). 25. Firma rzetelnie traktuje swoich kontrahen- tów, dostawców, podwykonawców, np. po- przez terminowe płatności, stałą komunika- cję oraz dotrzymywanie warunków zawar- tych umów V. UCZCIWE PRAKTYKI OPERACYJNE VI. ZAGADNIENIA KONSUMENCKIE 26. Firma otwarcie informuje o swojej działalno- ści i oferowanych przez siebie wyro- bach/usługach w sposób kompletny, jasny i zgodny z prawdą, również w sytuacjach kry- zysowych, awariach, itp. 27. Informacje nt. produktów/usług firmy do- stępne są publicznie i nie zawierają ukrytych zapisów, są klarowne i zrozumiałe dla wszy- stkich, w sposób rzetelny informują o para- metrach produktów/usług. 28. Firma posiada i postępuje wg procedur doty- czących jakości, terminowości obsługi klien- ta, reklamacji 29. Firma przeprowadza badania satysfakcji klientów, jest otwarta na uwagi konsumen- tów. 30. Firma dostosowuje niektóre swoje wyro- by/usługi do potrzeb osób niepełno- sprawnych, starszych, imigrantów, itp. (z tzw. grup defaworyzowanych). VII. ROZWÓJ SPOŁECZEŃSTWA I ZAANGAŻOWANIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ 31. Firma wspiera lokalny rynek pracy (zatrud- niając w pierwszej kolejności osoby z najbliż- szego otoczenia). 32. Firma udziela pomocy finansowej wybranym grupom, organizacjom społecznym i instytu- 41

12 cjom. 33. Firma wspiera społeczność lokalną w trud- nych sytuacjach, np. podczas klęsk żywio- łowych, kataklizmów i in. nieprzewidzianych zdarzeń losowych. 34. Firma prowadzi dialog ze społecznością lo- kalną, uwzględniając w swojej działalności jej potrzeby i opinie 35. Firma angażuje się w życie lokalnej społecz- ności, np. poprzez aktywność w samorządzie lokalnym (rada/władze miasta, dzielnicy, gminy) oraz przekazywanie swojej wiedzy i kompetencji biznesowych, wspierających rozwój swojego otoczenia, itp. Wynik otrzymuje się poprzez ustosunkowanie się do zawartych przedstawionych stwierdzeń, w skali od 1 do 5, przy czym 1 oznacza całkowity brak aktywności/zaangażowania, a 5 oznacza wysokie zaangażowanie i realizację kompleksowych działań w tym obszarze. Zaleca się również, aby w przypadku firm ingerujących w środowisko naturalne (np. zajmujących się gospodarką odpadami lub wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii), rozbu- dować listę stwierdzeń w poszczególnych obszarach, zwłaszcza w obszarach uwzględniających kwestie środowiskowe i społeczne. Przykłady dobrych praktyk z zakresu CSR w MMŚP [18] Piekarnia- Cukiernia Antoni Bończyk z Katowic to firma rodzinna, funkcjonująca na rynku od 1971r. Zatrud- nionych jest w niej 65 osób. Obok smaku, tradycji, gwarancji używania tradycyjnych receptur, przepisów domowych oraz stosowania nowości ze światowych imprez cukierniczo- piekarniczych, firma od lat wspiera potrzebujących i pomaga ubogim. Do organizacji stale wspieranych przez Firmę BOŃCZYK należą: Stowarzyszenie Pomocy Niepełnosprawnym SKARBEK" w Mysłowicach, Specjalny Ośrodek Wychowawczy Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w My- słowicach, Dom Dziecka ZAKĄTEK" w Katowicach, Gimnazjum Nr 5 im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Mysłowicach, Społeczne Towarzystwo Hospicjum Cordis w Katowicach, Tymczasowe Schronienie dla Bezdomnych Mężczyzn w Mysłowicach, Parafia Matki Bożej Bolesnej w Mysłowicach- Brzęczkowicach, Fundacja Dzieciom Zdążyć z Pomocą. Pomoc powyższym organizacjom i stowarzyszeniom przejawia się przekazywaniem swoich wyrobów oraz wsparciem finansowym. Bardzo często przekazane przez firmę środki przeznaczane są na leczenie i rehabilitację dzieci ciężko chorych lub skrzywdzonych przez los. Dbałość o środowisko, przejawia się w tym przypadku wykorzystywaniem pieców ekologicznych oraz ekologicznego paliwa. Nie bez znaczenia pozostaje również no- watorskie rozwiązanie, tzw. EkoBlok, czyli urządzenie absorbujące szkodliwe substancje zawarte w spalinach gazowych i olejowych, pochodzących z pieców piekarniczych. G.T. SOBALA sp.j. Grażyna I Tadeusz Sobala z Wodzisławia Śląskiego Jest to firma rodzinna, działająca w branży piekarsko- cukierniczej od 1978r., zatrudniająca 53 osoby. Działalność charytatywno- dobroczynna reali- zowana jest głównie poprzez przekazywanie swoich wyrobów piekarsko- cukierniczych do następujących ośrodków: Towarzystwo Charytatywne RODZINA" w Wodzisławiu Śląskim, Caritas Archidiecezji Katowickiej Warsztat Terapii Zajęciowej Św. Hiacynta i Franciszka w Wodzisławiu Śląskim, Caritas Diecezji Opolskiej, Rejon Racibórz, Specjalny Ośrodek Szkolno- Wychowawczy w Wodzisławiu Śląskim. Realizacja założeń CSR odbywa się również poprzez sponsorowanie własnej, amatorskiej drużyny piłkarskiej, grającej w IV lidze na terenie powiatu wodzisławskiego. Do głównych działań w tym zakresie należy m. in.: za- kup strojów piłkarskich, wynajem boiska, organizacja imprez integracyjnych dla drużyny, itp. Firma wspiera 42

13 również Specjalny Ośrodek Szkolno- Wychowawczy w Wodzisławiu Śląskim, np. poprzez organizowanie dla wychowanków ośrodka bezpłatnych warsztatów poświęconych technice wyrabiania ciasta, pieczenia chleba, przygotowywania słodkich wypieków. Warsztaty edukacyjne realizowane są również dla innych szkół. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna PRZEŁOM" w Mikołowie BUJAKOWIE. Firma istnieje na rynku lokalnym od 1953r. i zatrudnia 90. pracowników. Główny obszar działalności spółdzielni związany jest z szeroko pojętą produkcją żywności (tradycyjnych wyrobów rzeźniczo- wędliniarskich). Wytworzone produkty są czyste ekolo- gicznie i w całości wyprodukowane w sposób naturalny, zgodnie z zasadą od pola do widelca. Spółdzielnia finansowo i poprzez swoje wyroby wspiera trzy okoliczne kluby sportowe: Ludowy Klub Sportowy 45 Bujaków, Miejski Klub Sportowy Sokół Orzesze, Górniczy Klub Sportowy Gwarek Ornontowice. Do pozostałych praktyk z obszaru CSR należą: organizacja na własny koszt corocznego cateringu podczas inauguracji sezonu kulturalnego w Teatrze Małym w Tychach; wspieranie okolicznych placówek przedszkolnych, szkół i Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Mikołowie; pokrycie kosztów budowy oczyszczalni ścieków i regularnych badań wody, odpływającej do rzeki, jak również produkcji nawozu w postaci granulatu, powstałego z oczyszczania odpadów; stopniowe zalesianie niezagospodarowanego obszaru ziemi, który zajmuje. Hotel Polski Pod Białym Orłem [19] jest jednym z najstarszych hoteli w Krakowie, położonym w Zaułku Ksią- żąt Czartoryskich, tuż przy Bramie Floriańskiej. Działania z zakresu CSR koncentrują się głównie wokół polityki proekologicznej, promocji polskiej kultury oraz działań na rzecz ochrony dziedzictwa narodowego. Do głównych działań z zakresu CSR należą: współorganizowanie happeningu pt. Lipnickie Palmy w Krakowie oraz corocznego Małopolskiego Konkursu Kaligraficznego dla Dzieci i Młodzieży O Złote Pióro ; ścisła współpraca z Wydziałem Informacji, Turystyki i Promocji Miasta Krakowa; rozwiązania z zakresu ochrony środowiska (tj. segregacja odpadów, utylizacja zużytych baterii, zainsta- lowanie wodo- oszczędnych słuchawek prysznicowych, perlatorów oraz czujników ruchu przy oświetleniu ogólnodostępnych pomieszczeń, a także termo- zaworów, pozwalających na ograniczenie zużycia ciepła w aktualnie niewynajętych pokojach, stosowane jedynie farb mineralnych, sprzątanie przy użyciu biodegradowalnych środków czystości, regularne szkolenia personelu z zakresu ochrony środowiska); promowanie działań proekologicznych wśród gości hotelowych (np. poprzez proponowanie rezygnacji z codziennej wymiany bielizny pościelowej i ręczników, wyłączanie wszystkich świateł przy wyjściu z pokoju jednym wyłącznikiem, używanie w toalecie ekologicznego papieru szarego zamiast białego (do wyboru), wrzucanie zużytych baterii do specjalnego pojemnika przy recepcji oraz przez segregację od- padów. Kancelaria Kaczor Klimczyk Pucher Wypiór Adwokaci (KKPW) [20] jest to kancelaria w której wszyscy pra- cownicy zaangażowani są w działania niezorientowane na zysk, pozwalające praktykować prawo, ale przede umożliwiające pomoc potrzebującym i doświadczonym przez los. Od wielu lat kancelaria w tym celu podejmuje następujące działania: wspiera merytorycznie Stowarzyszenie Polska Młodych, Wspólnotę Emaus oraz Stowarzyszenie Spo- łeczno- Edukacyjne Kuźnia z Balic (zajmujące się m. in. wyrównywaniem szans edukacyjnych dzieci i młodzieży, pomocą dzieciom w trudnych sytuacjach, organizowaniem ferii i wakacji, a także akcji ma- jących na celu podtrzymywanie tradycji narodowych oraz rozwój społeczeństwa obywatelskiego), realizuje projekt stypendialny dla zdolnych studentów i adeptów krakowskich i warszawskich wydzia- łów prawa. Gdzie szukać informacji nt. CSR [21]? Organizacje i źródła internetowe Polska Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce CentrumCSR.PL 43

14 Europa Świat Centrum Etyki Biznesu CSR Info DNV Portal Dobry Biznes Instytut Odpowiedzialnego Biznesu Fundacja Rozwoju Kapitału Społecznego - Centrum Strategii i Rozwoju IMPACT - Kampanie Społeczne Forum Odpowiedzialnego Biznesu Global Compact w Polsce Krajowa Izba Gospodarcza Fair Play Portal Etyka Biznesu Liga Odpowiedzialnego Biznesu- Komisja Europejska (DG Employment) dial/csr/ Komisja Europejska (DG Enterprise CSR Europe CEE Bankwatch Corporate Europe Observatory Koalicja Karat European Coalition for Corporate Justice Europejska Fundacja Integracji Społecznej SOMO Vaderegio London Benchmarking Group online.net Eurosif, European Social Investment Forum Accountability (AA 1000) Business and Human Rights Resource Centre humanrights.org Business in the Community Business Ethics Forum Business for Social Responsibility Boston College Centre for Corporate Citizenship CSR Wire DNV OECD OECD Watch Dow Jones Sustainibility Index index.com FTSE 4 Good Ethical Corporation Clean Clothe Campaign Global Compact Global Compact Critics GRI (Global Reporting Initiative) Global Sullivan Principles Global Witness Good Corporation ISO Social Responsibility (ISO 26000) International Business Leaders Forum Mallen Baker Blog The European Business Network for CSR Social Accountability International (SA 8000) Codes of Conduct Ethical Corporation Principles for Responsible Investment 44

15 Business for Social Responsibility World Business Council for Sustainable Development Wydawnictwa zwarte Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw. Teoria i praktyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Bartkowiak G., Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym i empirycznym, Difin S.A., Warszawa, Czerwonka M., Inwestowanie społecznie odpowiedzialne, Difin S.A., Warszawa, Gasparski W., Biznes, etyka, odpowiedzialność, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, Warszawa, Jabłoński A., Modele zrównoważonego biznesu. W budowie długoterminowej wartości przedsiębiorstw z uwzględnieniem ich społecznej odpowiedzialności, Difin S.A., Warszawa, Kisil A., Zarządzanie przez odpowiedzialność. Podstawa odpowiedzialnego biznesu, Difin S.A., Warszawa, Laszlo Ch., Firma zrównoważonego rozwoju, Studio Emka Pańków W., Rok B., Strumińska- Kutra M., Woźniaczko J., Oblicza społecznej odpowiedzialności przedsię- biorstw, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa, Rudnicka A., CSR- doskonalenie relacji społecznych w firmie, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warsza- wa, Smith N.C., Lenssen G., Odpowiedzialność biznesu. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Studio EMKA, War- szawa, Żemigała M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wolters Kluwer Bibliografia [1] Słownik Języka Polskiego, [2] Ministerstwo Gospodarki, Nowy Komunikat KE nt. CSR, dostęp dn r. [3] Polski Komitet Normalizacyjny, ISO 26000Guidance on social responsibility Norma Międzynarodowa doty- cząca odpowiedzialności społecznej, , dostęp dn r. [4] aktualnoci/371- norma- iso , dostęp dn r. [5] Gasiński T., Piskalski G., Zrównoważony biznes. Podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw, Przygoto- wany na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, s. 65. [6] Makuch Ł., Normy i standardy społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) Przewodnik po kluczowych stan- dardach społecznej odpowiedzialności biznesu oraz relacjach i współzależnościach pomiędzy nimi zachodzących, Warszawa 2011, s [7] ASM- Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o., Badanie kadry zarządzającej w ramach projektu Społeczna odpowiedzialność biznesu raport z I etapu badania, lipiec 2013, s. 12. [8] Agencja Reklamowa Cumulus (2008), CSR, /index.php?mode=strona&id=9, dostęp dn r. [9] Ch. Laszlo, Firma zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa, 2008, s [10] dostęp dn r. [11] csr/korzysci- z- csr, dostęp dn r. [12] Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Komunikat o liczbie złożonych wniosków w ramach konkursu o udzielenie wsparcia na wdrożenie CSR, dostęp dn r. [13] Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Pierwsze umowy na wdrożenie CSR już podpisane, dostęp dn r. [14] Rok B., Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa, 2004, s [15] pdca.html, dostęp dn r. [16] Gasiński T., Piskalski G., Zrównoważony biznes. Podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw, opraco- wany na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, s [17] Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009, s [18] wiedzy/publikacje/artykuly.html?id=5313, [dostęp ] 45

16 [19] BialymOrlemSpzoo.aspx, dostęp dn r. [20] PucherWypiorAdwokaci.aspx, dostęp dn r. CSR AS A SOURCE OF COMPETITIVE ADVANTAGE AND LIMITING BUSINESS RISK IN SMEs Abstract The article is concentrated on corporate social responsibility of a business. The crucial elements are those of how CSR should be undertaken, which is mainly economical, ecological and ethical activity. Keywords corporate social responsibility of business, business, economical aspects, ecological aspects, ethical aspects 46