Koniunktura i rynek pracy

Transkrypt

1 MAKROEKONOMIA II

2 Koniunktura i rynek pracy Cz. 1 Cykle i kryzysy. Banki i polityka pieniężna Cz. 2 Skutki kryzysu dla rynku pracy (teorie rynku pracy) Dr Andrzej Poszewiecki

3 Kryzys bankowy oznacza okres, w którym znaczące segmenty systemu bankowego stają się niepłynne lub niewypłacalne. W celu identyfikacji poważnych kryzysów należy brać pod uwagę: upadłości banków na dużą skalę, wprowadzenie nadzwyczajnych środków przez rząd (zablokowanie depozytów, nacjonalizacja, gwarancje depozytów, plany rekapitalizacji banków), znaczący run na banki ze strony deponentów, znaczny rozmiar nieobsługiwanych pożyczek, koszty programów ratunkowych. A. Demirgüç-Kunt, E. Detragiache, P. Gupta, Inside the crisis, An empirical analysis of banking systems in Distress, Policy Research Working Paper 2431, The World Bank and IMF, August 2000, s. 7

4 Kryzys bankowy (symptomy) Stosunek pożyczek przeterminowanych do sumy pożyczek udzielonych w sumie przez system bankowy osiągnie poziom 10%; Koszty poniesione na ratowanie zagrożonych instytucji finansowych osiągną poziom 2% PKB państwa; W odpowiedzi na problemy występuje nacjonalizacja banków i musiano podjąć kroki zapobiegawcze (gwarancje lub zamrożenie depozytów, przerwy w działalności banków), lub pojawiają się runy na banki. A.Demirguc-Kunt, E. Detragiache, The determinants of banking crises: Evidence from developing and developed countries, IMF Working Paper WP/97/106, s. 12.

5 Kryzys finansowy Zaburzenie funkcjonowania rynków finansowych, któremu towarzyszą zazwyczaj spadek cen aktywów oraz upadłości dłużników i pośredników, co powoduje niezdolność rynków do alokowania kapitału w gospodarce.

6 Systemowy kryzys finansowy (systemic financial crisis) oznacza potencjalnie poważne zaburzenia na rynkach finansowych, powodujące niezdolność do ich efektywnego funkcjonowania, co może znacząco negatywnie oddziaływać na gospodarkę realną. Financial crises: characteristics and indicators of vulnerability, World Economic Outlook, Chapter IV, IMF, Washington D.C., May 1998, s. 75

7 A było już tak dobrze relatywnie wysokie tempo wzrostu gospodarczego w świecie, niska inflacja, hossa na giełdach akcji, gotowość banków centralnych do zwiększania w razie potrzeby płynności w systemie bankowym, regulacje o ochronie depozytów i deponentów, sprzyjające tworzeniu oszczędności, permanentny nadzór nad rynkiem finansowym sprawowany przez wyspecjalizowane instytucje, rosnący dobrobyt i poczucie stabilności w wielu krajach.

8 Wrzesień 2008 r. Początek kryzysu gospodarczego (choć, niektórzy mówią, że trwał już od ponad roku) Jedna z przyczyn: danie prawa i szansy na posiadanie domu każdemu Amerykaninowi (G. Bush)

9 15 września 2008 r. upadłość ogłasza Lehman Brothers Holdings Inc. 16 września 2008 r. rząd USA udziela wsparcia finansowego towarzystwu ubezpieczeniowemu AIG 25 września 2008 r. państwo przejmuje kontrolę nad Washington Mutual, największym amerykańskim bankiem oszczędnościowo-pożyczkowym, z sumą bilansową wynoszącą blisko 300 mld USD, 29 września 2008 r. dochodzi do nacjonalizacji brytyjskiego banku hipotecznego Bradford&Bingley; Wells Fargo & Company przejmuje kontrolę nad bankiem Wachovia, zostaje dokapitalizowany bank Fortis 30 września 2008 r. wsparcie ze strony państwa uzyskuje koncern Dexia 1 października 2008 r. rząd irlandzki gwarantuje długi 6 dużych banków

10 Czynniki sprzyjające powstawaniu współczesnych kryzysów finansowych deregulacja wielu dziedzin gospodarki oraz współczesnego rynku finansowego, liberalizacja przepływów kapitałowych, globalizacja rynków finansowych, rosnąca liczba rynków off-shore oraz oaz podatkowych innowacyjność w zakresie tworzenia instrumentów finansowych, rozwój sektora IT, co umożliwiło powstanie i rozwój pieniądza elektronicznego i wirtualnych platform transakcyjnych, a w konsekwencji zwiększenie strumieni międzynarodowych przepływów kapitału odznaczających się zarazem dużą zmiennością.

11 Koncentracja władzy i skomplikowanie instrumentów finansowych Od bankowości do leveraged, originate-to-distribute banking, unregulated shadow banking Nikt nie rozumiał struktury ryzyka, zbyt skomplikowane instrumenty Olbrzymia dźwignia finansowa Olbrzymia koncentracja siły finansowej, kilkanaście banków wyznacza globalne trendy

12 Co się właściwie stało? Nierównowaga globalna Szalony rozwój rynków finansowych (bańka spekulacyjna) Błędy ludzi

13 Globalna nierównowaga mld USD Saldo obrotów bieżących USA i Dalekiego Wschodu (biliony USD) Nadwyżka Wschodniej Azji Deficyt USA Źródło: IMF

14 Bańka spekulacyjna bln USD 250 Rynek finansowy i globalny PKB, Globalny rynek finansowy Globalny PKB Źródło: McKinsey, BIS, Bank Światowy

15 Błędy ludzi Brak regulacji ostrożnościowych na niektórych rynkach Błędy banków centralnych Wpływ polityki Wady ludzkiej natury: lekkomyślność, chciwość, pęd do szybkich zysków, uleganie owczemu pędowi

16 Ewolucja poglądów i poszukiwania A. Greenspan ( ): Popełniłem błąd, zakładając, że banki we własnym interesie będą same zdolne ochronić swoich udziałowców i swoje aktywa. Wolny rynek załamał się. To mnie zaszokowało. Do dziś nie mogę zrozumieć co się stało. T. Blair ( ): W czasie gdy próbujemy zdefiniować nowy model kapitalizmu i odzwierciedlić wartości, które pozwolą nam dostosować się do globalizacji, spotkanie to będzie istotnym wkładem szczyt w Paryżu, styczeń Nowy Świat: wartości, rozwój, regulacje. L. Iacocca (2007): potrzeba powrotu Ameryki korporacji do poniższych cnót: Zamiast chciwości okazywać szczodrość. Zamiast zawiści, spróbować nieco wyrozumiałości. Zamiast dumy, okazać skromność. Zamiast gniewu, zwrócić się ku spokojowi.

17 Dokładniej: utrzymywała się stała nierównowaga płatnicza wyrażająca się w trwałych i olbrzymich deficytach i nadwyżkach bilansów obrotów bieżących określonych krajów i ich grup, odwrócił się kierunek przepływów kapitałowych, szczególnie z rozwijających się krajów azjatyckich do krajów rozwiniętych, zwłaszcza do USA, doszło do swoistego globalnego przepełnienia oszczędnościami, niskie realne stopy procentowe w pierwszych latach obecnego wieku doprowadziły do boomu kredytowego, boomu na rynku nieruchomości oraz hossy na rynku akcji, doprowadziło to do tworzenia się bąbli spekulacyjnych, zagrożeniem dla systemu finansowego stały się kredyty hipoteczne dla pożyczkobiorców o niezadowalającej zdolności kredytowej (sub-prime lending - NINJA), doszło do silnego, napędzanego spekulacją wzrostu cen ropy naftowej, gazu i innych podstawowych surowców.

18 Fakty: w USA od połowy 2001 r. do końca 2005 r. krótkoterminowa stopa procentowa FED skorygowana o inflację nie przekraczała 1%, przybierając nadto przez 31 miesięcy wymiar ujemny, Europejski Bank Centralny utrzymywał w strefie euro realną krótkoterminową stopę procentową często poniżej 1 %,

19 Fakty: gdy latem 2006 r. ceny nieruchomości w USA zaczęły spadać, a FED podwyższył swoją krótkoterminową stopę procentową z poziomu 1,25% w maju 2004 r. do 5,25% w maju 2006 r. coraz większy odsetek Amerykanów nie był zdolny do obsługi kredytów hipotecznych, w konsekwencji załamał się misternie stworzony mechanizm refinansowania kredytów, kryzys sub-prime dotknął najsilniej banki amerykańskie, ale jego skutki miały i nadal mają wymiar globalny

20 Fakty: w 2002 r. za baryłkę ropy naftowej płacono ok. 20 USD, a w lipcu 2008 r. cena baryłki przekraczała poziom 140 USD, wzrosły też znacząco ceny innych towarów podstawowych: gazu, węgla, stali, miedzi, kukurydzy, pszenicy i ryżu.

21 Negatywne zjawiska ujawniały się też na poziomie mikroekonomicznym: Sekurytyzacja okazała się zabójcza dla systemu finansowego, a systemu bankowego w szczególności, dźwignia finansowa stosowana była nadmiernie, innowacje finansowe, w szczególności finansowe instrumenty pochodne były używane nieumiejętnie, ujawniły się metodyczne wady wyceny wielu instrumentów, a niektórych z nich wręcz nie sposób było wycenić agencje ratingowe wprowadzały w błąd inwestorów, niewystarczająco rzetelnie oceniając ryzyko nowych strukturyzowanych instrumentów finansowych, niewłaściwie zarządzano ryzykiem, zwłaszcza w sektorze bankowym, nadto w przedsiębiorstwach wadliwe funkcjonował system kontroli wewnętrznej i audytu, na rynku pożyczkowym deficytowym towarem okazało się zaufanie. Sekurytyzacja - (zamiana należności na papiery wartościowe)

22 To nie pierwszy kryzys Wielki Kryzys Ekonomiczny kryzys naftowy w połączeniu z krachem giełdowym Lata 80 XX wieku kryzys zadłużenia międzynarodowego zapoczątkowany w Polsce i w Meksyku 1987 r. krach giełdowy zapoczątkowany na NYSE 1989 r. krach giełdowy zapoczątkowany na NYSE Lata 90 XX wieku kryzys w Japonii ( stracona dekada ) ataki spekulacyjne na waluty uczestniczące w Europejskim Systemie Walutowym, szczególnie funta sterlinga i franka francuskiego kryzys ekonomiczny w Meksyku kryzys finansowy w krajach Azji Południowo-Wschodniej 1998 r. kryzys rosyjski 1999 r. kryzys brazylijski 200o r. internetowa bańka spekulacyjna 2007/2008 -? globalny kryzys finansowy

23 Częstotliwość kryzysów rośnie FREQUENCY OF CRISES IN INDUSTRIAL COUNTRIES Banking Crises Currency Crises Tw in Crises All Crises Source: Bordo & Eichenreen

24 Źródło: L. Laeven, Systemic Banking Crisis, IMF Working Paper, WP/12/163

25 Źródło: L. Laeven, Systemic Banking Crisis, IMF Working Paper, WP/12/163

26 Co spowodowało Wielki Kryzys ( )? Istnieją trzy różne teorie: Załamanie się systemu finansowego było jedynie skutkiem (a nie przyczyną) początkowego spadku zagregowanej produkcji (tej wersji nie potwierdzają dowody). Wielki Kryzys został spowodowany przez gwałtowny spadek podaży pieniądza nieodpowiednia polityka monetarna ( Monetaryści, np. Milton Friedman). Zakłócenia na rynkach finansowych negatywnie wpłynęły na zagregowaną produkcję, wydłużając recesję (Frederic Mishkin).

27 Co spowodowało Wielki Kryzys ( )? Poglądy F. Mishkina (do nich wrócimy): Łańcuch wydarzeń (łącznie z celowym ograniczeniem podaży pieniądza, by móc kontrolować spekulacje giełdowe) spowodował gwałtowny wzrost problemu negatywnej selekcji oraz pokusy nadużyć. Ograniczenie kanałów kredytowych spowodowało nagły spadek zagregowanej produkcji i aktywności gospodarczej ogółem.

28 Kryzys meksykański ( tequila crisis ) Niektóre czynniki sprzyjające wybuchowi kryzysu finansowego: niewłaściwa prywatyzacja sektora bankowego, kryzys na rynku nieruchomości, boom kredytowy, słabość nadzoru bankowego i procedur zarządzania ryzykiem w bankach, niestabilna sytuacja polityczna i społeczna, niekonsekwentnie prowadzona polityka gospodarcza, zła struktura napływającego kapitału z zagranicy, niska skłonność do oszczędzania, deficyt bilansu płatniczego.

29 Kryzys azjatycki ( azjatycka grypa ) Najważniejsze czynniki powodujące wybuch kryzysu finansowego: wysoki poziom deficytu bilansu obrotów bieżących (szczególnie w Malezji i Tajlandii), spowolnienie tempa wzrostu eksportu od połowy dekady lat 90 XX wieku, napływ krótkoterminowego kapitału zagranicznego, co groziło potężnymi perturbacjami na rynkach finansowych w przypadku jego panicznego wycofywania, błędna polityka kursowa oraz polityka stóp procentowych, przeinwestowanie gospodarki w warunkach inwestowania w jej nierentowne sektory.

30 Kryzys rosyjski Najważniejsze czynniki powodujące wybuch kryzysu finansowego w Rosji: spadek cen surowców na rynkach międzynarodowych, powodujący spadek eksportu, produkcji i wpływów budżetowych, odpływ kapitału zagranicznego z rosyjskiego rynku finansowego, przyczyny wewnętrzne makroekonomiczne: deficyt budżetowy, deficyt bilansu obrotów bieżących, polityka stałego kursu walutowego, niska stopa oszczędności, poziom i tempo wzrostu zadłużenia zagranicznego i wewnętrznego, przyczyny wewnętrzne mikroekonomiczne: niskie kapitały własne banków rosyjskich, niska jakość aktywów bankowych, pokusa nadużycia realizowana przez banki, nadmierna koncentracja i działalność banków na rynkach finansowych, przyczyny wewnętrzne instytucjonalne: niedorozwój systemu bankowego, nieefektywny nadzór bankowy, brak systemu gwarantowania depozytów.

31 Bańka internetowa (dot-com bubble) Podłoże kryzysu: swoista moda na zakupy akcji spółek z branży informatycznej i z sektorów pokrewnych w latach , pobudzona nadziejami na szybki wzrost ich wartości, co wiązało się z powstaniem pierwszej wersji przeglądarki internetowej Netscape, nowego systemu operacyjnego Windows 95 oraz języka programowania Java, szczególną aktywność wykazywały fundusze venture capital, łatwa dostępność kapitału w warunkach obowiązywania niskich stóp procentowych w USA.

32 Przyczyny: ogólnie Nierówości pomiędzy aktywami a zobowiązaniami instytucji finansowych w bilansie. Lewarowanie zwiększa podatność systemu bankowego na wahania. Asymetria informacji (do tego wrócimy w modelu Mishkina)

33 Niedopasowanie terminów zapadalności aktywów i zobowiązań instytucji finansowych Aktywa Aktywa długoterminowe: Hipoteki Należności długoterminowe Etc lat Pasywa Kapitał własny Zobowiązania długoterminowe Zobowiązania krótkoterminowe: CP Repo 3 m-ce 1 dzień Źródło: Brunnermeier (2008)

34 Niska dźwignia finansowa Załóżmy, że mogę wziąć kredyt oprocentowany na 3% i udzielić z niego pożyczek na 4%. Mam 1 mld dolarów. Jeśli pożyczę od banku kolejny miliard, mogę udzielić pożyczek łącznie na 2 mld $, zapłacić 30 mln $ odsetek od kredytu i zarobić 50 mln $ rocznie (stopa zwrotu: 5%). Jeżeli 5% należności nie zostanie spłacone, stracę 100 mln $ (stopa zwrotu: -5%).

35 Wysoka dźwignia Załóżmy, że mogę wziąć kredyt oprocentowany na 3% i udzielić z niego pożyczek na 4%. Jeśli pożyczę 29 mld $, będę mógł udzielić pożyczek na kwotę 30 mld $: Kwota odsetek dla banku: 3% x $29 mld = $0.87 mld Kwota przychodu: 4% x $30 mld = $1.20 mld Dochód netto = 330 milionów $ (33% zwrotu) Jeżeli 5% należności nie zostanie spłacone, stracę 1.17 mld $ (stopa zwrotu: -117%).

36 Kryzys finansowy a cykl koniunkturalny Teorie egzogeniczne: teoria S. Jevonsa teoria innowacji J. Schumptera teoria politycznego cyklu koniunkturalnego Teorie endogeniczne teoria monetarno-kredytowa Hawtreya, teoria niedostatecznego popytu, teoria realnego cyklu koniunkturalnego, teoria niestabilności finansowej H. Minsky ego, austriacka teoria cyklu koniunkturalnego.

37 Inny podział teorii powstawania Teoria empiryczna, kryzysów Model asymetrii informacji (F. Mishkin) model triady, Modele związane z teorią cykli koniunkturalnych: podejście monetarne: Model Misesa-Hayeka, podejście keynesowskie (eklektyczne): Model Minsky ego oraz model Kindlebergera.

38 Teoria empiryczna Źródła identyfikowane metodą ad hoc (np. często w odniesieniu do kryzysu lat trzydziestych XX w.) Koncentracja na kryzysach, które wystąpiły bez brania pod uwagę potencjalnych kryzysów

39 Model triady (F. Mishkin) W modelu tym próbuje się wyjaśnić jak: I faza - asymetria informacji (asymmetric information), II faza - negatywna selekcja (adverse selection), III faza - pokusa nadużycia (moral hazard) np. oczekiwanie na uratowanie banków wpływają na zawieranie transakcji na rynku finansowym.

40 Transakcje na rynku zawierane są w warunkach asymetrii informacji, która jest spiritus movens dwóch pozostałych zjawisk. Przed zawarciem transakcji może wystąpić negatywna selekcja (wywodzi się z ubezpieczeń, ale także w kredytach - ryzykowni kredytobiorcy akceptują warunki), a po jej zawarciu hazard moralny (pokusa nadużycia). Powoduje to pogorszenie zdolności do spłaty zobowiązań, wzrost realnych stóp procentowych i dużą zmienność cen aktywów

41 Zalety modelu: ścisła definicja kryzysów finansowych, założenia teoretyczne dobrze dostosowane do działalności pośrednictwa finansowego banków Wady modelu: podejście zasadniczo skupione na ryzyku rynkowym i kredytowym, niedostateczne ujęcie innych czynników kryzysów, które nie intensyfikują modelu triady, nieco ograniczona interwencja państwa

42 Przebieg wydarzeń podczas kryzysu finansowego w USA Pogorszenie bilansów instytucji finansowych Spadek cen aktywów Wzrost stóp procentowych Wzrost niepewności FAZA 1: POCZĄTEK FAZA 2: KRYZYS BANKOWY Pogorszenie problemu negatywnej selekcji i pokusy nadużyć. Spadek aktywności gospodarczej. Kryzys bankowy. Pogorszenie problemu negatywnej selekcji i pokusy nadużyć. Spadek aktywności gospodarczej. FAZA 3: DEFLACJA Nieprzewidziany spadek poziomu cen. Pogorszenie problemu negatywnej selekcji i pokusy nadużyć. Spadek aktywności gospodarczej.

43 Przebieg dotychczasowych kryzysów finansowych w USA Faza 1: Początek kryzysu Złe zarządzanie liberalizacją gospodarki i innowacyjnością. Gwałtowny wzrost i spadek cen aktywów. Wzrost stóp procentowych. Wzrost niepewności. Faza 2: Kryzys bankowy Oddzielenie niewypłacalnych banków (ujemna wartość netto) od tych mających tymczasowe problemy z płynnością. Faza 3: Deflacja długu (nie zawsze obecna) Znaczące, nieoczekiwane obniżenie poziomu cen.

44 Kryzys finansowy na rynkach Europy (+ gosp. wschodzące) FAZA 1: POCZĄTEK Pogorszenie bilansów instytucji finansowych Spadek cen aktywów Wzrost stóp procentowych Wzrost niepewności Nierównowaga fiskalna Pogorszenie problemu negatywnej selekcji i pokusy nadużyć. FAZA 2: KRYZYS WALUTOWY Spadek wymiany walutowej. Pogorszenie problemu negatywnej selekcji i pokusy nadużyć. FAZA 3: KRYZYS WŁAŚCIWY Spadek aktywności gospodarczej. Kryzys bankowy. Pogorszenie problemu negatywnej selekcji i pokusy nadużyć. Spadek aktywności gospodarczej. PRZYCZYNY KRYZYSU KONSEKWENCJE

45 W myśl ujęcia monetarystycznego panika w sektorze bankowym jest często powodem kurczenia się podaży pieniądza, co w konsekwencji prowadzi do spadku aktywności gospodarczej. Zgodnie z ujęciem eklektycznym kryzys finansowy występuje, gdy objawia się jeden z wymienionych niżej czynników lub ich kombinacja: znaczny spadek cen aktywów, upadłości dużych instytucji finansowych i niefinansowych, deflacja lub dezinflacja, zaburzenia na rynkach walutowych. F. S. Mishkin, op. cit., ss. 1-2

46 Przebieg zdarzeń w najbardziej znanych eklektycznych modelach kryzysu finansowego Wg C. P. Kindlebergera: Wg H. P. Minsky ego: Szaleństwo (mania) Bańka (bąbel) Przegrzanie koniunktury (overtrading) Panika (panic) Ekspansja kredytowa (boom) Finansowa zadyszka (revulsion) Krach (crash) Egzogeniczny szok ( displacement ) Załamanie i uspokojenie (tranquility) Euforia

47 Częściowy model Minsky ego Przedłużająca się pomyślna koniunktura Wzrost inwestycji w nadziei na wyższe zyski Analiza historii krótkookresowej (z pomin. okresów dekoniunktury) Ekspansja kredytowa Wzrost inwestycji w nadziei na wyższe zyski Banki: w nadziei na wyższe zyski luzują regulacje przy udzielaniu kredytów

48 Koncepcja trzech metod finansowania wg H. Minsky ego Finansowa kruchość (financial fragility) jest typową cechą każdej gospodarki kapitalistycznej. Wysoki poziom owej kruchości prowadzi do zwiększonego ryzyka. H. Minsky definiuje trzy metody finansowania wybierane przez przedsiębiorstwa zależnie od ich tolerancji na ryzyko: finansowanie z zabezpieczeniem (hedge finance) finansowanie spekulacyjne (speculative finance) finansowanie á la Ponzi (Ponzi finance) Finansowanie á la Ponzi powoduje szczególną kruchość finansową.

49 Model Minsky ego - podsumowanie Kryzysy finansowe wywołane są przez nieodpowiednią strukturę długów, szczególne znaczenie mają długi zaciągnięte w celu zakupu spekulacyjnych aktywów Zalety modelu Schemat oparty na: zaburzeniu, przegrzaniu rynku, ekspansji monetarnej, powiązany z problemami polityki gospodarczej Wady modelu Zmiany instytucjonalne w gospodarce, jak powstanie korporacji, pojawienie się dużych związków zawodowych, większa rola państwa w gospodarce powodują, że kryzys oparty na niestabilności systemu kredytowego traci wg niektórych na aktualności

50 Austriacka szkoła ekonomii model Misesa-Hayeka - Banki centralne obniżając stopy procentowe zmieniają preferencje czasowe Przyczyną kryzysów jest nadmierna ekspansja kredytowa związana z obniżeniem stopy procentowej poniżej stopy równowagi. Powoduje to wzrost podaży pieniądza i jego nadmierny napływ do przedsiębiorstw. Efektem tego jest złe inwestowanie oraz walka o czynniki produkcji. W sekwencji zjawisk dojdzie w końcu do wzrostu cen i rozpocznie się kryzys.

51 Niepewność i zachowania stadne W ujęciu behawioralnym (Kahneman, Tversky, Shefrin, Statman, Shiller, DeBondt, Thaler) ludzie kierują się w inwestowaniu dwoma rodzajami emocji: strachem i chciwością. Do kryzysów dochodzi wskutek braku wiedzy oraz błędów w zakresie wnioskowania ekonomicznego i ilościowego.

52 Dziękuję za uwagę!