Autor: ElŜbieta Koszewska

Transkrypt

1 P u b l i k a c j e : Autor: ElŜbieta Koszewska A n a l i z a ź r ó d ł o z n a w c z a : K r o n i k i K l a s z t o r u T r z e m e s z e ń s k i e g o. W tomie II Monumenta Poloniae Historica Aleksander Hirschberg opracował Kronikę klasztoru trzemeszeńskiego. Podaje on, iŝ oryginał tej kroniki znajdował się niegdyś w zbiorach Juliana Ursyna Niemcewicza, od którego przeszedł na własność ks. Adama Czartoryskiego. Według Hirschberga obecnie znajduje się w Zakładzie Naukowym ks. Czartoryskich w Krakowie. W 1858r. za staraniem ś. p. Augustyna Bielowskiego sporządzono podobiznę całego rękopisu, przez niego samego skolacyonowaną i poprawioną. Podobizna ta jest obecnie własnością Zakładu Narodowego. im. Ossolińskich (rps. 2,045). Na osobnej karcie, wprawionej na czele kodeksu faksymiliowanego, pozostawił ś. p. A. Bielowski następujący opis oryginału: "Jest to rękopis papierowy, pisany w XV i na początku XVI wieku; składa się z jedenastu kart nieoprawnych, z których tylko 9 i to nie całkowicie są zapisane; stanowią one osobny dla siebie kodeksik. Kartki te, pierwszą okładkową pominąwszy, popaginowałem ołówkiem". A. Hirschberg, starając się opis ten uzupełnić na podstawie podobizny, dodaje, Ŝe "rękopis ten ma format zwykłej 8ki, pisany pismem dwóch rąk, z których pierwsza dochodzi do 7 wierszu str. 10 (do słów: benedctus in secula), pismo drugiej zajmuje resztę rękopisu." Według dopisku ś. p. A. Bielowskiego, na str. 6 od słów: Item idem mortuus est anno 1501 pisano atramentem bledszym; natomiast na str. 11 cały ustęp o poŝarze w klasztorze trzemeszeńskim z 1512r. został później dodany. Świadczy o tym zarówno ścisły związek następnego ustępu z poprzedzającym na str. 10, jak i pismo tej samej ręki, ale widocznie późniejsze. Rękopis składa się z trzech części: z wstępu, z tzw. Ordo regum Polonie, który zwykle stanowi osobną całość i zapisków rocznikarskich od 1501 do 1522r. Wstęp jest streszczeniem lub sparafrazowaniem pierwszych czterech rozdziałów kroniki Mierzwy. Ordo regum Polonie, opracowany przez ś. p. A. Bielowskiego został podany jako odrębna całość w tomie III Monumenta Poloniae Historica. Najbardziej wartościowa jest część trzecia, która stanowi właściwą kronikę klasztoru trzemeszeńskiego. Jej autorem był zakonnik tegoŝ konwentu, który w zapisie z 1501r. mówi o sobie: Eodem anno, dominica post octavas CorporisChristi (20 czerwca), primicias celebravi, anno nativitatis mee 31. Z zapiski tej wynika, Ŝe

2 urodził się w 1470r. i był juŝ w dojrzałym wieku podczas opisywanych przez siebie wypadków ( ). Swoim opisom dał tytuł: Cronica Polonorum brevis. Później po 1514r., prawdopodobnie inny zakonnik zapisywał waŝniejsze zdarzenia z historii klasztoru trzemeszeńskiego i doprowadził je do 1522r. Część trzecią oryginalną A. Hirschberg podaje w Monumenta Poloniae Historica jako Kronikę klasztoru trzemeszeńskiego. Jakkolwiek pisana z początkiem XVI wieku, ma ona wszelkie cechy literackich zabytków z wieków średnich. Autorów jej przede wszystkim zajmują wypadki elementarne lub waŝniejsze zdarzenia z historii kościoła. Pierwszy z nich zapisuje takŝe wiadomości o wypadkach politycznych; do waŝniejszych z nich naleŝą zapiski o śmierci Aleksandra i wyprawie na Mołdawię w 1509r. Główną jednak część stanowią wiadomości o klasztorze trzemeszeńskim, o waŝniejszych zmianach w nim zachodzących, sporach wewnętrznych, nowych budowlach i klęskach poniesionych w skutek poŝarów. Co do sposobu wydania A Hirschberg nadmienia, Ŝe zachował pisownię średniowieczną z wyjątkiem liter u, v i długiego i, które zmodernizował. Interpunkcję zmienił według zasad mu współczesnych. Liczby na marginesie oznaczają stronicę rękopisu. W tekście obok dat średniowiecznych zostały umieszczone daty nowoŝytne. Według Compilators veteris trzemesznensis fragmenta wydanego przez Wojciecha Kętrzyńskiego kronika trzemeszeńska, czyli kronika klasztoru trzemeszeńskiego kanoników regularnych kongregacji laterańskiej, jest jedną z najstaranniejszych monografii klasztornych. Kętrzyński podaje, Ŝe kronika znajduje się w posiadaniu archiwum kościoła trzemeszeńskiego, a jej odpis posiada Zakład Narodowy im. Ossolińskich w swym zbiorze rękopisów pod l W. Kętrzyński nie zajmuje się samą kroniką, lecz źródłem, z którego przewaŝnie korzystała, czyli tak zwanym kompilatorem trzemeszeńskim. Rękopis kompilatora dotychczas nieodszukany, kryje się najprawdopodobniej w Berlinie, gdzie odwieziono zabrane rękopisy po kasacji klasztorów wielkopolskie. Kronika trzemeszeńska podaje z niego bardzo obszerne i zwykle dosłowne ustępy, mówiąc, Ŝe de erbo ad verbum je wypisała i przytacza kartę, na której w rękopisie były umieszczone. Z tych cytatów wynika, Ŝe pierwotny rękopis kompilatora obejmował 58 zapisanych kart i kończył się na dniu 17 lutego 1653r., bo " wspominka Frater Ioannes Konicki custos ecclesiae, praemissa confessione sacramentali est misssa celebrata, placide compositus moritur eodem die 17 Februarii (1653). Vixit in professione annis 14, menses tres et medium: Compilator fol. 58, jest w kronice trzemeszeńskiej ostatnią, choć sama została doprowadzona do r " "Kompilacya, która do 1653r. była jednym z głównych źródeł kroniki, nie jest dziełem jednego autora, lecz kilku ludzi. JuŜ sama kronika zwraca na to uwagę, nazywając swoje źródło aŝ do XVI wieku compilator vetus, albo vetusitior compilator, przytaczając potem nazwisko innego kompilatora

3 Stanisława Sierockiego (Serocensis, Serocius, a Seroczec) - a po jego śmierci w 1617 r. następuje według słów kroniki comilator post hunc defunctum recentior. Ks. dr Łukowski w swojej rozprawie o archiwum trzemeszeńskim umieszczonej w XI tomie Roczników Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, wysuwa hipotezę, jakoby tym starszym kompilatorem był ks. przeor Stanisław Sierocki zmarły w 1617r. Przypuszcza bowiem, Ŝe odbywał nowicjat w 1522r. i był obecny przy konaniu opata Andrzeja DrząŜyńskiego, o czym sam świadczy, mówiąc: cuius agoniae ego interfui - kronikarz dodaje ostrzegająco: id est ipse compilator - in proba adhuc existens. Neguje tę hipotezę W. Kętrzyński, twierdząc, Ŝe nie moŝe być mowy o ks. Stanisławie Sierockim. UwaŜa, Ŝe tego "dowodzi jak najjaśniej ustęp kompilacyi o śmierci tegoŝ Sierockiego, umieszczony przez ks. dra Łukowskiego w swojej rozprawie; według tej wspominki Sierocki przebywał lat 50 w zakonie piastując przez lat 22 godność przeora, a Ŝe umarł r. 1617, wstąpił więc do zakonu około r. 1567, nie mógł zatem roku 1522 być nowicjuszem. Widać, Ŝe nowicyusz w roku 1522 a przeor Sierocki są dwie osoby odmienne. Przyczyną tej mylnej kombinacyi jest błąd popełniony przez kronikę trzemeszeńską, która pod rokiem 1517 przytaczając ustęp z kompilacyi Fater Stanislaus Nikel de Ttrzemeszno avunculus meus dodał objaśnienie Verba sunt compilatoris reverendi patris Stanislai Serocensis. Kolejnym dowodem Kętrzyńskiego wskazującym na omyłkę w kronice trzemeszeńskiej są słowa ks. Stanisława Sierockiego, które znajdują się w rękopisie kompilacji na str. 34 bezpośrednio po 1526r.: Hic scribendi intermissio forsitan propter iniurim temporum seu negligentiam fratrum usgue ad annum 1565, guo tempore Ioannes Unieioviensis, postea prior conventus, aetate sua coepit scribere frartes demortuos, sed sine anno guosdam et die, guos his conscriptos per me Stauislaum a Seroczes habes. Z tej zapiski wynika, Ŝe od 1526r. nastąpiła przerwa w kompilacji trwająca do 1565r. W tym czasie nikt z ówczesnych zakonników nie uwaŝał tego za swój obowiązek, aby rzecz dawno rozpoczętą dalej prowadzić. Tę pracę podjął dopiero w 1565r. ks. Jan Uniejowski, zbierając i zestawiając niektóre daty w osobnym piśmie, z którego później korzystał Sierocki. Skoro Sierocki moŝe być uwaŝany za autora tylko części kompilacji od 1565 do 1617r., stąd wynika, Ŝe początkowa część od 1526r. do innego autora lub raczej innych autorów. W. Kętrzyński dowodzi, iŝ było ich dwóch. Twierdzi, Ŝe jeden z nich był prałatem i prowadził rządy klasztorne, drugi był w 1522r. nowicjuszem. Tytuł prałata słuŝył opatowi trzemeszeńskiemu, od którego naleŝało

4 regimen domus Trzemesznensis. Tym opatem był Andrzej DrząŜyński, który tę godność piastował przez 19 lat ( ), a Ŝe umierając miał 65 lub 63 lata, przypuszcza się, Ŝe przynajmniej ok. 35 lat przebywał w zakonie i Ŝe ok. 1487r. do niego wstąpił. Był to człowiek światły i uczony, któremu wg słów jego następcy umieszczonych w kompilacji z 1000 doktorów ledwie jeden dorównał. Podczas swoich rządów, których dokładny opis daje kronika trzemeszeńska oraz wydana przez dra Hirschberga w III tomie Monumenta kroniczka klasztoru trzemeszeńskiego, ks. opat DrząŜyński dał nieraz dowody zamiłowania do literatury, okazywał Ŝywe zajęcie biblioteką klasztorną, którą w 1511 r. przeniósł z kościoła do klasztoru, urządzając dla niej wygodniejsze miejsce. TenŜe opat w 1517 r. kazał spisać konstytucje klasztorne, a w 1519 r. księgę przywilejów i nadań klasztornych, którą zwano zwykle metryką. W. Kętrzyński uwaŝa, Ŝe ks. Andrzej DrząŜyński "był człowiekiem tego rodzaju, Ŝe mu bez wahania autorstwo pierwszej części kompilacji trzemeszeńskiej przypisać moŝna, Ŝe ustęp, w którym o sobie pod rokiem 1517 mówi, jest częścią dzieła jego rzeczywistą, a nie ułamkiem jakimś przypadkowo tylko tam umieszczonym." O jego dziele dowiadujemy się niewiele, nie tylko ze względu na ułamkowość tekstu przechowywanego, ale i z uwagi na uszkodzenia początkowej części kroniki oraz dlatego, Ŝe w XVII wieku, gdy kronika trzemeszeńska korzystała z kompilacji, brakowało 7 pierwszych kart w rękopisie z wyjątkiem kawałka pierwszej.. Wiadomości dotychczas przechowywane pozwalają sądzić, Ŝe dzieło ks. opata obejmowało całe dzieje klasztoru trzemeszeńskiego od czasów najdawniejszych aŝ do 1517 r. Ks. DrząŜyński musiał skończyć swoją pracę, z tego powodu, Ŝe zaniewidział; "młodszy bowiem kompilator wyraźnie zaznacza, Ŝe półczwarta roku przed zgonem był niewidomym." O treści i wartości kompilacji świadczą źródła, z których korzystał ks. DrząŜyński. Są nimi katalogi przełoŝonych klasztornych; czytamy bowiem w kronice: Gnevomirus praepositus ( ) secundus electus. Vir apud principes singularis, privilegiorum confirmatinnem a Casimiro primo pro monasterio obtinet, prout catalogus praepositorum Tremenensis attestatur et vetustior compilator ex eo sensu haec verba in sua compilatione rerum gestarum domus Tremesnensis addit: Sed proh dolor, omnes fere libertates iam in iugum sunt redactac sub brevi annorum decursu oraz : Iacoobus praepositus tertius ( ); hunc virum ad pacem natum ac bonis per praedecessores suos conguisitis optimecontentum Catalogus et Compilator Tremesnensis referunt. Cytaty te dowodzą, Ŝe autor kompilacji miał przed sobą katalog proboszczów trzemeszeńskich, który prawie dosłownie powypisywał, dodając od siebie krótkie uwagi. PoniewaŜ katalog istniał jeszcze w XVII

5 wieku, więc autor kroniki trzemeszeńskiej z niego korzystał bezpośrednio. Drugim źródłem kompilatora były, Annales czyli Annalia, które autor kompilacji przytacza cztery razy pod latami 1450, 1466 i Trzy razy chodzi o charakterystykę zmarłych zakonników, a czwartym razem o zdarzenie lokalnej natury. Z ostatniej zapiski widać, Ŝe w Annales mieściły się wiadomości historyczne, bo tylko takie mogły usprawiedliwić nazwę roczników. W związku z tym z tego źródła prawdopodobnie pochodzą wiadomości o innych zdarzeniach historycznych, o których kompilacja wspomina, choć nie przytacza skąd je wzięto, jak np. o zjawieniu się komety i morowym powietrzu w 1456r., o ucieczce Kazimierza po przegranej chojnickiej w 1454r. oraz o poŝarach: trzemeszeńskim w 1420r. i wielatowskim w 1410r. Dr Wojciech Kętrzyński sądzi, iŝ przyczyną tego, Ŝe kronika trzemeszeńska zbierając tak skrzętnie wszelkie wiadomości ogólniejszego znaczenia, milczy o ich źródłach, był ks. Stefan Damalewicz. Jest on autorem licznych i cennych dzieł historycznych. NaleŜał równieŝ do zakonu kanoników laterańskich i przebywał od 1660r. do 1673r., tj. aŝ do śmierci w Trzemesznie. Choć najwaŝniejsze jego dzieło: Vitae archiepiscoporum gnesnensim wyszło juŝ w 1649r., wątpić nie moŝna, Ŝe jako skrzętny zbieracz czerpał teŝ ze źródeł klasztoru trzemeszeńskiego, o którym napisał dzieło dotąd nieznane: Idea vitae apostolicae conventus Tremesnensis. PoniewaŜ autor kroniki trzemeszeńskiej nadzwyczaj wysoko cenił zasługi Damalewicza, którego nazywa doctissimus i peritissimus annorum computator, wolał więc fakty podane przez Damalewicza, a znajdujące się równocześnie w Annales i kompilacji podawać według Damalewicza, bo Damalewicz w jego oczach i w mniemaniu ludzi Ówczesnych był niewątpliwie większym autorytetem niŝ Annales i kompilacja. Trzecim źródłem kompilatora był liber mortuorum klasztoru trzemeszeńskiego, który kompilator w całości wcielił do swej pracy, co wynika z przytoczeń kroniki. W. Kętrzyński wskazuje, Ŝe niektóre daty śmierci nie znajdują się tam, gdzie się ich naleŝało spodziewać i Ŝe ze względu na brak miejsca gdzie indziej je dopisano. Pisze, iŝ "dwa całe miesiące znajdują się na późniejszych kartach, Lipiec głównie na kartach 19 i 21, ale są to juŝ wiadomości późniejsze z lat 1480 i 1522 a Wrzesień na karcie 19, co z porządkiem powyŝej wykazanym nie licuje a czego dla braku tekstu kompilacji wytłumaczyć nie umiem." Liber mortuorum zakonników trzemeszeńskich był doprowadzony prawdopodobnie do 1485r. Od 1493r. tj. od karty 20 panuje w kompilacji juŝ ścisły porządek chronologiczny, a od 1493r. zaczyna się samodzielna praca Andrzeja DrząŜyńskiego. Zapisując co rok zmarłych braci i waŝniejsze zdarzenia, powziął myśl ułoŝenia kompilacji, która korzystając z wszystkich źródeł klasztornych, miała objąć całokształt dziejów klasztoru. Tę pracę rozpoczął po 1510r., a doprowadził ją do połowy

6 1517r. W tomie V Monumenta Poloniae Historic wydrukowano wszystkie fragmenty kompilacji starszej, które zawiera kronika trzemeszeńska wraz z kontynuacją do 1526r. Do tekstu zostały przyjęte równieŝ te nieliczne ustępy, w których kronika cytuje tylko Catalogus, albowiem i one musiały się znajdować w kompilacji, skoro DrząŜyński z nich korzystał. Oprócz ułamków pracy starszego kompilatora kronika trzemeszeńska zawiera liczne notatki wyjęte z dawnych rękopisów i ksiąg, które zawierają niejedną wiadomość o Trzemesznie i losach jego mieszkańców. Rzucają one ciekawe światło nie tylko na wewnętrzne stosunki klasztoru, lecz takŝe na Ŝycie umysłowe zakonników. Notatki te nie są zawsze dosłowne i często bardzo skrócone. Wojciech Kętrzyński ubolewa, Ŝe ich nie posiadamy w całości, "bo gdy je porównamy z temi, które się dotychczas przechowały w oryginale, przekonamy się dopiero, jak były obszerne i ciekawe." W tomie V Monumentów wydrukowano wszystkie notatki do 1550r., opuszczając te zapiski, które się odnoszą do wspomnianej wcześniej przeze mnie Kroniki klasztoru trzemeszeńskiego wydanej przez dra Aleksandra Hirschberga w III tomie Monumentów. Autorzy Compilatoris veteris trzemesznensis fragmenta są przekonani, Ŝe przytoczone źródła okaŝą się cenne dla wszystkich, którzy pragną poznać wewnętrzne stosunki klasztorów polskich w XV i XVI wieku, tym bardziej Ŝe "z wielkiej niegdyś biblioteki kanoników regularnych w Trzemesznie mała cząstka tylko dotrwała do tego czasu a i ta umieszczona w miejscu wilgotnem ulegnie wkrótce zupełnemu zniszczeniu." Bibliografia: Monumenta Poloniae Historica, T. II, Lwów Monumenta Poloniae Historica, T. III, Lwów Monumenta Poloniae Historica, T.V, Lwów 1888.