WARSZAWA WARSAW

Transkrypt

1 WARSZAWA WARSAW Teatr w mieszkaniach na Starym Mokotowie, Mirowie i Bródnie. Sytuacje reżyserowane przez artystów, aktywistów, filmowców, teoretyków i mieszkańców w przestrzeniach prywatnych. Theatre in apartments in Stary Mokotów, Mirów and Bródno. Situations staged by artists, activists, filmmakers, theoreticians and residents in private spaces. Sztuka przyszłości będzie radykalnym przetworzeniem sytuacji lub niczym. Guy Debord The Arts of the Future will be radical transformations of situations, or they will be nothing. Guy Debord

2

3 X-Apartments MIESZKANIA-X MIRÓW I STARY MOKOTÓW X-APARTMENTS MIRÓW AND STARY MOKOTÓW Agnieszka Kurant PL Anna Witt DE/AT Ballady i Romanse PL Club Real + Christoph Theußl AT/DE Jan Duszyński + Wojciech Puś PL Małgorzata Szczęśniak + Krzysztof Warlikowski PL Martin Clausen (Two Fish) DE Marysia Stokłosa + Julia Staniszewska PL Roland Roos CH Showcase Beat le Mot DE Tal Sterngast IL/DE Tomek Saciłowski PL Urban Guerilla Gardening / Miejska Partyzantka Ogrodnicza PL Yorgos Sapountzis GR/DE EDYCJA SPECJALNA MIESZKANIA-X BRÓDNO A SPECIAL X-APARTMENTS BRÓDNO Paweł Althamer i sąsiedzi Paweł Althamer and neighbours Agnieszka, Jarek i Michał Sochoccy Jędrzej Rogoziński Julia Matea Petelska Maciej Urbański Michał Mioduszewski Paweł Buchholz Wiola Wrotna KURATORKI / ARTISTIC DIRECTORS Stefanie Peter, Anne Schulz, Joanna Warsza IDEA Matthias Lilienthal 3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15 POD CHODNIKAMI SĄ PLAŻE Stefanie Peter, Anne Schulz, Joanna Warsza X-Apartments Vivre sans temps mort Żyjmy bez czasu martwego apelowali sytuacjoniści w latach 60. Żyjmy bez nudy, pustej pogoni za niepotrzebnymi pragnieniami, których realizacja przyczynia się do akumulacji kapitału i legitymizowania społeczeństwa spektaklu. Dla Guy Deborda czy Raoula Vaneigema, autora Rewolucji życia codziennego, miejska egzystencja była najlepszym polem twórczości. Sytuacjoniści nawoływali również do tworzenia sytuacji, a nie materialnych przedmiotów biernej kontemplacji, przywrócenia natury bezpośredniego doświadczenia, stymulowania kulturowej dywersji i żądania niemożliwego. X-Apartments, jako projekt oparty o ekonomię doświadczenia i udział w zdarzeniach w przestrzeniach prywatnych w obrębie jednej, przemierzanej pieszo dzielnicy, nawiązuje do postulatów Międzynarodówki Sytuacjonistycznej i towarzyszącej jej psychogeografii emocjonalnego oddziaływania przestrzeni na człowieka. Artyści, aktywiści, filmowcy, reżyserzy teatralni czy muzycy zostali poproszeni o stworzenie sytuacji opartej o dwa parametry czas (każdy epizod trwa 10 minut) i miejsce (konkretną przestrzeń prywatną). Praca z czasem jest częścią codziennego doświadczenia reżyserów, jednak dla artystów sztuk wizualnych stworzenie działania w oparciu o konkret- 15

16 Mieszkania-X ną ilość minut (a nie o dany metraż galerii) jest zadaniem zmieniającym podstawowe zasady ich pracy. Tacy artyści jak Pierre Huyghe czy Rirkrit Tiravanija pytali, co gdyby sztuka nie miała istnieć w przestrzeni, ale w czasie? Podobnie zamieniona została rola widzów: zazwyczaj doświadczenie teatralne przeżywane jest wspólnie na widowni w rytualnej ciszy, w komfortowej, pasywnej pozycji; tutaj publiczność cieszy się wolnością, tak jak podczas zwiedzania wystawy, gdzie odbiór jest indywidualny, swobodniejszy i umożliwia rozmowę. Projekt jest również dialogiem z kontekstualizacją sztuki w przestrzeni publicznej, która odnosi się do siatki danych: charakteru miejsca, jego historii, seryjności wydarzeń oraz geograficznych i dramaturgicznych połączeń, a nie tylko fragmentarycznego doświadczenia miejsca. Daniel Buren w latach 60. nawoływał do ucieczki z pracowni na ulicę; Jan Hoet w latach 80. w wystawie Chambres d Amis zamknął muzeum, a kolekcję rozproszył wśród mieszkańców Gandawy. Artyści w X-Apartments powracają do zamkniętych przestrzeni, przynosząc ze sobą siatkę doświadczeń publicznych i konceptualnych. Projekt pierwszy raz będzie miał swoją edycję za dawną żelazną kurtyną gdzie przestrzenie prywatne miały często pół-publiczny charakter: jako latające uniwersytety, galerie sztuki, miejsca zebrań i podsłuchów, pracownie artystyczne czy kryjówki opresjonowanych. Interesuje nas relacja pewnego porządku społecznego z indywidualizmem tych miejsc, a także ich organiczność. W Londynie w ramach London Design Days mieszkania prywatne udostępniane są dla zwiedzających jako przykład prawdziwego designu. W naszym przypadku będzie to żywe doświadczenie : czyjaś prywatna kolekcja kaset home video, porzucony dom ze śladami obec- 16

17 X-Apartments ności mieszkańców albo pokój hotelowy który też jest przecież substytutem mieszkania. Projekt X-Apartments, wielokrotnie realizowany w różnych metropoliach świata, zawsze odnosi się do heterogeniczności miasta, danej dzielnicy, historii jej mieszkańców czy ich codziennych praktyk. Wybrałyśmy dzielnice, które wydały się nam niejednoznaczne. Mirów tereny wokół Hali Mirowskiej to palimpsest historii i współczesności: od nieistniejącej topografii getta, przez miasto ruin, osiedle Za Żelazną Bramą, projekty deweloperskie, dyskursy mniejszościowe, problemy gentryfikacyjne. Tutaj, jak zresztą wszędzie w Warszawie, rzuca się w oczy nieklarowna sytuacja własnościowa pojedynczych kamienic, mieszkań czy działek. Mokotów ma ciekawą historię jako niegdysiejsze przedmieście, a w czasie wojny dzielnica zajęta przez administrację niemiecką, co uratowało ją przed zniszczeniem. Jest to też rejon, gdzie mieści się Nowy Teatr. Projekt jest tu mapowaniem i oswajaniem okolicy, doinformowaniem się, co dzieje się w sąsiedztwie. Projekt ma też odsłonę specjalną na Bródnie, bardziej partycypacyjną i sieciową: autorami sytuacji w mieszkaniach są lokatorzy sąsiedzi i współpracownicy Pawła Althamera. Sześć balkonów z widokiem na to samo pod wórko skonstruuje wielowątkową historię. Projekt X-Apartments oparty jest przede wszystkim na riserczu miejsc i ich mieszkańców, problemów i tropów miejskich: od kwestii ukraińskiej siły roboczej, przez masowe zjawisko wczesnokapitalistycznego remontowania mieszkań, kupowania na kredyt, odrzucania dziedzictwa modernizmu, zapomniany sposób komunikacji między mieszkaniami za pomocą listów na sznurkach, po historyczne widoki z okna, miesz- 17

18 Mieszkania-X kania opozycjonistów czy galerie w przestrzeniach prywatnych. Drugi, równie ważny aspekt ekonomii doświadczenia to pokonywanie drogi pomiędzy mieszkaniami, uprawianie promenadologii. Promenadologia, dział urbanistyki i socjologii miasta, to termin, który ukuł szwajcarski socjolog Lucius Burckhardt na uniwersytecie w Kassel. Jej celem jest skoncentrowane i świadome postrzeganie naszego otoczenia w czasach, gdy percepcja jest przede wszystkim zależna od postępu naukowo-technicznego, często wyobcowującego człowieka z jego własnego środowiska. W ramach promenadologii wyłącza się GPS w aucie lub przemierza trasę do pracy piechotą lub rowerem. X-Apartments przywraca dryf i dezorientację miejską. Przecież Pod chodnikami są plaże! BENEATH THE PAVING STONES - THE BEACH! Stefanie Peter, Anne Schulz, Joanna Warsza Vivre sans temps mort live without dead time was the appeal of Situationists in the 1960 s. Let us not be bored and let us not vainly chase after unfounded desires, the fulfillment of which contributes to the accumulation of capital and legitimization of a society of spectacle. For Guy Debord and Raoul Vaneigem, author of The Revolution of Everyday Life, the best field for creation was urban existence. Situationists called for creating situations and not material objects of passive contemplation; they appealed to recover the nature of immedi- 18

19 X-Apartments ate experience, stimulate cultural diversity, and request the impossible. As a project drawing on the economy of experience and participating in situations placed in private spaces of single walkable city districts, X-Apartments relates to the postulates offered by Situationism and its psycho geography an emotional impact of space on the individual. The artists, activists, filmmakers, theatre directors, or musicians invited to participate in the project have been asked to create a situation based on two parameters time (each episode lasts 10 minutes), and place (a given private space). Working with time belongs to the quotidian experience of directors, for visual artists, however, creating an action in a set number of minutes (and not the measured space of a gallery) changes the fundamental principles of the way they work. Artists such as Rikrit Tiravanija posed the question of what would happen if art was not present in space, but in time? The role of spectators has been similarly changed here: theatre is usually experienced collectively by the audience, in a ritual silence and a comfortable, passive position. In case of this project, the audience can enjoy freedom, just as when visiting an exhibition, where the perception is individual, freer, and where conversation is permissible. The project is also a dialogue with the contextualization of art in public space, which refers to a grid of data: the nature of the place, its history, the consecutiveness of events and the geographical, as well as dramaturgical links and not just the fragmented experience of the location. In 1960 s, Daniel Buren urged to leave the studios and go out in the street this time, the X-Apartments artists are going back to the closed spaces, with the whole network of public and conceptual experiences with them. This will be the first edition of the project behind the old 19

20 Mieszkania-X iron curtain where private spaces were often of a semipublic character: as flying universities, art galleries, places of gatherings (tapped), art studios, or hideaways of fugitive oppositionists. We are interested in the relationship of a certain social order vis-à-vis the individuality and limitations of these places. During London Design Days, private flats were opened to public as examples of true design. In this case, it will be about live experience : somebody s private collection of home videos, an abandoned apartment still bearing traces of its old inhabitants, or a hotel room which, after all, is a surrogate home. X-Apartments has been carried out a number of times in different cities of the world. Each time the project related to the heterogeneity of the city, the given district, history if its inhabitants, or their daily practices. In Warsaw, we have selected boroughs which seemed particularly interesting and heterogeneous. Mirów is an area around Hala Mirowska an indoor market place which is characterized by an explicit multilayer history: beginning with the topography of the Little Jewish Ghetto from the times of the World War, through the city of ruins, the residential estate Za Żelazną Bramą (Behing the Iron Gate), the new building projects, minority discourses, and gentrification problems. As in other places in Warsaw, the one striking characteristic is the unresolved ownership situation of the individual buildings, flats, or land plots. The district of Mokotów has the most interesting history, as a historical suburb of Warsaw, turned into a German residential area in the times of the war a fact which has saved the borough from destruction. This is also where Nowy Teatr is located, hence the project in this case is a question of mapping out and taming the surroundings, finding out what is happening 20

21 X-Apartments in the neighbourhood. X-Apartments will also have its special version in the district of Bródno this time more participative and network-based. It is the tenants of the different flats neighbours and collaborators of artist Paweł Althamer who are the authors of the situations happening there. Six balconies in Bródno out to the same courtyard make up a single story consisting of numerous plots. X-Apartments is mainly based on the research of places and their inhabitants, on mapping out problems and trails: from the question of the Ukrainian physical workers, through the mass-scale phenomenon of refurbishing homes in the style of early capitalism, buying property on mortgage, rejecting the heritage of modernism, forgetting the method of exchanging correspondence with other inhabitants by letters sent on strings stretched between windows and balconies, the historical views from windows, flats once hiding Communist oppositionists, or galleries housed in private spaces. The other aspect of the project, equally important, is the way one has to walk from one flat to another, or the so called promenadology. Promenadology is a discipline of urban planning and city sociology, a term proposed by Swiss sociologist, Lucius Burckhardt from the University in Kassel. It aims at focusing on and consciously perceiving our surroundings, in times when perception is first and foremost dependent on technological and scientific progress often alienating the individual from his /her own environment. When applying promenadology, one switches off the GPS device in the car, or travels the trail by bike or by foot. X-Apartments brings back the derive, free drift and deliberate urban confusion. After all Beneath the paving stones, there is the beach! 21

22 Mieszkania-X 22

23 MIASTO-X Piotr Gruszczyński X-Apartments Każde miasto jest pełne niewiadomych. Może Warszawa ma ich nawet więcej niż średnia europejska. Ukryte miasta w mieście. Zburzone, nieistniejące, zapadłe, zapomniane i te, które dopiero powstaną, ale ich kiełki już rozsypały się w tkance zabudowy. Wszystko naraz, jakby miasto najpełniej udawadniało możliwość strunowej struktury czasu. Wszystko nierozerwalne: w nawarstwionej nowej tkance budynków i w nawarstwiających się w nich życiach, nowych historiach zapętlonych w dawne, albo ignorujących je. A my tu sobie spokojnie żyjemy. Nie traktujemy w żaden szczególny sposób naszej codziennej przestrzeni. Często jej nie zauważamy. Na przykład tego powolnego przypływu miasta, jaki odbywa się bez chwili przerwy, w wyniku którego przedmieścia oddalają się coraz bardziej od centrum, a to, co kiedyś stanowiło miejski koniec świata, staje się lokalizacją centralną, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Mieszkania rozrzucone są w trzech dzielnicach. Żadna nie stanowi ścisłego centrum miasta. Ale przedmiejskość tych dzielnic podlega względności czasu. Mokotów stanowi dziś najbliższe zaplecze centrum, z drogimi parcelami i lokalami, jest dzielnicą, która staje się coraz bardziej elitarna i zamożna. Pocięta siatką mieszkań komunalnych stanowi na razie dziwny amalgamat, ale zdaje się, że w długim procesie sprawa jest przesądzona. Mirów wydobywa inny aspekt przeszłości: traumę warszawskiego getta. To także oświetla pozostałe ścieżki. W tym kontekście Bródno staje się miejscem z krótką, świeżą pamięcią. Osiedle przyklejone do największego cmen- 23

24 Mieszkania-X tarza w Europie stanowi sypialnię, do której wielu mieszkańców dociera, jadąc wzdłuż długiego muru cmentarnego, namacalnego memento mori, dziś eliminowanego z życia metropolii. Kilka domów tak zwanego Starego Bródna zdziwionych blokowiskiem. Jednym z brzydszych w Warszawie i biednych, bez inteligenckich ambicji Ursynowa czy przywiślanej dumy nowej części Saskiej Kępy. Bródno jest miejscem niezdecydowanym. Może osunąć się w całkowitą degradację. Ale są też inne możliwości. Ale czy to je uwalnia od trosk? Czasami odwiedzamy się w mieszkaniach (coraz rzadziej!), ale te wizyty nie są na ogół odkrywaniem x-ów. Zwykle przychodzimy z wizytą, skupieni na naszych rodzinach, przyjaciołach, znajomych. Idziemy do kogoś, a nie do czyjegoś mieszkania. Nie badamy, jak żyją, czy jak im się tam żyje, nie zastanawiamy się tak naprawdę, gdzie żyją. Nawet jeśli trafiamy do mieszkania już nawarstwionego, nie odsłaniamy kolejnych warstw tapet czy farby. Myślimy, że tak było zawsze? Nie przychodzi nam też do głowy, że za drzwiami tego czy innego mieszkania może rozpościerać się zupełnie inny świat. Nie taki, jak nasz i w ogóle nie taki. Przestrzegający innych praw, innych rytmów. Dopóki tego nie wiemy, nasze bycie w ustalonym porządku jest jak najbardziej w porządku. Ale kiedy ulegnie zakłóceniu, kiedy zajrzymy za drzwi obcych ludzi, możemy wypaść ze sfery przewidywalnych zachowań, sprowadzonych do problemu mówienia bądź nie dzień dobry na klatce schodowej. Takich rzeczy prędzej spodziewamy się w hotelu, choć tam, na ogół, za każdymi drzwiami czyha takie samo wnętrze, w którym instalują się najrozmaitsze historie. Kusi nas jego hotelowa przechodniość i codzienne zaludnianie od nowa. Mieszkania zaś wypełniają się na długo mieszkańcami, wy- 24

25 X-Apartments starczająco długo, żeby wchłonąć ich historię. Nie tylko zapach i ślady pozostawione na ścianach. Co, jeśli taką nasyconą strukturę skonfrontujemy z działaniem artystycznym? Nawet, jeśli zmierzającym do uszanowania całej zawartości, to i tak inwazyjnym. Co można odkryć, rozwiązując równanie z x-em? Warszawska edycja Mieszkań-X, X-Apartments wpisuje się w terenowe badania Nowego Teatru, które ujawniają nieznane oblicze miejsc. Żyjemy w nich na co dzień, nie zwracając uwagi na promieniujący z nich przekaz. Bądźmy gotowi na nieoczekiwane, które zresztą stanie się częścią samoszyfrujących się x-ów. MIASTO-X Piotr Gruszczyński Every city has its mysteries, Warsaw perhaps even more than any other in Europe, with cities hidden within cities. Torn down, non-existent, collapsed, forgotten, or those which have yet to grow, but whose seedlings have been dispersed into the fabric of the architecture. All at once, as if the city were the best proof of the possibilities of a string-like structure for time. All inseparable: in the new multilayer fabric of buildings, or in the lives accumulating in them, in the new stories that ignore or remain entangled in the old ones. And here we are, living happily. We do not treat our quotidian space in any special way; we often do not even notice it. We do not, for example, see the slow flow of the city pending without a moment s pause, causing the suburbs to constantly move ever farther away from the city centre, where what once 25

26 Mieszkania-X seemed to be the end of the world is now becoming a central location, with all the consequences such a location entails. The flats are located in three districts of Warsaw, none of which belongs in a strict sense to the downtown area. The suburban character of these boroughs is subject to the relativity of time. Mokotów is closest to the centre, with expensive land plots and high-cost real estate, an area ever more affluent and posh. It still constitutes a strange amalgam, as it is chopped up by a network of communal housing blocks. In the long term, however, it seems the future of this place has already been determined. The district of Mirów, on the other hand, presents a different aspect of the past, namely the trauma of the Warsaw Ghetto. In this respect, the borough of Bródno is a place with a short and fresh memory. The area, adjacent to the largest cemetery in Europe, is now the biggest bedroom of the city. Every day its inhabitants commute home along the long cemetery wall, which is a tangible memento mori eliminated from today s urban life. The few old houses left standing seem to be surprised by the new blocks of flats. Being one of the ugliest and poorest in Warsaw, Bródno has none of the ambitions of the intelligentsia inhabiting the blocks of flats in the district of Ursynów or the pride of Saska Kępa by the river Vistula. Bródno is a place which has not yet decided what it is meant to be. It may fall into absolute decrepitude or opt for other possibilities. But does the situation liberate the place from its concerns? We sometimes pay visits home (though ever more rarely!), but these visits are not usually discoveries of any x. When we visit, we are usually focused on our families, friends, or acquaintances. We go to see someone, but not to visit this or that person s home. We do not examine how our hosts live, or how 26

27 X-Apartments they find living where they live; we do not even think about where they live. Even when we come to a place which is already accumulated and multi-layer, we do not strip the layers of wallpaper or paint. Is it because we think that the situation has always been like this? We do not think that behind this or that door there may be an entirely different world a world both different from ours, and generally different, following different rules and different rhythms. Until we begin to realise this, our being in a given order is absolutely in order. When it is interrupted, however, when we peek through the door of someone we do not know, we may fall out of the sphere of a predictable behaviour limited to whether or not to say hello to a person met on the staircase. This is a situation one would expect in a hotel, although each hotel-room door conceals an identical space where different stories are installed. We are lured by the transitive character of a hotel room, the possibility of its being occupied by someone new every day. Flats, on the other hand, are not transitive locations; they are occupied just long enough to absorb the stories of their tenants. It is not just the odors or the traces left on the walls. What if we were to confront this saturated structure with an artistic activity, which is invasive even when intended to respect the content of a place? What might we discover as we solve for x? The Warsaw edition of X-Apartments is part of the studies in the field carried out by Nowy Teatr with the aim of revealing unknown aspects of the places we live while forgetting to note the messages they convey. Let us be ready for the unexpected, which, incidentally, will become part of the self-coding x s. 27

28

29

30

31

32

33

34

35 X-Apartments HOMING A POMIESZCZENIA Z INNYCH CZASÓW O MIESZKANIACH W KULTURZE POLSKIEJ DWÓCH SYSTEMÓW Stefanie Peter Pewnego dnia, w przytłaczających latach osiemdziesiątych, mały chłopiec otworzył okno w swoim pokoju na dziesiątym piętrze jednego z bloków na osiedlu Łódź-Teofilów, wziął wiaderko farby olejnej i pomalował zewnętrzną stronę ramy okiennej na kolor ciemnobrązowy. Od tego momentu, pomiędzy setkami okien porządkujących geometryczną jednolitość fasad socjalistycznych blokowisk, pojawił się element odmienności. Malując ramę jednego tylko okna, chłopiec kontestował granice odmienności i zamanifestował za pomocą swego mieszkania indywidualność pośród jednolitej architektury. Jest to zaledwie jedna anegdota z bezgranicznych wręcz zasobów pamięci zbiorowej, w której zakonserwowało się życie na blokowiskach w Polsce. Tak jak w wielu innych krajach byłego obozu komunistycznego, osiedla mieszkaniowe stanowiły dominującą formę mieszkalną w drugiej połowie XX wieku. Nie ma się zatem co dziwić, że codzienne życie w wieżowcach stało się popularnym tematem w polskiej sztuce czy kinematografii. Od końca lat 60. w całym kraju wyrastały bloki według szwedzkiego wzoru oraz całe osiedla różnych rodzajów. Określano je poetycko jako mrówkowce. Z daleka wyglądały niczym betonowe góry, a ich wnętrza poprzecinane były labi- 35

36 Mieszkania-X ryntem niskich korytarzy, przejść, klatek schodowych i wind. W obliczu ich gigantycznych fasad tłumy ludzi i ogrom fiatów 126p przypominały mrowisko. Obiecywany nowoczesny standard wyposażenia nowych mieszkań powodował, że stały się one obiektem marzeń. Lecz już wkrótce się okazało, że nie każdy będzie miał szczęście lub prawo do zamieszkania w takim lokalu. Trzeba było posiadać doskonałe znajomości w administracjach lub przynajmniej znać kogoś, kto takowe posiadał. We wczesnych filmach fabularnych podejmujących temat osiedli chodziło zazwyczaj o zdemaskowanie mitu socjalistycznej utopii mieszkaniowej poprzez przeciwstawienie i jej zderzenie z panującą rzeczywistością. Początkowo przeważały absurdy. Obserwowano, jak polskie rodziny wiejskie przeprowadzają się z prowincji do miast, nie rezygnując jednak ze starych przyzwyczajeń: na balkonach trzymano kury i kozy. Leon Jeannot opisuje w swej komedii Człowiek z M-3 z roku 1969 przygody warszawskiego lekarza i kawalera, który w ciągu 30 dni musi znaleźć kobietę i się z nią ożenić, aby móc skorzystać z przydziału na M-3. Kto raz mieszkał w sąsiedztwie zsypu, nigdy już nie zapomni odgłosu śmieci spadających w otchłań. Popularny serial telewizyjny pod tytułem Alternatywy 4 z początku lat 80. ukazuje mieszkanie w bloku jako nieustającą walkę z usterkami techniczno-architektonicznego systemu maszyn do mieszkania. Spojrzenie na blokowiska w filmach Krzysztofa Kieślowskiego jest o wiele smutniejsze, lecz wyróżnia się lekkim romantycznym zabarwieniem. Bloki w jego filmach są miejscem społecznej anonimowości i siedliskiem fantazji bliskich patologii; to tutaj reżyser widział raczej zagrożenie dla dziesięciu przykazań niż gdziekolwiek indziej. Równocześnie fasady z tysiącami okien można by odczytać jako egzystencjalny 36

37 X-Apartments manifest, jako samotność wyciosaną z kamienia i szkła. Szlagier W domach z betonu Martyny Jakubowicz brzmiał na początku lat 80. niczym próba ucieczki: młoda kobieta robi w oknie striptiz dla mężczyzny w mieszkaniu na przeciwko. Jakubowicz czyni z tego gestu akt protestu przeciw konserwatywnemu drobnomieszczaństwu: W domach z betonu nie ma wolnej miłości / są stosunki małżeńskie / oraz akty nieżądne / Casanowa tu u nas nie gości. Życie na tych niegdyś faworyzowanych osiedlach zmieniło się radykalnie po upadku komunizmu. Niektórym lokatorom udało się korzystnie wykupić mieszkania na własność i w nich zostali. Kogo było stać na coś lepszego, wyprowadził się. Gdzie kiedyś obok siebie mieszkała klasa robotnicza i inteligencja, tam dziś niejednokrotnie nastąpiło społeczne i klasowe ujednolicenie. Wiele osiedli stało się nagle miejscem drugiej kategorii, gdzie kumuluje się bieda, przemoc, przestępczość i gdzie młodzież jest pozbawiona wszelkich perspektyw. Sytuacja ta jednak nadal interesowała twórców kina fabularnego i dokumentalnego. Robert Gliński w filmie Cześć, Tereska opowiada ciężką i smutną historię dziewczyny dorastającej w blokowisku, która przeżywa konfrontację z ciemną stroną polskiego kapitalizmu. Natomiast Sylwester Latkowski podjął ten temat z mniejszym socjokrytycyzmem i większą uwagą dla kreatywnego potencjału i samodzielności młodzieżowych subkultur w dzielnicach podmiejskich. Jego film Blokersi jest pierwszym obrazem polskiej sceny hiphopowej, a historia powstawania tego kierunku muzyki jest ściśle powiązana z blokowiskami. Największym wyzwaniem dla większości ludzi w socjalistycznej Polsce było stworzenie prywatności w ich mieszkaniach. 37

38 Mieszkania-X Potrzeba ta była odczuwalna zarówno w blokach, gdzie każdy odgłos i każdy zapach sąsiadów zdawał się przenikać przez ściany, jak i w komfortowych domkach jednorodzinnych na obrzeżach miast. Pomimo to pewna mniejszość starała się odwrócić tę kwestię do góry nogami i upubliczniała własną prywatność. Miron Białoszewski założył pod koniec lat 50. w swym zaniedbanym warszawskim mieszkaniu Teatr Osobny Trzech Osób i balansował tym samym po cienkiej linii w czasach, gdy sztuka podlegała bez wyjątku cenzurze i kontroli państwowej, a granice pomiędzy prywatnością a sferą publiczną stawały się coraz bardziej nieprzenikalne. Inni starali się ożywić ponownie XIX-wieczną ideę Latających Uniwersytetów z czasów, gdy kobietom zabraniano dostępu do wyższych uczelni, a one organizowały się w zaimprowizowanych kręgach, z których wywodzi się między innymi noblistka Maria Skłodowska-Curie. W latach 70. i 80. XX wieku intelektualiści opozycyjni ożywili tę tradycję w mieszkaniach prywatnych, sprzeciwiając się tym samym odgórnym represjom, które groziły za złamanie zakazu przekazywania wiedzy niezgodnej z ideologią przewodnią. Dyskusje te były próbami utworzenia alternatywnej formy życia publicznego w mieszkaniach prywatnych. W tym kontekście nie wolno oczywiście pominąć spontanicznych imprez. Ponieważ w PRL-u nie było dyskotek i klubów, a sztywna atmosfera imprez tanecznych w drogich restauracjach raczej odstraszała chętnych, organizowano spontaniczne prywatki we własnych mieszkaniach. Tyrmand przedstawił w powieści Zły prototyp takiej imprezy. Warszawska młodzież bawi się przy dźwiękach przemycanych z zachodu płyt jazzowych, których odtwarzanie w radiu państwowym było zabronione: 38

39 X-Apartments Mieszkanie rozbrzmiewa muzyką. W największym pokoju dywan zwinięty jest z podłogi i odrzucony pod ścianę. Obok radia stoi prowizorycznie podłączony adapter. Na tapczanie leżą dwa półmiski pełne kanapek z serem, jajkiem i kiełbasą. Na stole stoją dwie butelki z najtańszą wódką. Całą przestrzeń wypełniają tańczące pary i muzyka. Właściwie wszyscy tańczą, z wyjątkiem dwóch czy trzech chłopców, którzy nieustannie piją wódkę. Dziewczęta są młode i bardzo ładne: smukłe, wiotkie, w bardzo kolorowych spódnicach, bluzkach, sweterkach, ze sterczącymi na boki rogami zręcznie uwiązanych na szyjach, krótkich chustek. (...) Pod nimi świeże twarze, szczupłe i wąskie, o krótkich noskach, brak szminki, ostentacyjna obojętność, przemądrzały, pozornie dojrzały uśmiech. Chłopcy trzymają ręce w kieszeniach drelichowych spodni, obuci są przeważnie w trampki lub mokasyny, włosy mają krótkie i nieregularnie przycięte, jakby po niedawnym pobycie w domu poprawczym: jest to najmodniejsze wśród chłopców uczesanie według modelu głowy aktora, grającego przed kilku laty główną rolę w sztuce Tramwaj zwany pożądaniem (...) Wokół radia wszyscy tańczą, młode twarze chłopców i dziewcząt spięte są nieoczekiwaną powagą, uważnie skupione, co kontrastuje ze zwinną ruchliwością ich nóg, z wesołym błazeństwem ruchów tego stylu tańca, wyrażającego radość pokolenia. - Ale pląsy - cieszy się obserwujący z zachwytem tańczących Leszek. - Dobre! - woła pogodzony i uśmiechnięty Grzegorz - dobry jazz wciela tęsknoty naszej generacji za odrobiną ekscentryczności i zręczności, za poczuciem humoru i leniwym wdziękiem - dodaje nie bez napuszonego upodobania dla własnych słów. Na ten fragment zwrócił mi uwagę warszawski wydawca i literaturoznawca Paweł Dunin-Wąsowicz, bo nikt lepiej niż on 39

40 Mieszkania-X nie potrafi podsumować charakteru tych imprez: Zasadą był ich składkowy charakter goście przynosili własne alkohole (rzadziej jedzenie, ograniczone zwykle do najskromniejszych kanapek). pisał. Dunin-Wąsowicz wspomina też poetkę Agnieszkę Osiecką, która wyróżniła we wspomnieniach z lat 50. i 60. (Szpetni czterdziestoletni) cztery typy prywatek: cielęce (młodzież szkolna skupiona na tańcu), tygrysie (z elementami orgii seksualnej), mysie (zdominowane przez rozmowy) oraz lisie (urządzane przez młode małżeństwa, chcące się pochwalić pierwszym doświadczeniem budowy ogniska domowego, z jakąś ciekawą potrawą). Po roku 1989 otwarte zostały puby i kluby, do których z czasem przeniosło się młodzieżowe życie towarzyskie. Dunin-Wąsowicz zauważa również, że clubbing był kulturą bardzo krótkotrwałą. W nowym tysiącleciu pojawiło się pojęcie homingu i jego polski odpowiednik domówka. I tutaj koło się zamyka, ponieważ gdzie jest różnica pomiędzy domówką, a starą i dobrze znaną prywatką lisią? Mieszkania, w których się dziś poruszamy, są reliktami, pomieszczeniami z innych czasów i mają dziś całkiem inne znaczenia, przechowując w sobie wszystkie te stare historie. 40

41 HOMING AND SPACES FROM TIMES GONE BY ABOUT FLATS IN POLISH CULTURE OF THE TWO SYSTEMS Stefanie Peter X-Apartments One day, in the suffocating decade of 1980 s, a small boy opened the window of his room on the tenth floor of one of the blocks of flats in the Łódź district of Teofilów. He took a can of oil paint and painted the inside of the window frame brown. This was a moment where an element of diversity appeared among the hundreds of windows, set in contrast to the geometrical homogeneity of the facade of a socialist housing project. By painting the frame of one window, the boy did something more than simply contest the limits of distinctness or manifest an individuality within a homogeneous architecture. The situation described above is merely a single personal anecdote from the limitless resources of collective memory, which carry with them many recollections of living in housing projects in Poland. As in many other countries of the former Communist bloc, blocks of flats in Poland were the dominant form of housing in the second half of the twentieth century. It therefore comes as no surprise that daily life in such projects has become a popular motif in Polish art and cinematography. As of the late 1960s blocks of flats were sprouting up throughout the entire country, built either according to the Swedish model or some other model of the kind. They were poeti- 41

42 Mieszkania-X cally termed warrens. Resembling concrete hills seen from afar, their interiors were chopped up with grids and mazes of low-ceiling corridors, passages, staircases, and lifts. In comparison to their gigantic facades, the crowds of people and baby Fiats [A popular small car manufactured in Poland at the time. Translator s note] did make these projects look like ant colonies. The promised modern standard of how these flats were to be equipped made them an object of the dreams of many. It soon turned out, however, that not everybody had the luck or right to occupy such a flat. One had to have connections, or at least know people who had connections. In the early feature films addressing the subject of housing districts, the objective was mainly to unmask the myth of a socialist housing utopia by juxtaposing and colliding it with the reality at hand. Initially, absurdities dominated, such as presenting families from rural areas who would move to town without renouncing, for example, their country practices like breeding chickens (which they did on balconies). Leon Jeannot, in his comedy A Man from M-3 from 1969, describes the adventures of a Warsaw-based physician, a bachelor who has to find a woman and get married in 30 days so as to receive the three-bedroom flat (M-3) he had been allocated by the authorities. Anyone who has lived in the vicinity of a garbage chute will never forget the sound of garbage falling into the abyss. The popular TV series from the early 1980 s Alternatywy 4 is a story of an apartment in a block of flats, whose plot boils down to the constant struggle with technical and architectural break-downs in the system of the housing machine. The take on apartment blocks proposed by Krzysztof Kieślowski, on the other hand, is much sadder, though also 42

43 X-Apartments revelatory of a slightly romantic touch. In Kieślowski s films, blocks of flats are a place of social anonymity and a place where fantasies verge on pathology. Kieślowski felt that if the Ten Commandments were in any way in danger, it was in these housing projects more than anywhere else. Simultaneously, the facades with their thousands of windows can also be interpreted as an existential manifesto solitude chiselled in stone and glass. The hit song by Martyna Jakubowicz, Houses of Concrete, sounded in the 1980 s like an attempted escape: a young girl strips for a man peeping from the window in a flat on the other side. Jakubowicz makes this gesture seem like an act of protest against the conservative petit bourgeois: Houses of concrete: free love doesn t reside here/ we have conjugal relations/ and licentious behaviour. / Casanova has never been spied here Life in these once privileged housing projects changed radically after the fall of Communism. Some of the new tenants purchased their flats and stayed on. Those who could afford something better simply left. Once a residence for both physical workers and intellectuals, these places were often subject to a social and class-related homogenization. Many of these districts became second-rate locations, enclaves of accumulated poverty and crime, where the young had no perspectives. The changed situation still provided themes for both documentaries and feature films. In Hi, Tereska, director Robert Glinski tells the difficult and sad story of a girl growing up in a housing project, and confronted with the darker side of Polish capitalism. Sylwester Latkowski, on the other hand, approached the subject with less social criticism, and paid more attention to the creative potential and independence of young subcultures in urban peripheries. His film Blokersi 43

44 Mieszkania-X [The Blockers], is the first film in Polish cinema dedicated to the hip-hop scene, bearing in mind that the history of this musical genre is very closely related to housing projects. The biggest challenge for most people in socialist Poland was to create a sense of intimacy in their flats. The need was felt both in blocks of flats, where every single sound and smell produced by neighbours seemed to permeate the walls, as well as in the comfortable family villas in the suburbs. Still, a certain minority tried to reverse the situation and make their privacy public. In the late 50s, writer Miron Białoszewski established the Teatr Osobny Trzech Osób [The Distinct Theatre of Three Persons] in his dishevelled apartment, thus enabling him to walk the thin line at a time when art was subject to censorship and state control, and the borders between the private and the public were becoming ever more impermeable. There were also attempts to revive the nineteenth century idea of roving universities from a times when women were excluded from universities and thus had to study in small, informal circles. One of the most prominent alumnæ of such a university was the Nobel-Prize winner Marie Skłodowska- Curie. In the 70s and 80s, this tradition was reinstated by Polish intellectuals in opposition, who rejected the imposed repressions aiming to ban the conveyance of knowledge not in line with formal ideology. This was also an attempt to create an alternative form of public life in private flats. In this context one should not forget the parties spontaneously organised in private homes. Since there were no clubs or discos in Communist Poland, and the stiff atmosphere of ballroom dancing in expensive restaurants was more offputting than inviting, home parties were very popular. In his 44

45 X-Apartments novel Zły [The man with white eyes], Polish writer Leopold Tyrmand describes a prototype of such an event. We read how Warsaw youth parties to jazz music played on records smuggled from the West (and banned from Polish state radio stations); we read how the apartment resonates with music, with the carpet from the biggest room rolled up and pushed to the side, with plates of tiny canapés with cheese and sausage on the table, with bottles of the cheapest vodka, and the entire space filled with dancing couples. Everybody is dancing except for three guys who seem to be continuously drinking. The girls are young and beautiful, tall and slender, wearing brightly coloured skirts, sweaters, and scarves. Their faces fresh, slim, with tiny noses, no make-up, revealing an ostentatious indifference and a smart-aleck mature smile. Guys with hands in their denim pants, with tennis shoes or moccasins on their feet, their hair styled to resemble the actor who recently played in A Streetcar Named Desire. This fragment from Tyrmand s book was pointed out to me by a Warsaw publisher and literary scholar, Paweł Dunin- Wąsowicz. There is no one who could better describe the character of these events. As he wrote, The basic idea was that people would bring everything to these parties their own booze (sometimes food, in the form of the most modest canapés). Dunin-Wąsowicz also recollects poet Agnieszka Osiecka, who in her memoirs from the 1950s and 60s, Szpetni czterdziestoletni [The Ugly Forty-Somethings] introduced four categories of home parties: puppy parties (school youth concentrating mainly on the dancing), tiger parties (with elements of sexual orgies), mouse parties (dominated by conversation), and fox parties (organized by newlyweds who wanted to brag about their first experience of home, usually 45

46 Mieszkania-X proposing an interesting dish of some sort). After 1989 pubs and clubs were opened, gradually sucking the entire social life of the younger generation. However, Dunin-Wąsowicz also notes that what we call clubbing is an extremely short-lived culture. The new term homing emerged in the new millennium, the equivalent of the Polish home party. And thus the story comes full circle. After all, what is the difference between a home party and a fox party? The flats we are visiting now are relics of the past, spaces from times gone by, carrying very different meanings, and serving as storage spaces for all those old stories. 46

47 SZTUKA PUBLICZNA W PRZESTRZENI PRYWATNEJ Joanna Warsza X-Apartments Wiele osób pyta, gdzie leży Mirów. Ta jedna z najbardziej heterogenicznych dzielnic Warszawy leży w samym centrum miasta, przez które często przejeżdża się bez zatrzymania. Mirów koncentruje się wokół dawnego brzucha miasta Hal Mirowskich do dziś najlepszego targowiska. W przedwojennym układzie topograficznym, przed położoną na osi saskiej Halą Mirowską był plac z pętlą tramwajową ostatnim i kluczowym przystankiem, wokół którego koncentrowała się zabudowa i tętniło życie okolicy. Budowa Trasy Północ-Południe, obecnej alei Jana Pawła II, całkowicie zmieniła układ dzielnicy, zacierając dawne ścieżki. Mirów to też teren dawnego Małego Getta, z wcinającą się weń aryjską ulicą Chłodną. Dzielnica została w większości zburzona podczas Powstania Warszawskiego. Morze gruzów pozostawało tutaj przez wiele lat, przekształcając okolicę w przestrzeń architektury samorzutnej i nabudowanej jak palimpsest z tego, co było pod ręką. W odróżnieniu od sąsiedniego Muranowa, Mirów był samo-zorganizowany do czasu powstania Osiedla za Żelazną Bramą w latach 70. Mieszkańcy przyjęli 19 nowych bloków z radością, jako nowoczesny projekt w duchu Le Corbusiera, który miał szansę zmienić oblicze okolicy, opisywanej w Złym Tyrmanda jako zrujnowany Dziki Zachód. Dziś osiedle nie ma najlepszej sławy, choć trudno zaprzeczyć, że jest jedną z najbardziej wyrazistych, modernistycznych ikon miasta. Mieszkają tu Wietnamczycy niewidzialna a największa warszawska mniejszość, która zastąpiła przedwojenną społeczność 47

48 Mieszkania-X żydowską. Pozostała tu jedna czynna synagoga, wokół której znów coraz liczniej osiedlają się Żydzi m.in. Izraelczycy, którzy wracają do Polski i zamieszkują w obrębie tysiąca kroków od świątyni. Jeden z rabinów mówi nawet, że najbliższy blok przy Grzybowskiej określa się jako getto blok. Zamieszkują go chasydzkie rodziny i kilku pracowników Muzeum Historii Żydów Polskich, tworząc mikro-diasporę. Jednocześnie przez Mirów, którego większość skwerów i placów upamiętniono polską martyrologią, spacerują izraelskie delegacje młodzieży, patrzące na nieistniejące mury lub niewidzialną kładkę pomiędzy małym a dużym gettem. Na miejscu dawnej kładki przy Chłodnej 11 mieszka zresztą rodzina księdza Popiełuszki, tu też podrzucono materiały, które miały go skompromitować. Niedaleko w przedwojennej kamienicy przy Chłodnej 20 żył i popełnił samobójstwo Adam Czerniaków, prezes Judenratu w getcie. Obok stoi nowy apartamentowiec, w którym mieszkają zamożni Wietnamczycy. Przy Łuckiej stoją przedwojenne, przeznaczone do rozbiórki kamienice komunalne, sąsiadujące z Hiltonem, innymi hotelami oraz projektami deweloperskimi, które od lat 90. wypełniają liczne nieużytki w tym rejonie. Na rogu Żelaznej i Krochmalnej mieścił się, opisywany przez Tyrmanda, bar Słodycz, w którym najgorszy daltonista odzyskiwał moc widzenia kolorów. Dzisiejszy Mirów rozsławiły przede wszystkim glokalna i opiniotwórcza kawiarnia Chłodna 25 oraz festiwal Wola Art, które wysublimowały wizerunek współczesnej Woli, sięgając jednocześnie do jej robotniczych korzeni. Mirów staje się warszawskim City, jednak obecność osiedli czy mniejszości wietnamskiej nigdy nie pozwoli mu na smutny żywot martwego centrum metropolii. Agenci mieszkaniowi twierdzą, że na znaczenie i prestiż nieruchomości mają wpływ trzy czynniki: lokalizacja, lokalizacja 48

49 X-Apartments i lokalizacja. Wybór Mirowa jako miejsca akcji projektu X-Apartments (obok Starego Mokotówa i Bródna) miał w swoim założeniu problematyzować konkretne konteksty urbanistyczne i mieszkaniowe tego rejonu; badać współzależność przestrzeni publicznych i prywatnych w polskim, postkomunistycznym pejzażu miejskim i kulturowym oraz jednocześnie eksperymentować ze współczesną sztuką niematerialną opartą o systematyczne badanie, które z artysty i kuratora czyni częściowo etnografa, a jego dzieło przemienia w sytuację i doświadczenie. Francuski badacz Henri Lefebvre, autor Critique de la vie quotidienne (Krytyka życia codziennego), opisał teorię momentów uprzywilejowanych, świątecznych chwil (m.in. miłości, posiłku, zabawy), które nadają sens repetytywnej egzystencji i zapobiegają alienacji w zawłaszczonym przez spektakl życiu. Głoszone następnie przez sytuacjonistów apele o tworzenie sytuacji miały konstruować tymczasową scenografię przekształcającą rzeczywistość i w efekcie prowadzić do zrewolucjonizowania egzystencji. Międzynarodówka Sytuacjonistyczna wypracowała własne metody badania życia codziennego takie jak psychogeografię badanie i eksperymentowanie na życiu miejskim relacji środowiska geograficznego i jednostek, czy dryfowanie krytyczne eksplorowanie miasta przez zagubienie i wykorzenienie, przeciwstawne wobec Benjaminowskiego, bardziej pasywnego pojęcia flânerie. Działania te miały przemienić miasta z miejsc opresji w miejsca przyjemności, a czas wolny wykorzystać do krytycznych refleksji, a nie pasywnej konsumpcji. Sztuka sytuacjonistyczna rozwijała się więc pomiędzy architekturą, urbanizmem a walką z nudą poprzez reżyserowanie emocjonalnych chwil, często w oparciu o najprostsze życiowe schematy. W radykalnych, często 49

50 Mieszkania-X utopijnych strategiach sytuacjonistów tkwi jedna z podstawowych zasad sztuki partycypacyjnej rozmycie się roli publiczności, przekształcenie jej w aktywnych uczestników, świadome zagospodarowanie czasu wolnego. Sytuacjonistom zależało, żeby nie tylko to, co się ogląda było ciekawe, ale żeby uczestnik akcji był też jej ciekawym elementem sprawczym, nadając jej nowe znaczenia, zakłócając podział na artystę i widza. Artysta i teoretyk happeningu Allan Kaprow, również aktywny w latach 60., w eseju Notes on the Elimination of the Audience poszukiwał takiego doświadczenia dnia codziennego poprzez sztukę, które pozbawiałoby widzów świadomości ich roli. Tytułowa eliminacja publiczności to według Kaprowa sytuacja, w której publiczność sama nie wie, że nią jest przy pełnym założeniu obcowania ze sztuką. Dekadę później polityczny aktywista i badacz Dallas Walker Smythe stworzył teorię utowarowienia publiczności. W Communications: Blindspot of Western Marxism Smythe bada monopol kapitalistyczny nad jednostką, która jednocześnie staje się producentem i konsumentem, robotnikiem i kupcem. Smythe uważał, że ludziom powinno się płacić za oglądanie telewizji albo za dojazd do pracy, ponieważ każda chwila ich wolnego czasu (oprócz snu) jest zaplanowana i utowarowiona. Początkowo przez sztukę w przestrzeni publicznej rozumiano umieszczanie trwałych dzieł w przestrzeni miasta rzeźb, pomników lub instalacji. W 1981 roku na zamówienie administracji miasta Richard Serra wpisał w przestrzeń Federal Plaza w Nowym Jorku monumentalną rzeźbę Tilted Arc. Osiem lat później, w wyniku debaty publicznej, została ona rozebrana. Dyskusja uświadomiła, że przez ostatnie dekady sztuka publiczna wymagała form akcji lub wspólnych działań odpowiadających na problemy społeczne, mobilizujących 50

51 X-Apartments publiczność, tworzących nowe sytuacje. Dzięki takim interwencjom przestrzeń publiczna może być postrzegana jako miejsce wymiany wiedzy, sfera agoniczna krzyżująca najróżniejsze, często sprzeczne dyskursy czy domena broniąca się przed gentryfikacją i logiką neoliberalizmu. Prace artystów są już nie tylko wpisane w miejsce (site-specific), ale, obok fizycznego charakteru przestrzeni, zaczęły brać pod uwagę całą siatkę wpisanych w nią kontekstów, takich jak czas, warunki ekonomiczne czy znaczenia symboliczne. Dziś najczęściej powstają interwencje, które za brytyjską kuratorką Claire Doherty można nazwać sytuacyjnymi (situation-specific). Ich autorzy kontestują bezpośrednie odczytywanie miejsca na rzecz tworzenia siatki znaczeń, reżyserowania sytuacji, produkowania relacji. Paweł Althamer we współpracy z sąsiadami rozpalił neon Bródno 2000 ze świateł w oknach swojego warszawskiego bloku. Maciej Kurak w ramach wystawy Betonowe dziedzictwo. Od Le Corbusiera do blokersów zaburzył linię monotonnych budynków na Ursynowie, dodając model, który wiernie odtworzył pobliski blok przy ul. Puszczyka w skali 1:6. Anna Baumgart i Agnieszka Kurant w instalacji (...), zawieszonej na Mirowie nad ulicą Chłodną w miejscu, w którym Niemcy przerzucili kładkę pomiędzy małym a dużym Gettem, podjęły dialog z ideą trwałych i nienaruszalnych pomników, które mają pamiętać za nas i przez to często petryfikują naszą pamięć. Zaproszenie artystów, aktywistów, filmowców czy teoretyków do reżyserowania sytuacji w mieszkaniach prywatnych jest naturalną konsekwencją ewolucji sztuki publicznej i refleksji nad wolnym czasem. Mikro-wydarzenia odnoszą się do spędzanego w domu czasu wolnego, naruszania jego praw i nakładania innej logiki na tę obowiązującą. W zaproponowa- 51

52 Mieszkania-X nych sytuacjach w Hali Bokserskiej, bloku Za Żelazną Bramą czy w apartamencie w Hiltonie będzie odbywał się nieustający dialog pomiędzy inscenizacją a rzeczywistością, publicznym i prywatnym, ekstrawagancją a codziennością, scenariuszem a błędem. Guy Debord widział losy sztuki tylko w działaniach niematerialnych, przepowiadając: Sztuka przyszłości będzie tworzeniem sytuacji lub niczym. PUBLIC ART IN PRIVATE SPACES Joanna Warsza Not many people are aware of where the district of Mirów is. Located in the very heart of the city, it is one of the most heterogeneous areas of Warsaw, one which people often pass through without stopping. It is also within the radius of the old belly of the town the Hala Mirowska, still the best market place. Before the war this was also the location of the final tram stop, an important point in the topography of the city, surrounded by buildings and pulsating with life. The construction of a new roadway (John Paul II Avenue, as it is called today) changed the entire arrangement of the district by erasing old trails. Mirów is also the area of the former Small Ghetto, with the Arian Chłodna Street wedged through. The district was pretty much entirely wiped out during the Warsaw Uprising, and the sea of rubble remained for many years afterwards, welcoming spontaneous palimpsestlike architecture, built with whatever was available. Contrary to the neighbouring district of Muranów, Mirów was self- 52