Teksty: Jarosław Mrożkiewicz, Przemysław Czernek, dr inż. arch. Marta A. Urbańska, Krystyna Wójcicka, Monika Serafin, Bogusław Słupczyński

Transkrypt

1

2 Teksty: Jarosław Mrożkiewicz, Przemysław Czernek, dr inż. arch. Marta A. Urbańska, Krystyna Wójcicka, Monika Serafin, Bogusław Słupczyński Redakcja: Anna Fenby Taylor, Monika Serafin Projekt graficzny oraz skład: Monika Serafin Korekta składu: Anna Fenby Taylor Korekta językowa: Katarzyna Greń, Justyna Krzysiek Druk: Oficyna Drukarsko-Wydawnicza AKANT s.c. *** ISBN: Fundacja im. Zofii Kossak ul. Stary Dwór Górki Wielkie Egzemplarz bezpłatny. Skład i korekta dofinanowana ze środków Starostwa Powiatowego w Cieszynie.

3 Fundacja im. Zofii Kossak ABY PRZYPOMNIEĆ ZAPOMNIANE Górki Wielkie 2013

4 4

5 Wstęp Publikacja, którą trzymacie Państwo w ręku, powstała w związku z projektem realizowanym w 2013 roku przez Fundację im. Zofii Kossak. Dotyczył on stanicy harcerskiej wybudowanej w Górkach Wielkich Sojce przed II wojną światową. Stanica powstała dzięki wsparciu Wojewody Śląskiego Michała Grażyńskiego. Modernistyczne budynki zaprojektował, nie do końca doceniany dziś, a wart przypomnienia, architekt Bogdan Laszczka syn rzeźbiarza Konstantego Laszczki. Ośrodkiem Harcerskim, taką bowiem nazwę oficjalnie przyjęła Szkoła Instruktorska w Górkach Wielkich, kierował jej pomysłodawca druh Aleksander Kamiński. Włożył on w ośrodek całą swoją pasję pedagogiczną. W niezwykle krótkim czasie udało mu się przekształcić to miejsce w twórczo wychowującą i kształcącą kadry harcerskie oraz zuchowe placówkę. Wraz z wcześniej powstałym Buczem, Szkołą Harcerską w Nierodzimiu oraz Szkołą Szybowcową na stokach góry Chełm koło Goleszowa stanica górecka jako ostatnia z poczynionych inwestycji perfekcyjnie dopełniła koncepcji, w ramach której powstawały ośrodki ZHP na Śląsku Cieszyńskim po I wojnie światowej. Ośrodek Harcerski w Górkach Wielkich to miejsce szczególne. Od samego początku był on ważny ze względu na swą społeczną funkcję. To właśnie w Górkach Wielkich swoje ostatnie wakacje spędzili Alek, Zośka i Rudy harcerze Szarych Szeregów, bohaterowie książki Aleksandra Kamińskiego Kamienie na szaniec, których tragiczne pokolenie w większości nie doczekało życia w wymarzonej, wolnej i sprawiedliwej Polsce. Z Ośrodkiem Harcerskim w Górkach Wielkich Sojce związana jest historia setek polskich harcerzy i harcerek. Także i dziś mimo, iż od lat 90-tych stanica nie była użytkowana jest ona istotna ze względu na swą rangę historyczną oraz wartość architektoniczną. Nadal świadczy o wielkości myśli i ducha pokolenia młodych ludzi, z których wielu oddało życie za Polskę. Wydanie publikacji wpisuje się w szerszy projekt Fundacji im. Zofii Kossak. W ramach niego, dzięki dotacjom zewnętrznym, udało się zorganizować dwa szczególne wydarzenia okolicznościowe: spektakl młodzieżowy Buki zrealizowany dzięki wsparciu Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie, PROW oraz muzyczno-teatralne widowisko pt. Gdy się zapali mój duch jak pochodnia, które uzyskało wsparcie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Instytutu Muzyki i Tańca. Oba przedsięwzięcia odbyły się w plenerze góreckiej stanicy dnia 31 sierpnia 2013 roku. Obu przyświecała idea upamiętnienia Ośrodka Harcerskiego. Dodatkowo warto wspomnieć, 5

6 iż wydarzenia organizowane były w roku, w którym obchodziliśmy 70-tą rocznicę Akcji pod Arsenałem (26 marca 1943) oraz 110-tą rocznicę urodzin Aleksandra Kamińskiego. Symboliczny pozostaje także sam dzień zaprezentowania spektakli 31 sierpnia dzień przed kolejną rocznicą wybuchu II wojny światowej. Fundacji im. Zofii Kossak oraz jej partnerom projektowym, poprzez wyżej szkicowo opisane działania, zależało przede wszystkim na przypomnieniu historii stanicy oraz ludzi z nią związanych. Idee harcerskiego wychowania obywatelskiego szerzone przez Aleksandra Kamińskiego, bezpośredniego sąsiada Kossaków, były bliskie również Zofii Kossak oraz jej córce Annie Szatkowskiej. Mamy nieskromną nadzieję, iż w jakiejś mierze nasz projekt, w ramach którego powstała także i ta publikacja, przyczyni się do odnowienia pamięci o tym miejscu. *** Publikacja w sposób wieloaspektowy przybliża historię związaną z Ośrodkiem Harcerskim w Górkach Wielkich od jego początków po dzień dzisiejszy. Równocześnie kontekstowo przywołane zostają w niej opisy innych harcerskich placówek Bucza, szkoły w Nierodzimiu oraz Szkoły Szybowcowej na górze Chełm. Nie jest ona pozycją naukową. Cytatom zebranym przez nas z różnych źródeł towarzyszą archiwalne zdjęcia. Nie zabrakło tu także kilku autorskich tekstów esejów poświęconych historii i architekturze miejsca oraz pedagogice Aleksandra Kamińskiego. *** Wydarzenia dnia 31 sierpnia odbyły się pod patronatem Wojewody Śląskiego. Z listu Wojewody Śląskiego Zygmunta Łukaszczyka: Jeżeli mam swe życzenia przekazać młodym dni dzisiejszych tym, którzy mnie rozumieją to nade wszystko życzę, by coraz silniej odczuwali smak dawania, a coraz słabiej smak brania. Dawania bliskim i dalekim, znanym i nieznanym, żyjącym i tym, którzy żyć będą kiedyś. W dawaniu bowiem rośnie prawdziwa radość życia. (Aleksander Kamiński) 6

7 Spis treści Wstęp. Podziękowania J. Mrożkiewicz Sojka w Górkach Wielkich Rzeczpospolita Harcerska dr inż. arch. M. A. Urbańska Ośrodek Harcerski w Górkach Wielkich na tle architektury epoki P. Czernek Budynki Harcerskie w Górkach Wielkich O ich architekturze i jej twórcach słów kilka hm. K. Wójcicka Harcerskie Szkoły Instruktorskie Bucze, Nierodzim, Górki Wielkie M. Serafi n Samodzielność Inicjatywa Dzielność Słów kilka o społecznej pedagogice Aleksandra Kamińskiego Bucze Nierodzim Chełm Stanica Harcerska w Górkach Wielkich Sojce Modernistyczny Park przy góreckiej stanicy Powojenne losy Bucza i ośrodka pod Buczem Projekt Buki oraz Gdy się zapali mój duch jak pochodnia B. Słupczyński Niech się upomni Rzeczpospolita

8 8

9 Podziękowania Julii Gańczy (Hufi ec Ziemi Cieszyńskiej) Ewie Kossowskiej (Hufi ec Beskidzki im. Józefa Drożdża) Krzysztofowi Witkowskiemu Wojciechowi Grajewskiemu Antonowi Steinkusch Tadeuszowi Wojtoniowi Czesławie Gawlas Bogumile Bittner-Burkot Janinie Żagan Tomaszowi Jonderko Narodowemu Archiwum Cyfrowemu Muzeum Harcerstwa w Warszawie Muzeum Zofi i Kossak-Szatkowskiej oraz Beacie Spakowskiej Urszuli Otockiej Justynie Krzysiek 9

10 Jarosław Mrożkiewicz Sojka w Górkach Wielkich Rzeczypospolita Harcerska II Rzeczypospolita była spełnieniem marzeń o wolności pokoleń Polaków żyjących pod zaborami przed 1918 rokiem. Wywalczenie niepodległości umożliwił zbiorowy wysiłek narodu na różnych płaszczyznach jego aktywności. Jedną z nich stanowiła praca z młodzieżą przygotowywaną na przyszłe lata do podjęcia ostatecznego trudu targnięcia się na niepodległość. Tę nieprzerwaną ciągłość pokoleniową wyraźnie widać w wielu biografiach od synów powstańców styczniowych do ich wnuków. Po ojcu powstańcu trudu tego podejmuje się Józef Piłsudski, angażując się w konspirację i pracę nad kadrami wojska polskiego. Bliski mu Stefan Żeromski staje się literackim sumieniem pokolenia kroczącego ku wolności u progu I wojny światowej, a Henryk Sienkiewicz, pisząc W pustyni i w puszczy, tworzy postać preharcerza Stasia Tarkowskiego. Tak Piłsudski, jak i Żeromski w patriotycznym wychowaniu młodzieży widzieli szansę na wzmocnienie ducha narodowego. Obok nich, trud pracy nad polską młodzieżą podjęli Roman Dmowski i Wincenty Lutosławski. Dla nich wszystkich, przeniesiony na polski grunt angielski ruch skautowy dawał nowe możliwości zaangażowania najmłodszego pokolenia Polaków w walkę o niepodległość. Zanim Andrzej Małkowski podjął się trudu stworzenia pierwszych struktur polskiego ruchu skautowego, aktywnie działał w utworzonej w 1903 roku przez Wincentego Lutosławskiego organizacji Eleusis oraz w wyłonionej z Zetu, stworzonego przez środowisko skupione wokół Romana Dmowskiego Organizacji Młodzieży Niepodległościowej Zarzewie. Wincenty Lutosławski, zauroczony polskim romantyzmem, miłośnik Mickiewicza, szansę na wyjście z marazmu klęski po powstaniu styczniowym widział w przestrzeganiu moralnej dyscypliny narodu, pracy oświatowej, wreszcie w aktywności na polu społecznym. Wykładnię swoich myśli przedstawił w autobiografii Jeden łatwy żywot, której lektura miała ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości wielu osób pokolenia kroczącego ku niepodległości. To stąd wywodzić się będą pierwsze kadry instruktorskie polskiego skau%ngu harcerstwa, a jeśli w II Rzeczypospolitej ruch harcerski tak żywiołowo rozwijał się na Górnym Śląsku, to właśnie przyczyniły się do tego szeregi członków ruchu Eleusis, wywodzących się z rdzennych mieszkańców tej utraconej przed wiekami polskiej ziemi. Andrzej Małkowski aktywnie działał w szeregach lwowskiego Sokoła. Kiedy w 1911 roku odbył się pierwszy kurs instruktorski polskiego skau%ngu w Skolem na Kresach, jego uczestnikami byli członkowie Sokoła i jednocześnie Elsowie, jak potocznie nazywano członków ruchu Eleusis. Te dwie organizacje stały się fundamentami ideowymi polskiego harcerstwa. We Lwowie ówczesnej stolicy Galicji, 21 maja 1911 roku władze miejsco- 10

11 wego Sokoła utworzyły Naczelną Komendę Skautową z trzema pierwszymi drużynami. Kilka miesięcy później druh Małkowski spotkał w Rzeszowie Józefa Kreta jednego z domowników harcerskiego Nierodzimia i Górek Wielkich na Śląsku Cieszyńskim oraz Leopolda Lisa-Kulę późniejszego bohatera walk legionowych, ulubieńca komendanta Piłsudskiego, którego biografia stanie się debiutem pisarskim Aleksandra Kamińskiego. Jednym ze słuchaczy rzeszowskich spotkań Małkowskiego był również druh Stanisław Bytnar ojciec bohatera Kamieni na szaniec Janka. Biografie tych wszystkich ludzi, których na swojej drodze spotkał Andrzej Małkowski, wpisały się mocno w polską historię. Zakopane nie przez przypadek stało się szybko ważnym ośrodkiem działalności polskich harcerzy. Ta duchowa stolica podzielonej obcymi kordonami ojczyzny, przyciągała do siebie największe autorytety epoki. Wystarczy wspomnieć tu nazwiska tych, którzy przychylnie odnosili się do idei propagowanych przez Andrzeja i Olgę Małkowskich. Ukochany syn Stefana Żeromskiego Adaś został plutonowym w Trzecim Plutonie Pierwszej Zakopiańskiej Drużyny im. Księcia Józefa Poniatowskiego, a Oktawia żona autora Popiołów prowadziła sklep skautów. Władysław Zamoyski właściciel dóbr zakopiańskich, obrońca Morskiego Oka, surowo pilnujący porządku w swoich lasach i na halach, tylko harcerzom pozwalał na leśne biwaki i harce. Harcerzom w dobrach Zamoyskiego wolno było wszystko, bo harcerstwo to przecież sprawa narodowa! Scena obozowa z podpisem: Z książki A. Małkowskiego pt. Jak skauci pracują. Pocztówka ze zbiorów Jarosława Mrożkiewicza. W Zakopanem Małkowscy spotkali na swojej drodze Mariusza Zaruskiego, Janusza Kotarbińskiego autora literackiej legendy o śpiących rycerzach pod Giewontem, tak później często pojawiającej się w harcerskich i zuchowych gawędach przy kominkach w góreckiej Sojce. Podhalańskich harcerzy przed wybuchem I wojny 11

12 światowej często spotykał komendant Józef Piłsudski. W 1913 roku odbyła się tu prowadzona przez niego słynna defilada Strzelców. Podsumowując ten pierwszy etap tworzenia się zrębów polskiego harcerstwa, którego datą zamykającą jest wybuch I wojny światowej w 1914 roku, warto zacytować zapis z kalendarium życia Marszałka Józefa Piłsudskiego: 30 czerwca [1921 roku] Piłsudski napisał list do harcerzy, którzy 1 lipca odbywali swój zjazd we Lwowie. Przypomniał, że już w latach niewoli harcerze przygotowywali się do służby ojczyźnie, a gdy wojna wybuchła, stanęli w pierwszym szeregu żołnierzy niepodległości. ( ) Za dotychczasową służbę Piłsudski wyraził im podziękę i uznanie. Starszyzna harcerska, z Andrzejem Małkowskim na czele, gremialnie zgłosiła się do Legionów. Jakże wymowne jest zdjęcie skauta na koniu zrobione w sierpniu 1914 roku w Kielcach, gdy do miasta wkraczali Strzelcy. Harcerstwo na Górnym Śląsku rozwijało się równolegle do głównego nurtu zapoczątkowanego we Lwowie. Jego działalność wyrosła z ducha ideowego organizacji Eleusis, tak bardzo popularnej wśród młodych Ślązaków wspieranych przez polskie środowiska niepodległościowe z Wielkopolski i polskich studentów z Wrocławia. W grudniu 1913 roku Teodor Ludyga-Laskowski, wspierany przez Poznań, założył pierwsze drużyny harcerskie w Piekarach i w Szarleju. Następne powstały wkrótce w Królewskiej Hucie, Zabrzu i w Mikołowie. Tak jak galicyjski ruch harcerski splótł się nierozłącznie z tradycją strzelecką i legionową, tak górnośląskie harcerstwo wpisało się w zbrojny czyn trzech powstań śląskich. Już w pierwszym śląskim powstaniu, w sierpniu 1919 roku wzięła udział grupa zagłębiowskich harcerzy. W marcu 1920 roku przy Naczelnictwie ZHP utworzono Wydział Plebiscytowy organizujący kursy dla kierowników pracy harcerskiej. Polski Komisariat Plebiscytowy utworzył w ramach Wydziału Wychowania Fizycznego Sekcję Harcerską, przekształconą z czasem w Inspektorat Harcerski, zajmujący się działalnością wywiadowczą, ochroną wieców, zabezpieczeniem lokali i opieką nad uchodźcami ze Śląska Opolskiego. W kwietniu 1920 roku powstały kolejne drużyny w Wójtowej Wsi, w Siemianowicach, w Knurowie i w Rybniku. 21 sierpnia 1920 roku uczestnicy kursu harcerskiego w Czarnym Lesie poszli prosto do drugiego powstania śląskiego. W dniach 27 września do 7 października 1920 roku dwie drużyny harcerskie uczestniczyły w kursie instruktorskim. Ksiądz Jan Mauersberger, delegowany przez Naczelnictwo ZHP z Warszawy, wręczył wtedy uczestnikom kursu biało-czerwony sztandar, który przeszedł swój chrzest bojowy w trzecim powstaniu, w walkach pod Łabędami. Śląscy harcerze brali udział w kursach sanitarnych organizowanych przez doktora Emila Cyrana z Polskiego Czerwonego Krzyża. 23 sierpnia 1920 roku przyjęto oficjalnie nazwę Związek Harcerstwa Polskiego na Górnym Śląsku. W pierwszym zlocie zorganizowanym 28 listopada 1920 roku w Bytomiu wzięło udział ponad tysiąc harcerzy i harcerek. 12

13 Okładki książek autorstwa A. Kamińskiego ze zbiorów Jarosława Mrożkiewicza. Do trzeciego, największego ze śląskich zrywów powstańczych, poszła niemalże cała starszyzna harcerska, idąc w ślady galicyjskich harcerzy, kilka lat wcześniej wspierających dzieło Legionów. Młodego Aleksandra Kamińskiego kształtowała kresowa tradycja bohaterów sienkiewiczowskiej Trylogii. To o tych kresowych stanicach śpiewać będą później wychowywani przez niego harcerze i zuchy. W styczniu 1918 roku druh Kamiński został drużynowym w I Humańskiej Drużynie Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki. Bolszewicka pożoga, która tak głęboko dotknęła wtedy tę kresową ziemię, zmusiła wielu Polaków, w tym młodego Kamińskiego, do wyjazdu w głąb kraju. Miasta: Wilno, Warszawa, Kraków będą kolejnymi etapami na jego drodze życia w niepodległej II Rzeczypospolitej. W 1932 roku odwiedził po raz pierwszy Tatry, skąd już tak blisko mu było do pienińskiej Pustelni Olgi Małkowskiej. Jej doświadczenie w pracy z najmłodszymi, wyniesione jeszcze z Zakopanego w początkach wojny, wykorzystał Kamiński w przygotowaniu założeń ruchu zuchowego już w wolnej Polsce. Zafascynowany biografią Andrzeja Małkowskiego zebrał materiał do książki o swoim bohaterze wydanej w 1934 roku. Długie rozmowy z Olgą Małkowską z jesieni 1933 roku pomogły mu nie tylko dopracować biografię druha Andrzeja, były jednocześnie zachętą do rozwinięcia dzieła zuchowego, tak wspaniale zapoczątkowanego w Nierodzimiu i w Sojce w Górkach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim. Nazwa zuchy, wymyślona przez księdza Jana Mauersbergera, była odpowiednikiem dla działających w Anglii drużyn wilcząt i krasnoludków. Polskie zuchy uczono poprzez zabawę i pracę patriotyzmu, braterstwa, uczciwości, bezinteresowności 13

14 i odwagi. Takie postawy można odnaleźć w biografiach bohaterów zbioru opowiadań Kamińskiego Narodziny dzielności. Już w pierwszej gawędzie bohaterem jest Józuś Bachleda, wnuk słynnego przewodnika i ratownika Klimka Bachledy. W wydanym w 1935 roku Kręgu Rady, opartym na przemyśleniach z czasów działalności Szkoły Instruktorskiej w Nierodzimiu, Kamiński na pytanie W co lubi się bawić polski chłopiec? odpowiedział: w zbójników, juhasów, Poleszuków, Leśnych Ludzi, Kurpiów, Słowian, giermków, marynarzy, strażaków, Krakowiaków, Bolka Krzywoustego czy wreszcie urządzać bitwę pod Cedynią. W 1931 roku ruch zuchowy skupiał w swoich szeregach ponad 6 tysięcy chłopców, by już dwa lata później przekroczyć liczbę 25 tysięcy. Pierwsze doświadczenia w pracy z zuchami Aleksander Kamiński opisał w wydanej w 1932 roku książce Antek Cwaniak. W jej Zakończeniu, napisanym na Równicy 7 lipca 1934 roku, autor nawiązał do chwil spędzonych na Śląsku Cieszyńskim, z którym tak mocno związane było jego zuchowe dzieło: Wziąłem więc z sobą sporo papieru oraz maszynę do pisania i poszedłem na cudowną górę śląską: Równicę. Góra ta dlatego jest cudowna, że ze wszystkich stron jej wierchu widać ogromnie daleki i wspaniale piękny świat. Widać było Cieszyński Śląsk z dziesiątkami wiosek i miasteczek, widać pozaśląskie, fabryczne Morawy i wspaniałe słowackie Karpaty i cały kocioł Wisły, sine dymy hut i kopalń górnośląskich. Inaczej tej góry nie można nazwać tylko cudowną. W 1933 roku ukazało się pierwsze wydanie Książki wodza zuchów, będącej środkową częścią trylogii zapoczątkowanej Antkiem Cwaniakiem, a zakończonej Kręgiem Rady. Oparta o doświadczenia w pracy z dziecięcymi gromadami zuchów, stała się praktycznym podręcznikiem dla wielu pokoleń grup instruktorów, których kuźnią stały się przed wojną Nierodzim i Górki Wielkie koło Skoczowa. W początkach lat 30-tych XX wieku, harcerstwo w województwie śląskim należało do najprężniej rozwijających się w skali całej II Rzeczypospolitej. Złożyły się na to bogate tradycje, wyniesione jeszcze z czasów plebiscytu i powstań śląskich oraz przychylność władz wojewódzkich i całego patriotycznego środowiska skupionego wokół Związku Powstańców Śląskich. Kluczową rolę w popieraniu rozwoju Związku Harcerstwa Polskiego odegrał Wojewoda Śląski Michał Grażyński, powołany na to stanowisko w 1926 roku. W 1931 roku Grażyński został wybrany Przewodniczącym Związku Harcerstwa Polskiego. Ten były dowódca z czasów trzeciego powstania śląskiego, jako wojewoda i jednocześnie przewodniczący ZHP, widział w rozwijającym się w województwie śląskim harcerstwie wielkiego sojusznika w repolonizacji żyjącego tu społeczeństwa. Harcerstwo było rozsadnikiem patriotyzmu wśród najmłodszych pokoleń Górnoślązaków urodzonych już w wolnej Polsce. Na wzorcach harcerskich opierały swoje doświadczenia w pracy ze śląską młodzieżą Oddziały Młodzieży Powstańczej, rozwijające się pod skrzydłami Związku Powstańców Śląskich. W 1935 roku Grażyński jako Przewodniczący Związku Harcerstwa Polskiego, w książce Dokąd zdążamy napisał: Wolność wywalczyliśmy. Wielkość Polski 14

15 trzeba wypracować, z okresu bowiem niewoli pozostawiono nam olbrzymie wprost zaniedbanie, które usunąć możemy tylko sami. Na żadną pomoc w tym kierunku nam liczyć nie wolno. Aby Wam uzmysłowić rozmiar zadań, wystarczy przytoczyć kilka przykładów. W zakresie kultury ogólnej trzeba wytępić analfabetyzm, zaszczepić zapał do czytelnictwa, uszlachetnić obyczaje i rozbudzić zamiłowanie do tego, co piękne. W dziedzinie kultury materialnej trzeba przebudować ustrój rolny, zmienić wygląd wsi polskiej i miast, podnieść higienę życia, pokryć państwo siecią doskonałych dróg lądowych i wodnych, osuszyć bagna i przekształcić nieużytki, rozbudować nasz własny przemysł i oprzeć go o własne kapitały, stworzyć wielką flotę handlową i zdobyć zamorskie kolonie; jednem słowem rozprawić się walnie z tem, co się składa na nędzę naszego kraju i społeczeństwa, a co wpływa niekiedy na osłabienie poczucia obywatelskiego i państwowego ludności. ( ) musicie harcerki i harcerze już w młodości swej przygotować się do swych przyszłych zajęć przez poważne traktowanie Waszej nauki i każdego zadania, wypływającego z naszego programu. W życie polskie które chcecie nastawić na zwycięski ton twórczej pracy macie wchodzić radośnie, ale zahartowani, mocni, świadomi swych zadań, umiejący zadania te dobrze wykonać. Nie chcę Wam niczego odbierać z uroków młodości, a więc wzlotów ideowych i pogodnego uśmiechu, pragnę tylko, byście w harcerstwie przygotowali się na najwyższą radość ludzi mocnych, odnoszących zwycięstwa poprzek wszystkich przeszkód. Jeżeli harcerstwo ma spełnić swą rolę, to musi społeczeństwu dawać dobrych pracowników, którzy potrafią nasze życie pogłębić i nadać mu rozmach. Ten, kto jest prawdziwym harcerzem będzie nie tylko dobrym obywatelem z punktu widzenia uczuć i zdolności jednorazowego poświęcenia, ale dobrym rolnikiem, robotnikiem, rzemieślnikiem, kupcem, uczonym, artystą, żołnierzem, żeglarzem, pilotem, odkrywcą i podróżnikiem; zależnie od tego, gdzie mu wypadnie pracować. Tak przygotowani i ujęci na całe życie w jeden obóz, zespolony wspomnieniami młodości i wspólną ideologią, a działający karnie, wyrąbiemy Polsce nowe drogi sławy i wielkości. Być może pod tymi słowami podpisałby się Andrzej Małkowski marzący o powstaniu harcerskiej Rzeczypospolitej Lutyckiej, dla której prasłowiańscy Lutykowie mieli być wzorem bohaterstwa, nieugiętości i hartu ducha. W tej Rzeczypospolitej miał powstać harcerski rząd, a tworzyć ją mieli harcerscy obywatele. Kamiński, pisząc biografię Grażyńskiego, wyraźnie akcentował pokrewieństwo ideowe tych dwóch bohaterów polskiego harcerstwa. Dla Aleksandra Kamińskiego program wyłożony przez Przewodniczącego Grażyńskiego był bliski wartościom, z jakimi spotkał się ten wierny czytelnik Urody życia w dziełach Stefana Żeromskiego. Współpraca Grażyńskiego z Kamińskim, oparta na pełnym zrozumieniu dzieła jakim będzie Ośrodek Instruktorski w Sojce, zaowocowała realizacją projektu oddającego w pełni założenia wychowawcze państwa wobec najmłodszych jego obywateli. Aleksander Kamiński w ostatnich latach życia pracował nad biografią Michała Grażyńskiego. Śmierć autora przerwała pracę nad rozdziałami dotyczącymi najważniejszych wątków 15

16 w biografii wojewody, w tym zaangażowania w działalność harcerską. Kamiński słusznie napisał o wojewodzie, że utorował Związkowi drogę ku historii narodowej. Niedokończone dzieło Kamińskiego o Grażyńskim odegrało ważną rolę w powojennej obronie dobrego imienia wojewody, atakowanego i przez komunistów, i przez zwolenników dyktatora Wojciecha Korfantego. Jednoczesne przywrócenie pamięci o wielkim dziele Grażyńskiego i Kamińskiego, jakim był Ośrodek Harcerski w Sojce, może być potwierdzeniem słów wojewody, że chciał zrobić ze Śląska perłę w koronie Rzeczypospolitej. Niepodważalnie, jedną z takich śląskich pereł była przed wojną harcerska i zuchowa Sojka. Aleksander Kamiński, inicjator rozwoju ruchu zuchowego, ze Śląskiem Cieszyńskim związał swoją pracę nad przygotowaniem kadr instruktorskich. W latach działała Szkoła Instruktorska w Nierodzimiu pod Skoczowem, w której odbyło się łącznie 90 kursów instruktorskich. W 1933 roku Ilustrowany Kurier Codzienny donosił: Nowa harcerska Szkoła Instruktorska na Śląsku. Dowiadujemy się, że w najbliższym czasie zostanie otwarta w Nierodzimiu na Śląsku koło Skoczowa pierwsza w Polsce szkoła wodzów zuchowych. Kierownikiem tej szkoły będzie znany instruktor i najwybitniejszy w tej dziedzinie działacz w Polsce, prof. Aleksander Kamiński z Warszawy, autor najpopularniejszej książki zuchowej pt.»antek Cwaniak«. O tworzeniu szkoły wodzów zuchowych w Nierodzimiu Aleksander Kamiński pisał na łamach harcerskiego pisma W Kręgu Wodzów : Dzieje Nierodzimia rozpoczęły się w momencie, gdy Przewodniczący Związku, druh Wojewoda Grażyński, wezwał mnie wiosną 1933 roku z Zakopanego na konkretną rozmowę w sprawie powołania do życia centralnego ośrodka szkolenia starszyzny zuchowej męskiej. Konkretność rozmowy polegała między innymi na wręczeniu czeku w wysokości złotych na zapoczątkowanie gospodarki i urządzeń. Od tego momentu druh Przewodniczący będzie stale otaczał opieką nową placówkę zuchową. To, co zapoczątkowała Szkoła Instruktorska w Nierodzimiu, rozwinęło się w pełni i z wielkim rozmachem w budowie imponującego Ośrodka Harcerskiego w Sojce w Górkach Wielkich. Zadomowienie się harcerzy na Buczu i w Sojce stało się możliwe dzięki ogromnej przychylności Wojewody Śląskiego Michała Grażyńskiego. W 1929 roku Związek Harcerstwa Polskiego przejął z rąk Skarbu Państwa folwark na wzgórzu Bucze, obejmujący murowaną oborę. Dawna obora została przebudowana w latach według projektu architekta A. Wiedermanna z Cieszyna na Harcerską Szkołę Instruktorską. Poświęcenie szkoły na Buczu odbyło się 5 lipca 1931 roku. Gdy w 1933 roku zaczęła swoją działalność Szkoła Instruktorska w Nierodzimiu, stanica na Buczu stała się ośrodkiem działalności harcerstwa żeńskiego jako Szkoła Instruktorska Organizacji Harcerek. Po wojnie, gdy władze komunistyczne upaństwowiły wielki kompleks w Sojce, jedynie nazwa Bucze pozostała w zbiorowej pamięci o Sojce zapomniano. Ośrodek w Górkach Wielkich w Sojce położony był niedaleko dworu Kossaków. Zbudowano go w latach na gruncie nabytym od Skarbu Państwa 16

17 za pośrednictwem Okręgowego Urzędu Ziemskiego. Kompleks budynków powstał na potrzeby przeniesionej tu z Nierodzimia Szkoły Instruktorów Zuchowych. Do jego powstania przyczynił się wojewoda Michał Grażyński, powierzając Aleksandrowi Kamińskiemu kierowanie całością przedsięwzięcia. Po latach, córka druha Kamyka Ewa, tak wspominała ten gorący czas budowy stanicy w Sojce: Ojciec osobiście doglądał postępu prac, czuwał nad wszystkimi szczegółami. Zabierając mnie na budowę, pokazywał fundamenty, świeżo sadzone drzewa, urządzenia wnętrz. Relacje z postępów budowy Sojki Kamiński publikował na łamach pisma W Kręgu Wodzów. Wymieniał tu budowę, na którą składały się Dom Zuchów, Dom Kursów, Dom Ogólny, a w osobnym dziale tegoż miesięcznika pt. Kursy i Konferencje cieszył się, że tylko w grudniu 1938 roku odbyły się trzy kursy i trzy konferencje. We wnętrzach zaakcentowano ludowe zdobnictwo regionalne: śląskie, kurpiowskie, krakowskie czy łowickie. Dzisiaj, jedynie cudem ocalałe kominki przypominają o uroku wnętrz harcerskiej stanicy w Sojce. Dla Aleksandra Kamińskiego, wtedy w drugiej połowie lat 30-tych XX wieku, tworzenie Sojki było dziełem życia. Cieszył go widok wznoszonych obiektów, cieszyła go radość bawiących się i odpoczywających tu dzieci. Koszty pobytu dzieci opłacał Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach. Kadra instruktorska dbała o wzorową czystość, obowiązujące regulaminy nie dominowały nad atmosferą radości, serdeczności, spontaniczności i wzajemnego szacunku. Zuchy zdobywały sprawności legionisty, powstańca, lotnika. Uczono pomocy samarytańskiej, obrony przeciwpożarowej, łączności. W jednym z obiektów Sojki, druh Józef Kret prowadził Uniwersytet Ludowy, utworzony dla edukacji młodzieży pochodzącej ze wsi w oparciu o metodykę pracy z harcerzami. Zastępcą kierownika Józefa Kreta był harcmistrz Józef Skrzek, którego tragiczne losy z czasów wojny przejmująco opisze po latach w książce Harcerze wierni do ostatka. W 1938 roku Uniwersytet Ludowy przeniósł swoją siedzibę do Nierodzimia, by zrobić miejsce dla wzrastającej liczby gości harcerskiego ośrodka. Harcerze, podobnie jak na Buczu, prowadzili w Sojce gospodarstwo rolne. W stajni były konie, hodowano owce, uprawiano pola. Napisana po wojnie praca doktorska Aleksandra Kamińskiego Nauczanie i wychowanie metodą harcerską oparta była na doświadczeniach wyniesionych z tworzenia ośrodków instruktorskich w Nierodzimiu i w Górkach. Cytowany w książce Barbary Wachowicz fragment pracy doktorskiej druha Kamyka wskazuje na rangę, jaką przykładał do edukacji regionalnej młodzieży: Klasa powinna jak najlepiej poznać historię miejscowości, w której znajduje się szkoła. Każde miasto, każde miasteczko, każdy powiat, każda gmina, każda wieś ma swoją historię (...) W zabawie, którą proponujemy, nauczyciel odgrywa rolę naczelnego badacza, uczniowie zaś są jego asystentami. Nauczyciel rozdaje poszczególnym gromadkom zadania. Jedna ma szukać i przepisywać odpowiednie dokumenty, inna przeprowadzi badania w literaturze wskazanej przez nauczyciela, trzecia gromadka ma zrobić parę rysunków, czwarta plan budowli, piąta spisać kursujące legendy. Nie przez przypadek Kamiński promował w pracy z zuchami zabawy w juhasów, Poleszuków czy Kurpiów, a we wnętrzach Sojki dominowało 17

18 zdobnictwo regionalne ukazujące jak w kalejdoskopie obraz II Rzeczypospolitej. Dla Aleksandra Kamińskiego Zofia Kossak była sąsiadką zza góreckiej miedzy. Poznali się w 1933 roku na skautowym Jamboree w węgierskim Gödöllő. Cztery lata później pisarka z Górek Wielkich uczestniczyła w kolejnym Jamboree, tym razem w Holandii. Wrażenia z tych wypraw na harcerskie zloty zebrała w książkach Szukajcie przyjaciół (1934) i Laska Jakubowa (1938). Dzięki niej, gościem i propagatorem rozwoju harcerskiego ośrodka w Górkach Wielkich był Gustaw Morcinek, relacjonujący swoje pobyty u harcerzy na łamach ówczesnej prasy śląskiej. Swój podziw dla działań druha Aleksandra Kamińskiego Morcinek zawarł w tekście Zuch jest dzielny opublikowanym w całości w Pamiętniku Akcji Letniej Referatu Społecznego Wspólnoty Interesów S.A. za rok 1938 : Mądrzy to ludzie, ci starzy harcerze. Wybrali sobie właśnie Podbeskidzie śląskie na swoje osiedle, usadowili się w Górkach Wielkich tuż pod lesistym wzgórzem, skąd już najpiękniejszy widok na Beskidy i skąd niedaleko do bystrej Brennicy i do Wisły. Stary dwór piastowski, obecnie Kossaków, gdzie powstają najpiękniejsze książki pani Zofii Kossak, trochę już zmurszały, o grubych murach, z łamanym dachem, z tajemniczymi lochami i z przeróżnymi duszkami, mieszkającymi na strychu stary ten dwór patronuje rozłożystym gmachom Ośrodka Harcerskiego. ( ) Przyszła brać zuchowa czyni niezgorszy harmider w Górkach, pokrzykuje zapalczywie, a przede wszystkim dziwi się ogromnie wszystkiemu, co jej w drodze stanie. A więc, że tu każdego czeka łóżko, czystość, mądrość miłującego serca, gdy w domu jeden z drugim musiał gnieść się w barłogu, w zaduchu, popychany i potrącany przez wszystkich, częstowany kanciastym słowem. ( ) Mądrzy są harcerze, lecz najmędrszy między nimi chyba twórca ruchu zuchowego w Polsce. Nie chciał, skromny, żeby go wymienić w felietonie. A jednak go wymienię. Jest nim druh komendant Aleksander Kamiński. ( ) Druh Kamiński miał szczęśliwą rękę. Ruch zuchowy bowiem w Polsce przyjął się z miejsca, z tym samym entuzjazmem, co ruch wilczęcy w Anglii. ( ) W czym leży urok i tajemnica polskiego ruchu zuchowego? Dla niewtajemniczonego trudno je odkryć. Jemu wciąż będzie się wydawało, że we wszystkim tkwi jakieś komiczne nieporozumienie. Bo cóż widzi? Oto gromady chłopców ucharakteryzowanych za Indian, policjantów, kominiarzy, krasnoludków, rycerzy, lotników, galopujących podczas rewii zuchowej na kwadrygach, na koniach z patyków, udawających warczące samoloty, sapiące lokomotywy z wagonami, człapiące wielbłądy i długoszyje żyrafy ( ) Gdy jednak przyjdzie chociażby na jedną zbiórkę zuchową, zmienia zdanie. Zmieniłby je jeszcze wcześniej, gdyby przyszedł do Ośrodka Harcerskiego do Górek na pierwszy lepszy kurs instruktorów zuchowych. ( ) Mam nieraz możność obserwowania życia zuchowego w ośrodku góreckim. I mam również możność zestawienia zmian, jakie zachodzą u zuchów między ich przyjazdem do ośrodka, a wyjazdem do domu. Gdy do ośrodka zwala się ogromna banda dzikusów wielce rozbrykanych, zwłaszcza, że to bywają często dzieci ulicy, nieokrzesane, kanciaste, czupurne, zawalidrogi, Ondraszki, złośliwi, dzieci źle wychowane, to po sześciu tygodniach opuszczają je baranki. 18

19 Na łamach tego samego Pamiętnika wydanego w 1938 roku inny obserwator życia góreckiego Ernest Reiss napisał: To tutaj jest ten sławny raj harcerzy? Te piękne, solidne, mocne jak zamek warowny budynki, to właśnie jest Ośrodek Harcerski w Górkach? ( ) Jesteśmy na parterze, w dużym hallu, skąd prowadzi Okładki książek Kamienie na szaniec i Wieża spadochronowa ze zbiorów Jarosława Mrożkiewicza. wejście do nowocześnie urządzonych sypialń dzieci, umywalni i pryszniców. Wielką salę, stanowiącą jadalnię, wykorzystuje się wieczór na kominki harcerskie. Istotnie w sali jest bardzo piękny, stylowy, ozdobiony harcerskimi ornamentami kominek, nadający ton zaciszności, stwarzający nastrój zadomowienia i przytulności. ( ) Dzieci cały dzień są zajęte zabawą. Są podzielone na grupy: porządnickich, ogrodniczków, kuchcików, krawczyków. Osobną grupę stanowi gromada włóczęgów, którzy zaprawiają się do obozowania. ( ) Kolacja i najmilszy finał dnia kominek. Wreszcie i kominek. A tutaj dzieciństwo ich i nasze, minione bardzo dawno i nie takie samo. Zaczynamy być zazdrośni. ( ) Dlaczego nam nie było danym spędzić czterech tygodni na kolonii w Górkach Wielkich, dlaczego wtedy, dawno nie dali nas pod opiekę harcerzy?. Niestety, wspaniały rozwój Ośrodka Harcerskiego w Górkach Wielkich przerwał wybuch wojny. Wśród ostatnich gości znaleźli się harcerze z Chorągwi Pomorskiej, zuchy z Górnego Śląska, a Harcerski Uniwersytet Wiejski organizował I Zjazd Absolwentów. 24 sierpnia 1939 roku skończył się w Górkach Wielkich ostatni kurs harcmistrzowski. Tutaj wybuch wojny zastał druha Kamińskiego, który pokonując wiele trudności dotarł do Warszawy. 19

20 Program wychowawczy, realizowany przez wielkie grono entuzjastów w Górkach Wielkich pod kierownictwem Aleksandra Kamińskiego, odzwierciedlał najważniejszy cel, jaki młode państwo polskie stawiało przed nauczycielami i wychowawcami wobec najmłodszych pokoleń patriotyzm. Czasy okupacji potwierdziły w pełni efekty tych działań. Wystarczy sięgnąć po kultowe już dziś Kamienie na szaniec, by przeczytać, że warszawskie Buki po zdanej maturze wyruszyły na dziesięciodniową wyprawę w Beskid Śląski. Potym na tarasie Górek Wielkich opici świetnym mlekiem opalali się leniwo w piekących, letnich promieniach słońca, wśród zapachu górskich łąk. Wielu spośród bohaterskich harcerzy obrońców Górnego Śląska we wrześniu 1939 roku uczestniczyło w obozach i kursach instruktorskich w ośrodku w Sojce. Ich losy tak przejmująco przedstawił Kazimierz Gołba w Wieży spadochronowej. Późniejsi bohaterowie Kamieni na szaniec i Wieży spadochronowej mogli spotykać się na terenie ośrodka pod beskidzką Równicą. To była kuźnia patriotyzmu najmłodszych pokoleń obywateli II Rzeczypospolitej. Harcerski Ośrodek w Górkach Wielkich został zniszczony przez dwa totalitaryzmy, najpierw w czasach niemieckiej okupacji, później przez komunistyczne władze PRL. Trudno jednak zrozumieć, dlaczego taki smutny los spotkał to jedno z największych dzieł wychowawczych II Rzeczypospolitej, której chlubne tradycje, jak głosi Konstytucja RP, przejęła III Rzeczypospolita. Harcerska Sojka była realizacją marzeń Andrzeja Małkowskiego o Rzeczypospolitej Harcerskiej, a dokonał tego jego wierny uczeń Aleksander Kamiński. Literatura tematu: Bohaterowie spod znaku lilijki, Katowice 1984 Kazimierz Gołba, Wieża spadochronowa, Poznań 1947 Michał Grażyński, Dokąd zdążamy. Część pierwsza, Katowice 1935 Aleksander Kamiński, Michał Grażyński (Niedokończona biografia), Kraków 1994 Aleksander Kamiński, Książka wodza zuchów, Warszawa 1946 Aleksander Kamiński, Narodziny dzielności, Katowice 1958 Aleksander Kamiński, Antek Cwaniak, Katowice 1957 Aleksander Kamiński, Andrzej Małkowski, Warszawa 1983 Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec, Warszawa 1944 Zofia Kossak, Szukajcie przyjaciół, Katowice 1934 Zofia Kossak, Laska Jakubowa, Warszawa 1938 Józef Kret, Harcerze wierni do ostatka, Katowice 1969 Karol Morawski, Katowiccy harcerze, Warszawa 1974 Pamiętnik Akcji Letniej Referatu Społecznego Wspólnoty Interesów S.A. za rok 1938, Katowice 1938 Po ziemi naszej roześlem harcerzy. Z dziejów harcerstwa polskiego na Górnym Śląsku, red. Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2007 Władysław Sala, Do powstańców śląskich młodych zaciągają, Katowice 1982 Eugeniusz Sikorski, Szkice z dziejów harcerstwa polskiego w latach , Warszawa 1989 Barbara Wachowicz, Druhno Oleńko! Druhu Andrzeju! Gawęda o twórcach Harcerstwa Polskiego Oldze i Andrzeju Małkowskich, Warszawa 2003 Barbara Wachowicz, Kamyk na szańcu. Gawęda o druhu Aleksandrze Kamińskim w stulecie urodzin, Warszawa 2002 Z dziejów harcerstwa śląskiego, Katowice

21 dr inż. arch. Marta A. Urbańska Ośrodek Harcerski w Górkach Wielkich na tle architektury epoki Krótki zarys architektury epoki Międzywojenna architektura polska należy do najświetniejszych osiągnięć polskiej kultury. Ta opinia znana jest powszechnie architektom, artystom i historykom sztuki, a także tym, którzy mają szczęście ją nadal użytkować świadomym posiadaczom i właścicielom przedwojennych domów, kamienic, budynków użyteczności publicznej. Niepodległa II Rzeczpospolita istniała zaledwie 21 lat ( ). Walczyła długo o ustabilizowanie granic przypomnijmy tu powstania śląskie i wielkopolskie, plebiscyty dotyczące przynależności Warmii i Pomorza, walki polsko-ukraińskie, wojnę polsko-bolszewicką. Jak określił to marszałek Piłsudski, Polskę po zaborach należało scalić z trzech nierównych połówek. Pomimo tych gigantycznych trudności, wielość i żywotność nurtów architektonicznych i artystycznych w odrodzonej Polsce imponuje do dzisiaj. Ujmując rzecz w największym skrócie, po krótkim okresie panowania bardzo wdzięcznego tzw. stylu dworkowego, opartego na tradycji, proponowanego jeszcze przed I wojną światową (i w jej czasie!) przez artystów i architektów związanych z krakowskim Towarzystwem Polska Sztuka Stosowana, a potem z Komitetem Obywatelskim Odbudowy Wsi i Miast w Krakowie, panować zaczęły style nowoczesne. Nazywane są ogólnie modernizmem w różnych odmianach: art deco, szkoły krakowskiej, funkcjonalizmu, stylu międzynarodowego, zmodernizowanego klasycyzmu, i tak dalej, i tak dalej. Inwestycje państwowe i publiczne II RP Wielki entuzjazm związany z odbudową państwa skutkował po 1918 roku inwestycjami zarówno prywatnymi, jak i państwowymi. Do tych drugich zaliczyć należy przede wszystkim: Gdynię, gigantyczny sukces budowlany, niekwes#onowany nawet przez zagorzałych krytyków międzywojennej Polski; Centralny Okręg Przemysłowy, rozpoczętą w 1937 roku kolejną inwestycję pod egidą ministra (a wówczas wicepremiera) Kwiatkowskiego; Inwestycje związane z turystyką i krajoznawstwem, realizowane przez organizacje takie jak Polskie Towarzystwo Turystyczne (PTT), Karpackie Towarzystwo Narciarzy (KTN) czy Akademicki Związek Sportowy (AZS), a popierane przez państwo w ramach działalności Wydziału Turystyki w Ministerstwie Komunikacji, 21

22 kierowanego przez płk. inż. A. Bobkowskiego. Powstały dziesiątki schronisk górskich (w Beskidach Zachodnich i w Karpatach Wschodnich), ośrodków turystycznych i sportowych w całym kraju, a także znane wszystkim kolejki na Kasprowy Wierch czy na Górę Parkową w Krynicy. Losy Ośrodka Harcerskiego w Górkach Wielkich Niezwykły i, o zgrozo, właściwie całkowicie zapomniany Ośrodek Harcerski w Górkach Wielkich koło Skoczowa na Śląsku Cieszyńskim, wpisuje się, moim zdaniem, w nurt inwestycji związanych z krajoznawstwem i turystyką. Tragiczne losy Polski w II wojnie światowej i po niej sprawiły, że wielki i niezwykle nowoczesny w swoim czasie zespół, został całkowicie opuszczony z końcem XX wieku. Ośrodek powstał z inicjatywy i przy wielkim wsparciu długoletniego Wojewody Śląskiego, a także przewodniczącego Oddziału Śląskiego ZHP, i całego ZHP w latach , dr. Michała Grażyńskiego. Projekt i realizacja miały miejsce w latach Wcześniej, w 1931 roku na okolicznym wzgórzu Bucze powstała Stanica ZHP, a następnie Centralna Szkoła Instruktorek. Ośrodek sfinansowany został w dużej mierze ze składek publicznych. Położony był na terenach odkupionych przez ZHP z początkiem lat 30-tych od Skarbu Państwa. Majątek ziemski obejmował 123 ha, w tym oczywiście gospodarstwo, którego zarząd powierzono inżynierowi rolnikowi W. Malczewskiemu. Z czasem w ośrodku zaczął działać legendarny instruktor zuchów, późniejszy członek Kwatery Głównej Szarych Szeregów i żołnierz AK Aleksander Kamiński. Warto nadmienić, że majątek wcześniej dzierżawiony był przez rodzinę znanej pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej, przybyłą na Śląsk po utracie dóbr na Wołyniu w trakcie wojny bolszewickiej. Ośrodek sąsiadował z dworem, w którym pisarka mieszkała do wybuchu wojny, prowadząc ożywioną działalność. W czasie okupacji niemieckiej ośrodek służył Hitlerjugend. W 1945 po nacjonalizacji i reformie rolnej, które zdeklasowały całkowicie właścicieli ziemskich i zlikwidowały własność prywatną, ośrodek przeszedł na rzecz państwa robotniczochłopskiego. Mieściło się w nim dziecięce sanatorium chorób gruźliczych. Po przełomie w 1989 roku został z czasem opuszczony i pozostawał nieużytkowany w rękach miejscowej gminy. Architektura Autorem projektu i kierownikiem całości prac budowlanych Ośrodka Harcerskiego był inżynier architekt Bogdan Laszczka, syn słynnego młodopolskiego rzeźbiarza, Konstantego. Zresztą, sam prof. Laszczka przyczynił się do wyrazu artystycznego zespołu, darowując dwie, znacznych rozmiarów płaskorzeźby własnego autorstwa. Były to: Madonna relief na kominku głównym w Domu Zuchowym oraz zachowany do dziś żubr płaskorzeźba na wieży ciśnień. 22

23 Szczegółowy opis techniczny zrealizowanego projektu, autorstwa samego architekta, znaleźć można w nr 2 z 1939 roku najpoczytniejszego przed wojną magazynu fachowego Architektura i Budownictwo (s. 7 9). Stąd też, wspomnijmy tu tylko o najważniejszych, z dzisiejszego punktu widzenia, cechach i zaletach architektury tego niezwykłego zespołu. Przede wszystkim uderza skala i wielki rozmach przedsięwzięcia. Jest jasne, że mamy do czynienia z ośrodkiem ważnej organizacji o państwowym znaczeniu i to w dużym państwie! Jak pisał we wspomnianym artykule inż. arch. B. Laszczka: Budynki ośrodka zgrupowane są w kształt podkowy przy drodze, przebiegającej majątek Górki Wielkie z południowego-zachodu Umowa pomiędzy M. Grażyńskim a A. Kamińskim Ze zbiorów Muzeum Harcerstwa w Warszawie. na północny-wschód. Droga obsadzona drzewami i oświetlona elektrycznie, łączy z jednej strony ośrodek z systemem dróg powiatowych, z drugiej zaś strony z analogicznym ośrodkiem żeńskim na Buczu. Na terenie wydzielonym z obszernego majątku ziemskiego ZHP, na północnywschód od dworu Kossaków, znalazły się trzy główne obiekty szkoleniowe i sypialne. Były to: największy Dom Ogólny, Dom Kursów i dorównujący wielkością pierwszemu Dom Zuchów. W założeniu znajduje się też imponująca, strzelista wieża ciśnień o kwadratowym planie. 23

24 Jak donosiła przedwojenna prasa oraz jak wyczytać można z planów zespołu autorstwa architekta Laszczki, w Domu Ogólnym mieściła się duża świetlica i jadalnia z kominkiem, konieczne pomieszczenia pomocnicze, sale schroniska, sale dla instruktorów, mieszkanie komendanta, biura. W Domu Kursów sale do pracy i wykładów, jadalnia, sypialnie, łazienki; podobnie w Domu Zuchów. Architektura budynków przywodzi na myśl niektórymi rozwiązaniami znany i nie przez wszystkich lubiany, wielki Hotel Górski na Kalatówkach jest jednak dużo lepszej klasy. Monumentalna i modernistyczna, zbudowana z kamienia i żelbetu, z drewnianą, częściowo eksponowaną więźbą, architektura ośrodka w Górkach imponuje skalą. Ma piękny detal elewacji z miejscowego kamienia. Mimo lat nadmiernej eksploatacji, a potem opuszczenia, budowle zdumiewają do dziś trwałością. Warto wspomnieć, że mimo powszechnego dziś wyobrażenia o harcerskim prymitywie, ośrodek wyposażony był we wszelkie komforty: bieżącą wodę z własnego ujęcia, pełną kanalizację, centralne ogrzewanie i oczywiście światło. Duże, przestronne, dobrze oświetlone pomieszczenia o logicznym rozplanowaniu, tarasy, balkony, wnętrza oryginalnie wyposażone w kominki i drewniany wystrój wszystko to służyło idealnie celowi: formacji zuchów i harcerzy. Całość znalazła się w zieleni krajobrazowego założenia autorstwa renomowanego architekta, prof. Krzywdy-Polkowskiego, z miejscami dla gier zespołowych, terenowych i ognisk. Zamiast zakończenia kilka słów o możliwej przyszłości Ośrodek Harcerski w Górkach jest pomnikiem swojej epoki. Wobec zmiany granic i utraty tak wielu obiektów architektury międzywojennej, w tym wszystkich schronisk górskich w Czarnohorze (i słynnego obserwatorium astronomicznego na Popie Iwanie), pozostaje jednym z dowodów na świetną jakość architektury, inwestycji i organizacji życia publicznego w II Rzeczpospolitej. Zespół znajduje się w gminnej ewidencji zabytków 1. Nie jest to silna ochrona. Być może celowe byłoby wpisanie go na listę zabytków przez konserwatora wojewódzkiego. Wydaje się, że tak ogromny i funkcjonalnie zaprojektowany zespół mógłby i dzisiaj z powodzeniem służyć celom publicznym. Problemem jest znalezienie użytkownika, który byłby w stanie unieść całoroczne utrzymanie wielkiego kompleksu. Być może mogłoby mieścić się tutaj ogólnopolskie centrum tzw. zielonych szkół. Jak wiemy, dobrym zwyczajem była, i pozostaje nadal, organizacja podobnych wyjazdów dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych. 1 W gminnej ewidencji zabytków ujęte zostały zarówno Zespół Stanica Harcerska (13GW-SW), jak i każdy z trzech pawilonów (14-16GW-SW) oraz park w zespole Stanicy Harcerskiej (17GW-SW). 24

25 Przemysław Czernek Budynki Harcerskie w Górkach Wielkich O ich architekturze i jej twórcach słów kilka Zaczęło się od Bucza W okresie dwudziestolecia międzywojennego najszybciej rozwijającym się obszarem Polski stał się Śląsk. Jednakże przysłowiową piętą achillesową pozostawał dla władz rolniczy Śląsk Cieszyński. Władze autonomicznego województwa śląskiego starały się ożywić ten teren poprzez rozwój turystyki oraz lecznic klimatycznych. Po pierwszej wojnie światowej, w wyniku zmian politycznych, władze polskie przejęły na własność majątek Komory Cieszyńskiej 1. Dawne posiadłości rolne Habsburgów miały służyć przede wszystkim celom agrarnym i dydaktycznym. Jako przykład można przywołać tutaj powołanie do życia Szkoły Rolniczej w Międzyświeciu 2. Gmach ten przypomina klasycystyczny pałac. Klasycyzm wybrany przez projektantów przydaje mu powagi i dostojeństwa. Podobny schemat myślenia został zastosowany w projekcie gmachu Szkoły Kształcenia Instruktorek Harcerskich Bucze w pobliskich Górkach Wielkich. Większość prac budowlanych wykonano w okresie od 1929 do 1930 roku 3. Budową kierował naczelnik Wojewódzkiego Wydziału Budowlanego w Cieszynie inż. Henryk Riess 4. Niestety dzisiaj, po przebudowie, obiekt zachował niewiele cech architektury jej projektanta Alfreda Wiedermanna. Na podstawie licznie zachowanych przekazów ikonograficznych można odtworzyć jego pierwotny wygląd 5. Bryła budowli zdradzała wpływy architektury pałacowej 6. Fasada od strony zachodniej prezentowała się jednak skromnie. Została skomponowana symetrycznie. Jej centrum stanowił wysunięty portyk wsparty na filarach, których styl znany jest nam z innych realizacji architekta. Środkową oś dodatkowo zaakcentowano niewielkim masztem oraz podniesionym gzymsem. Otwory okienne otrzymały ozdobne profile, typowe dla stylu Wiedermanna. Niektóre z nich przybrały formy biforiów i tryforiów 7. Najbardziej wyrazistym detalem są wcześniej wspomniane filary, 1 Janusz Spyra, O profilu gospodarczym i topografii Komory Cieszyńskiej, Śląsk Cieszyński w okresie , Cieszyn 2012, s AP Katowice UW/ŚL KB, sygn. 2081; Szkołę Rolniczą w Międzyświeciu wzniesiono w latach według projektów Alfreda Wiedermanna i Roberta Gielera. 3 Z powodu wielkiego kryzysu gospodarczego wyposażanie budynku trwało do 1931 roku. Oficjalne otwarcie nastąpiło 5 lipca 1931 roku. Zob. Polska Zachodnia, nr 173/1931, s. 1 4 Na Tropie, nr 5/1931, s. 3 5 NAC, sygn. 1-P Niezajmująca bryła może dziwić. Należy pamiętać, że architekt stanął przed koniecznością przebudowy obory, będącej częścią dawnego majątku Komory Cieszyńskiej. Zob. Na Tropie, nr 5/1931, s. 3 7 Rozwiązania te Alfred Wiedermann zastosował w innych budowlach swojego projektu, m.in. w gmachu Kasy Chorych przy ul. Bielskiej w Cieszynie oraz w budynku mieszkalno-garażowym Miejskiej Straży Pożarnej w Bielsku-Białej przy ul. Grunwaldzkiej. 25

26 które zostały odlane w sztucznym kamieniu. Projektant nadał im kryształkową formę. Pierwotnie, gdy nie pokrywała ich faktura olejnej farby, wprowadzały one do fasady surowość charakterystyczną dla ekspresjonistycznego nurtu stylu art déco. W dużo lepszym stanie zachował się do naszych czasów wystrój wnętrz. Alfred Wiedermann zastosował w gmachu przestronny hol z kasetonowym sufitem oraz drzwi wahadłowe. Budynek powstały z dawnej obory został komfortowo wyposażony. Do dziś w znakomitym stanie przetrwał wystrój jadalni, której sufit przyozdobiono specjalnymi belkami. Najbardziej okazałym punktem tego pomieszczenia jest elegancki kominek 8. Ciekawostką jest, że wystrój wnętrza i witraż w holu miały zostać wykonane według pomysłu Stanisława Ligonia 9. Nie wiadomo, czy projekty te zostały zrealizowane. Na fotografii zamieszczonej w Polsce Zachodniej w 1937 roku widać wyposażenie świetlicy. Meble zdradzają ewidentne konotacje ze sztuką ludową Śląska Cieszyńskiego, szeroko popularyzowaną przez ówczesne władze państwowe 10. Ważną rolę w kształtowanie wizerunku miejsca wniosła kolonia artystyczna Bucznik pod kierownictwem Ludwika Konarzewskiego autora wzniesionej tuż obok budynku kapliczki w stylu beskidzkim 11. Kolejnym etapem rozwoju Bucza była budowa otwartej w 1937 roku Harcerskiej Internatowej Szkoły Dziecięcej, która stanęła powyżej gmachu Szkoły Instruktorek 12. Swoim stylem nawiązuje do wcześniejszych zabudowań Bucza. Jednak zgodnie z ówcześnie panującą modą, detal fasady został znacznie uproszczony 13. Inwestycji towarzyszyła rozbudowa urządzeń rekreacyjnych. W bliskim sąsiedztwie urządzono basen pływacki na rzece Brennicy oraz wyznaczono tereny narciarskie i saneczkarskie. Sojka Po niewątpliwym sukcesie gospodarki harcerskiej na Buczu, Wojewoda Śląski dr Michał Grażyński postanowił oddać we władanie Związkowi Harcerstwa Polskiego kolejne tereny dawnej Komory Cieszyńskiej. Tym razem pod opiekę Chorągwi Śląskiej dostały się tereny blisko dworu Kossaków 14. Równinny obszar położony w dolinie rzeki Brennicy dawał o wiele większe możliwości zagospo- 8 W budynku szkoły urządzono również kuchnie, spiżarnie, cztery sypialnie, dwie sale wykładowe, sześć pomieszczeń służbowych. Na strychu pokoje noclegowe dla wycieczek. Zob. Harcerstwo Śląskie , Katowice 1931, s ibidem 10 Polska Zachodnia, nr 247/1937, s. 4; przypuszczalnie meble wykonały warsztaty meblarskie przy kolonii artystycznej Bucznik w Istebnej. 11 Polska Zachodnia, nr 171/1931, s Polska Zachodnia, nr 246/1937, s Również i tutaj architekt wsparł zadaszenie ganku na filarach o geometrycznych rowkowaniach. Na uwagę zasługuje stojący nieopodal parterowy budynek gospodarczy wzniesiony najprawdopodobniej w latach 30-tych XX wieku. Jego ściany wyłożono odmianą piaskowca godulskiego z Brennej. Niestety nie wiadomo, kto jest projektantem rozbudowy Bucza z 1937 roku. 14 Sprawozdanie Naczelnej Rady Harcerskiej, Warszawa 1934, s. 146; ze sprawozdania wynika, iż w 1934 roku trwały uzgodnienia w sprawie przekazania na rzecz ZHP gruntów w Górkach Wielkich. Teren, gdzie dziś stoi dawna Szkoła Instruktorów, przekazano najprawdopodobniej w 1935 roku. 26