WPROWADZENIE sta³a i powtarzalna struktura poszczególnych zeszytów lekcyj- nych

Transkrypt

1

2 WPROWADZENIE acina by³a przez oko³o tysi¹c lat jêzykiem zjednoczonej Europy, a przez nastêpne stulecia a do XVIII wieku wspólnym jêzykiem europejskiej nauki. Nic wiêc dziwnego, e wówczas znajomoœæ tego jêzyka by³a niezbêdn¹ przepustk¹ do œwiata ludzi kulturalnych i wykszta³conych. Dziœ ³acina jako jêzyk miêdzynarodowy ust¹pi³a miejsca tzw. jêzykom kongresowym (g³ównie angielskiemu), nie mo na jednak zapominaæ, e wci¹ wraz z grek¹ dostarcza fundamentów dla terminologii naukowej z ró nych dziedzin. Nale y te podkreœliæ, e ca³a kultura Europy Zachodniej powsta³a na zrêbach staro ytnej kultury œródziemnomorskiej Greków i Rzymian. Dlatego jeszcze i dziœ znajomoœæ jêzyka Cycerona i Cezara pozwala na pe³niejsze i swobodniejsze czerpanie z tej skarbnicy, a z kolei jego nieznajomoœæ prowadzi do odciêcia od korzeni naszej cywilizacji. Wiele osób doskonale to rozumie i dlatego widoczne jest du e zainteresowanie kultur¹ antyczn¹, a tak e ³acin¹. Trzeba jednak podkreœliæ, e jêzyk ³aciñski nie s³u y, tak jak np. jêzyk angielski czy hiszpañski, do porozumiewania siê w sprawach codziennych. Ci, którzy pos³ugiwali siê tym jêzykiem na co dzieñ, dawno zmarli; mówi¹ jedynie do nas przez swoje pisma: traktaty naukowe, kroniki historyczne, a tak e dzie³a literackie najwy szej próby, których poznawanie za poœrednictwem przek³adu nie pozwala na kosztowanie w pe³ni ich artyzmu. Dlatego celem kursu jêzyka ³aciñskiego bêdzie nabycie umiejêtnoœci rozumienia tekstu czytanego, czêsto o doœæ skomplikowanej strukturze gramatycznej i wyszukanym s³ownictwie. Ta metoda nauki wymaga z kolei wiêkszego nasycenia materia³u gramatyk¹, a tak e poznania s³ownictwa z innych obszarów tematycznych, ni jest to stosowane w nauce jêzyków nowo ytnych. Staraliœmy siê od pocz¹tku udostêpniæ naszym studentom teksty najwiêkszych pisarzy staro ytnego Rzymu najpierw w opracowaniu dostosowuj¹cym je do mo liwoœci osoby dopiero wtajemniczanej w tajniki jêzyka ³aciñskiego, a w dalszych lekcjach coraz bardziej zbli one do postaci oryginalnej. Poznasz ró ne zagadnienia zarówno z ycia codziennego (dom, rodzina), jak i spo³ecznego (pañstwo, prawo, religia, przyjaÿñ itp.), w takim ujêciu, w jakim widzieli je staro ytni Rzymianie. W ka dym zeszycie umieszczamy te spor¹ porcjê ³aciñskich sentencji i wyra eñ obecnych od wieków w kulturze europejskiej, które stanowi¹ dziœ jeszcze yw¹ ga³¹ÿ tego jêzyka, obwo³anego nies³usznie jêzykiem martwym. W naszym kursie stosujemy tzw. wymowê tradycyjn¹ (pochodz¹c¹ z czasów póÿnego antyku, a rozpowszechnion¹ w œredniowieczu i czasach póÿniejszych). Taki wariant wymowy zosta³ bowiem przyjêty w Polsce (w szkolnictwie, medycynie i farmacji, w tradycyjnej liturgii katolickiej). Trzeba jednak zaznaczyæ, i wymowa tradycyjna pod wieloma wzglêdami ró ni siê od wymowy rekonstruowanej dla klasycznej ³aciny, czyli tej, któr¹ pos³ugiwali siê Cyceron, Cezar czy Wergiliusz. Jeœli chodzi o sposób wymawiania (artykulacji) poszczególnych dÿwiêków, przyjê³o siê, i przedstawiciel ka dej nacji wymawia je zgodnie ze zwyczajami panuj¹cymi w jego jêzyku ojczystym. Nie trudno zgadn¹æ, czy recytuj¹cy Eneidê Wergiliusza jest Niemcem czy W³ochem. Dlatego te dla jêzyka ³aciñskiego nie stosuje siê miêdzynarodowego systemu transkrypcji fonetycznej (IPA), a ucz¹cy siê ³aciny nie musi wykonywaæ mudnych æwiczeñ maj¹cych zmieniæ jego nawyki artykulacyjne. Dla Polaka zdobycie umiejêtnoœci odczytywania tekstu ³aciñskiego jest bardzo ³atwe, poniewa poszczególne litery oznaczaj¹ niemal zawsze te same dÿwiêki co w polszczyÿnie. Efektywnoœæ nauki gwarantuje sta³a i powtarzalna struktura poszczególnych zeszytów lekcyjnych. W ka dym zeszycie znajdziesz dwie lekcje. Ka da lekcja sk³ada siê z dwóch czêœci podzielonych na sekcje. W sekcjach A i B (z wyj¹tkiem A4) wprowadzony jest nowy materia³ leksykalny i gramatyczny. Znajdziesz w nich te szczególnie na pocz¹tku kursu uwagi na temat wymowy ³aciñskiej oraz krótkie æwiczenia fonetyczne. Sekcje CiA4s³u ¹ powtórzeniu i utrwaleniu zdobytej wiedzy. Ka da lekcja koñczy siê zestawieniem najwa niejszych regu³ gramatycznych w niej wprowadzonych. Na koñcu zeszytu natomiast znajduje siê praca domowa, klucz do æwiczeñ z sekcjicia4oraz s³owniczek zawieraj¹cy wszystkie s³ówka i zwroty wprowadzone w obu lekcjach. 2

3 Æwiczenia w sekcjach A (z wyj¹tkiem A4) i B polegaj¹ na uzupe³nieniu luk oraz przekszta³ceniu i t³umaczeniu zdañ. Zosta³y dobrane w taki sposób, by umo liwiæ natychmiastowe zastosowanie i sprawdzenie wiedzy leksykalnej i gramatycznej zdobytej w danej sekcji. Prawid³owe odpowiedzi zaznaczone s¹ czerwonym drukiem. Zanim zaczniesz udzielaæ odpowiedzi, czerwony tekst nale y zas³oniæ do³¹czonym do kursu specjalnym filtrem. Jest to istotny element wspomagaj¹cy samodzieln¹ naukê. Tekst powinien byæ ods³oniêty dopiero po samodzielnym rozwi¹zaniu æwiczenia, przet³umaczeniu zdania itd. wówczas masz mo liwoœæ na bie ¹co sprawdziæ poprawnoœæ wybranego przez siebie rozwi¹zania. Æwiczenia zamieszczone w sekcjach C1, C2, C3 i A4 s¹ bardziej urozmaicone i maj¹ na celu powtórzenie i ugruntowanie wiadomoœci zdobytych w kilku sekcjach, ca³ej lekcji b¹dÿ obu lekcjach. Ka de æwiczenie nale y wykonaæ samodzielnie, a nastêpnie sprawdziæ poprawnoœæ udzielonych odpowiedzi z kluczem zamieszczonym przed koñcz¹cym zeszyt s³ownikiem i z p³yt¹ CD. Na p³ycie CD nagrano wszystkie ³aciñskie teksty: nowe s³ówka, dialogi i teksty zwarte, æwiczenia i ich rozwi¹zania, przyk³ady s³ówek i zdañ wystêpuj¹cych w regu³kach. Teksty polskie o mniejszym znaczeniu merytorycznym zosta³y skrócone lub pominiête. Ponadto nie zosta³y nagrane niektóre informacje gramatyczne. Czêste s³uchanie p³yty pozwoli Ci oswoiæ siê z brzmieniem dÿwiêków i prawid³owym akcentowaniem wyrazów w jêzyku ³aciñskim oraz szybko opanowaæ zasady wymowy. Radzimy wiernie naœladowaæ wymowê lektorów, korzystaæ z uwag zamieszczonych w zeszytach, powtarzaæ na g³os s³owa, zwroty czy ca³e zdania. Dodatkowymi czynnikami u³atwiaj¹cymi przyswajanie wiedzy s¹ specjalne symbole graficzne stosowane na marginesach oraz okreœlone rozwi¹zania typograficzne stosowane w tekstach lekcji: napisany kursyw¹ tekst znajduj¹cy siê przy tym symbolu zawiera nowe informacje dotycz¹ce gramatyki oraz u ycia s³ówek w ramkach zamieszczone s¹ dodatkowe informacje dotycz¹ce gramatyki, u ycia s³ówek lub wymowy æwiczenia oznaczone tym znakiem maj¹ na celu skontrolowanie znajomoœci nowych s³ówek, gramatyki lub wymowy (dotyczy sekcji A i B, z wy³¹czeniem sekcji A4) ten znak oznacza nowe s³ówka i wyra enia Nasze kursy wyró niaj¹ siê bezpoœrednim stylem wyk³adu. Mamy nadziejê, e ten sposób zwracania siê do Ciebie w materia³ach lekcyjnych spotka siê z Twoim zrozumieniem. W jêzyku ³aciñskim nie ma formy, która mog³aby odpowiadaæ polskiej formie grzecznoœciowej Pan/Pani. Rzymianie zwracali siê do siebie zawsze w 2 osobie, nawet niewolnik do swojego pana. 3

4 PROGRAM KURSU Pakiet 1 lekcje 1-2 Słownictwo: dotyczące przyjaźni i związane z tym zagadnieniem słownictwo w oparciu o sentencje i przysłowia oraz fragmenty dialogu O przyjaźni Marka Tuliusza Cycerona. Gramatyka: wymowa i akcent, odmiana rzeczowników deklinacji I i II, czas teraźniejszy czasowników koniugacji I-IV i czasownika posiłkowego sum ( być ), a także zasady stosowania orzecznika przymiotnikowego i rzeczownikowego. Pakiet 2 lekcje 3-4 Słownictwo: dotyczące zagadnień związanych z mieszkaniem w starożytnym Rzymie w oparciu o fragmenty tekstów takich autorów jak Pliniusz czy Witruwiusz. Gramatyka: Tryb rozkazujący oraz czas teraźniejszy strony biernej, czasowniki występujące tylko w stronie biernej (deponentia). Pakiet 3 lekcje 5-6 Słownictwo: teksty dotyczą różnych poglądów na powstanie świata przekazanych w tekstach Owidiusza, Cycerona oraz w Biblii. Gramatyka: liczebniki porządkowe, zaimki osobowe, zaimki dzierżawcze i ich odmiana, przymiotniki I i II deklinacji, czas przeszły niedokonany; zagadnienie z zakresu składni łacińskiej: dativus possessivus. Pakiet 4 lekcje 7-8 Słownictwo: dotyczące wsi i rolnictwa w oparciu o fragmenty pochodzące z dzieł takich autorów jak Wergiliusz, Horacy i inni. Gramatyka: accusativus cum infinitivo i podwójny accusativus. Pakiet 5 lekcje 9-10 Słownictwo: dotyczące rodziny i wychowania. Gramatyka: odmiana rzeczowników i przymiotników deklinacji III oraz imiesłów czasu teraźniejszego. Pakiet 6 - lekcje Słownictwo: dotyczące zagadnień z zakresu funkcjonowania państwa w oparciu o teksty Cycerona O państwie (De re publica) i pisma historyków, zwłaszcza Salustiusza. Gramatyka: deklinacja IV i V oraz czas przyszły czasowników regularnych I i II koniugacji oraz czasownika posiłkowego sum. Pakiet 7 lekcje Słownictwo: dotyczące problematyki wojny i pokoju. Gramatyka: czas przyszły czasowników koniugacji III i IV oraz liczebniki główne wraz z odmianą. Pakiet 8 lekcje Słownictwo: obejmuje tematykę związaną z czasem, a więc sposoby obliczania czasu (podział dnia na godziny, kalendarz, sposoby oznaczania lat) oraz zagadnienia związane z przemijaniem w ujęciu filozoficznym. Gramatyka: regularne stopniowanie przymiotników, sposoby wyrażania porównań (abl. comparationis, genetivus partitivus), czas przeszły dokonany (perfectum) w stronie czynnej, czasowniki nieregularne (semideponentia). Pakiet 9 lekcje Słownictwo: dotyczące miłości w oparciu o teksty Owidiusza oraz innych autorów. Gramatyka: obejmuje odmianę zaimków wskazujących ( hic, ille, iste, ipse, is, ea, id, idem ), a także przymiotnika solus, stronę bierną czasowników w czasie przeszłym dokonanym oraz czasy względne (plusquamperfectum i futurum exactum). Pakiet 10 lekcje Słownictwo: dotyczące takich zagadnień, jak prawo, sąd, sprawiedliwość w oparciu nie tylko o pisma filozoficzne, lecz przede wszystkim o obowiązujące do dziś zasady prawne sformułowane w krótkich sentencjach. Gramatyka: tryb łączący (coniunctivus) stosowany m.in. w pytaniach zależnych. Pakiet 11 lekcje Słownictwo: dotyczące różnych okresów w życiu człowieka, a więc dzieciństwa, młodości, dojrzałości, starości. Gramatyka: kontynuacja trybu łączącego w zdaniach okolicznikowych przyczyny i przyzwolenia oraz w zdaniach niezależnych. Pakiet 12 lekcje Słownictwo: dotyczące różnych opisanych przez autorów starożytnych (głównie Pliniuszów) dziwów natury autentycznych i zmyślonych. Gramatyka: zakończenie i podsumowanie zasad tworzenia i stosowania trybu łączącego. Pakiet 13 lekcje Słownictwo: dotyczące dziejów Rzymu w oparciu o teksty największych historyków rzymskich, a także fragmenty rzymskiej epopei narodowej Eneidy Wergiliusza. Gramatyka: dotyczące pewnych osobliwości I deklinacji, odmiany niektórych czasowników nieregularnych oraz specyficznego sposobu wyrażania przyszłości (coniugatio periphrasctica activa). Pakiet 14 lekcje Słownictwo: dotyczące takich zagadnień, jak życie, śmierć, nieśmiertelność na podstawie pism przedstawiających różne poglądy na ten temat w ujęciu filozoficznym i poetyckim (Cyceron, Lukrecjusz). Gramatyka: czasowniki nieregularne oraz podsumowanie składni accusativus cum infinitivo. Pakiet 15 lekcje Słownictwo: dotyczy bogów i ich kultu, zarówno w oparciu o teksty autorów pogańskich, jak i chrześcijańskich. Gramatyka: czasowniki modalne ( volo, nolo, malo ) i ich nieregularna odmiana oraz nieregularne stopniowanie przymiotników, a także tworzenie i stopniowanie przysłówków; rzeczowniki odsłowne gerundium. Pakiet 16 lekcje Słownictwo: dotyczące metod wróżbiarstwa stosowanych przez różne narody, teksty takich autorów, jak Cyceron, Cezar, Tacyt, Augustyn. Gramatyka: złożenia czasownika sum, esse, fui oraz budowa i zastosowania participium futuri passivi. Pakiet 17 lekcje Słownictwo: dotyczące rozrywek, jakimi umilali sobie życie starożytni Rzymianie (cyrk, amfiteatr). Gramatyka: składnia (nominativus cum infinitivo, podwójny nominativus). Pakiet 18 lekcje Słownictwo: dotyczące literatury, jej roli w życiu człowieka, informacje na temat najważniejszych pisarzy starożytnego Rzymu. Gramatyka: nieregularny czasownik fero i jego złożenia, typowa dla języka łacińskiego składnia ablativus absolutus. Pakiet 19 lekcje Słownictwo: związane z retoryką, teksty starożytnych nauczycieli i teoretyków wymowy. Gramatyka: podsumowanie poznanych wcześniej zagadnień, sposób wyrażania konieczności. Pakiet 20 lekcje Słownictwo: dotyczące teatru w oparciu o teksty różnych autorów komicznych i tragicznych. Gramatyka: odmiana kolejnego nieregularnego czasownika eo, ire, ii, itum i jego złożeń, powtórzenie zagadnień z całego kursu. 4

5 A1 Lekcja pierwsza jest poœwiêcona tak bliskiemu nam wszystkim zagadnieniu, jakim jest przyjaÿñ. Na pocz¹tek prezentujemy kilka sentencji z³otych myœli jakie przejêliœmy od Rzymian. Przed wys³uchaniem pierwszego tekstu zapoznaj siê ze s³ówkami i wyra eniami, które w nim wystêpuj¹. Podajemy tu, jak w wiêkszoœci dobrych s³owników ³aciñsko-polskich, rzeczowniki w dwóch formach: mianowniku i dope³niaczu liczby pojedynczej to pomo e zaliczyæ je do odpowiedniej deklinacji i utworzyæ formy pozosta³ych przypadków. Przymiotniki podajemy w trzech rodzajach (mêskim, eñskim i nijakim) w mianowniku liczby pojedynczej. Czasowniki podajemy na razie w takiej formie, w jakiej wystêpuj¹ w tekœcie. T³ustym drukiem zaznaczono samog³oskê sylaby, na któr¹ pada akcent. S³uchaj¹c nagrania, powtórz na g³os ka de s³owo i wyra enie; zwróæ tak e uwagê na polskie t³umaczenie: de (+ abl.) o (przyimek), np. de amicitia o przyjaÿni amicitia, amicitiae przyjaÿñ maximus, maxima, maximum najwiêkszy, a, e bonum, boni dobro est jest multa wiele enim bowiem gaudium, gaudii radoœæ sunt s¹ in (+ abl.) w (przyimek), np. in amicitia w przyjaÿni natura, naturae natura ipsa sama (osobiœcie), np. natura ipsa sama natura peperit zrodzi³, zrodzi³a itaque przeto sine (+ abl.) bez (przyimek), np. sine amicitia bez przyjaÿni vita, vitae ycie nullus, nulla, nullum aden, adna, adne firmissimus, firmissima, firmissimum najtrwalszy, a, e, bardzo trwa³y, a, e inter (+ acc.) miêdzy, pomiêdzy (przyimek), np. inter dominum et servum miêdzy panem a niewolnikiem aequus, aequa, aequum równy, a, e, np. inter aequos miêdzy równymi dominus, domini pan et i servus, servi niewolnik, s³uga verus, vera, verum prawdziwy, a, e sempiternus, sempiterna, sempiternum wieczny, a, e tamen jednak poculum, poculi kielich; pocula kielichy inter pocula przy kieliszku contracta zawi¹zana plerumque przewa nie vitreus, vitrea, vitreum szklany, a, e, kruchy, a, e (jak szk³o) 5

6 Zapewne nie zapamiêta³eœ wszystkich s³ówek, ale nie przejmuj siê tym zbytnio. Przyswoisz je sobie, s³uchaj¹c tekstu i wykonuj¹c æwiczenia zawarte w tej sekcji. Pos³uchaj zatem nagrania uwa - nie, staraj¹c siê wy³owiæ z niego jak najwiêcej znaczeñ: De amicitia. Maximum bonum est amicitia: multa enim gaudia sunt in amicitia. Amicitiam natura ipsa peperit. Itaque sine amicitia vita est nulla. Amicitia firmissima est inter aequos: inter dominum et servum nulla amicitia est. Verae amicitiae sempiternae sunt, tamen amicitia inter pocula contracta plerumque vitrea est. Pos³uchaj tekstu jeszcze raz i powtarzaj za lektorami ka de zdanie (oprócz t³umaczenia zdañ ³aciñskich w poprawnej polszczyÿnie podajemy w nawiasie t³umaczenie bardziej dos³owne, chocia niezupe³nie zgodne z normami jêzyka polskiego): De amicitia. O przyjaÿni. Maximum bonum est amicitia: Najwiêkszym dobrem jest przyjaÿñ: multa enim gaudia sunt in amicitia. wiele bowiem radoœci jest (dos³. liczne bowiem radoœci s¹) w przyjaÿni. Amicitiam natura ipsa peperit. PrzyjaŸñ sama natura (dos³. natura sama) zrodzi³a. Itaque sine amicitia vita est nulla. Przeto bez przyjaÿni nie ma ycia (dos³. ycie jest adne). Amicitia firmissima est inter aequos: PrzyjaŸñ najtrwalsza jest miêdzy równymi: inter dominum et servum nulla amicitia est. Verae amicitiae sempiternae sunt, tamen amicitia inter pocula contracta plerumque vitrea est. miêdzy panem a niewolnikiem nie ma przyjaÿni (dos³. przyjaÿñ jest adna). Prawdziwe przyjaÿnie s¹ wieczne (dos³. wieczne s¹), jednak przyjaÿñ zawarta przy kieliszku (dos³. wœród kielichów) przewa nie jest krucha (dos³. krucha jest). Nasze wyjaœnienia do przedstawionego tekstu rozpoczniemy od podania kilku zasad wymowy oraz akcentowania. W ³acinie, podobnie jak w jêzyku polskim, istnieje sta³a odpowiednioœæ miêdzy dÿwiêkow¹ postaci¹ wyrazu a jego graficzn¹ reprezentacj¹ dan¹ literê (lub grupê liter) czyta siê zawsze tak samo. W przyjêtej przez nas wymowie tradycyjnej wyj¹tek od tej zasady stanowi¹ litery c, u oraz i (regu³y dotycz¹ce ich wymowy bêdziesz poznawa³ stopniowo). Zapoznaj siê z pierwszymi zasadami wymawiania ³aciñskich liter, z których x, q i v nie wystêpuj¹ w jêzyku polskim jako przyk³ady pos³u ¹ nam wybrane wyrazy z naszego tekstu. Spó³g³oski: litera x jest znakiem reprezentuj¹cym dwie g³oski: ks, np. maximum [maksimum], litera q wystêpuje w ³acinie zawsze wraz z u, czyli jako grupa qu, któr¹ wymawia siê jako [kw], np. itaque [itakwe], litera v jest ³aciñskim odpowiednikiem polskiej litery w (nieistniej¹cej w ³acinie), np. vita [wita], litera c nale y do liter, które wymawia siê na dwa sposoby: jak polskie [c] przed i, np. amicitia [amicitia], jak polskie [k] przed o, u i spó³g³oskami, np.: pocula [pokula], contracta [kontrakta]. W ³acinie i wystêpuj¹ce po c nie powoduje zmiêkczenia tej g³oski: [ci] brzmi podobnie do [cj] w polskim wyrazie nacja, a nie tak jak w wyrazie chocia. 6

7 Samog³oski: Lekcja próbna zestawione obok siebie litery ae tworz¹ w ³acinie dwug³oskê wymawian¹ jako jeden dÿwiêk [e], np. sempiternae [sempiterne]; nie nale y myliæ tej dwug³oski z ea w tym przypadku obie litery odczytujemy osobno, np. vitrea [witrea]; dwug³oskê au wymawiamy zawsze jako [au] (³¹cznie), czyli tak jak w polskim wyrazie auto. Teraz wykonaj proste æwiczenie spróbuj poprawnie odczytaæ wyrazy z tekstu: aequos > ekwos amicitiae > amicitie plerumque > plerumkwe verae > were Przyjrzyj siê teraz dwom grupom wyrazów i zwróæ uwagê na umiejscowienie akcentów (jak wiesz, akcentowan¹ sylabê zaznaczamy przez wyt³uszczenie samog³oski): bonum maximum multa peperit natura itaque servum firmissima Jak widzisz, w pierwszej grupie wyrazów akcent pada na drug¹ sylabê od koñca tak jak w jêzyku polskim, w drugiej grupie na trzeci¹ od koñca. W ³acinie wystêpuje akcent dynamiczny sylabê akcentowan¹ wymawia siê silniej ni nieakcentowan¹. W wyrazach dwusylabowych akcent pada zawsze na drug¹ sylabê od koñca, w wyrazach licz¹cych wiêcej ni dwie sylaby na drug¹ lub trzeci¹ sylabê od koñca. Ucz¹c siê s³ówek, zawsze nale y zwracaæ uwagê na miejsce akcentu niejednokrotnie sposób akcentowania decyduje o znaczeniu wyrazu. Teraz wykonaj æwiczenie odczytaj podane wyrazy, staraj¹c siê zachowaæ poprawny akcent: contracta > kontrakta dominum > dominum peperit > peperit pocula > pokula itaque > itakwe sempiternae > sempiterne Teraz przyjrzyjmy siê czasownikowi byæ. W tekœcie wystêpuje on w dwóch formach czasu teraÿniejszego est jest oraz sunt s¹. Analizuj¹c budowê tych form, mo esz poznaæ dwie koñcówki koniugacyjne w stronie czynnej (³ac. activum). Dla trzeciej osoby liczby pojedynczej (³ac. singularis) brzmi ona t, natomiast dla trzeciej osoby liczby mnogiej (³ac. pluralis) nt. Spróbuj teraz uzupe³niæ brakuj¹ce czasowniki: W przyjaÿni s¹ liczne radoœci. PrzyjaŸñ jest najtrwalsza. Prawdziwe przyjaÿnie s¹ wieczne. In amicitia multa gaudia > sunt. Amicitia firmissima > est. Verae amicitiae sempiternae > sunt. Przejdziemy teraz do zagadnieñ zwi¹zanych z rzeczownikiem. W tekœcie wystêpuje wielokrotnie wyraz przyjaÿñ amicitia, amicitiam, amicitiae. Patrz¹c na jego zmieniaj¹c¹ siê formê, s³usznie przypuszczasz, e jêzyk ³aciñski, podobnie jak polski, jest jêzykiem fleksyjnym, tzn. e posiada zasób form gramatycznych, które s³u ¹ do wyra ania stosunków miêdzywyrazowych w zdaniu. 7

8 Deklinacja ³aciñska ma jednak szeœæ przypadków (nie siedem jak polszczyzna). Znaczeniowo odpowiadaj¹ one przypadkom polskim, z wyj¹tkiem przypadka pi¹tego nazywanego ablativus, który wyra a separacjê, a ponadto pe³ni funkcjê polskiego narzêdnika i miejscownika. W materia³ach lekcyjnych bêdziemy siê pos³ugiwali ³aciñskimi nazwami przypadków (tak jak to czyni¹ autorzy podrêczników do nauki j. ³aciñskiego). Postaraj siê zapamiêtaæ te nazwy wraz ze sformu³owanymi po polsku pytaniami: 1. Mianownik Nominativus kto? co? = N./Nom. 2. Dope³niacz Genetivus kogo? czego? = G./Gen. 3. Celownik Dativus komu? czemu? = D./Dat. 4. Biernik Accusativus kogo? co? = Acc. 5. Ablativus (od) kogo? (od) czego? Narzêdnik (z) kim? (z) czym? = Abl. Miejscownik (o) kim? (o) czym? 6. Wo³acz Vocativus = V./Voc. Przyjrzyjmy siê jeszcze wyra eniom przyimkowym (przyimkom z rzeczownikami): de amicitia o przyjaÿni in amicitia w przyjaÿni sine amicitia bez przyjaÿni inter aequos miêdzy równymi inter dominum et servum miêdzy panem i niewolnikiem inter pocula (dos³.) wœród kielichów Nale y pamiêtaæ, e podobnie jak w jêzyku polskim rzeczownik po przyimku wystêpuje w œciœle okreœlonym przypadku, dlatego te ka dego przyimka nale y uczyæ siê wraz z przypadkiem, w którym stoi nastêpuj¹cy po nim rzeczownik lub zaimek. Znaj¹c znaczenie rzeczowników oraz przyimków z tekstu, spróbuj przet³umaczyæ nastêpuj¹ce wyra enia przyimkowe: de natura > o naturze in vita > w yciu sine domino > bez pana Zapoznawszy siê z t³umaczeniem tekstu, zauwa y³eœ, e zawartych jest w nim wiele ogólnych myœli w rzeczywistoœci s¹ one sentencjami. Spróbuj przet³umaczyæ je na jêzyk polski i naucz siê ich na pamiêæ: Maximum bonum est amicitia. > PrzyjaŸñ jest najwy szym dobrem. Amicitiam natura ipsa peperit. > PrzyjaŸñ zrodzi³a sama natura. Sine amicitia vita est nulla. > Bez przyjació³ nie ma ycia. Amicitia firmissima est inter aequos. > Najmocniejsza jest przyjaÿñ miêdzy równymi. Inter dominum et servum nulla amicitia est. > Miêdzy panem a niewolnikiem nie ma przyjaÿni. Verae amicitiae sempiternae sunt. > Prawdziwe przyjaÿnie s¹ wieczne. Amicitia inter pocula contracta plerumque vitrea est. > PrzyjaŸñ zawarta przy kieliszku jest krucha jak szk³o. B1 Pozna³eœ ju kilka sentencji o przyjaÿni. Teraz dowiesz siê trochê wiêcej o tym, co staro ytni Rzymianie s¹dzili na jej temat. Oto kilka uwag dotycz¹cych przyjaÿni dwóch znanych mê ów stanu: Scypiona Afrykañczyka M³odszego i Leliusza. 8

9 Najpierw jednak zapoznaj siê ze s³ówkami i wyra eniami, które wyst¹pi¹ w tekœcie: amicus, amici przyjaciel Scaevola, Scaevolae Scewola (ziêæ Leliusza) Laelius, Laelii Leliusz (przyjaciel Scypiona) Africanus (Africana, Africanum) afrykañski ( a, e), Afrykañczyk (przydomek Scypiona) Marcus Tullius Cicero Marek Tuliusz Cyceron (rzymski mówca, m¹ stanu i filozof) tener, tenera, tenerum delikatny, m³ody narrat opowiada Scipio Africanus Scypion Afrykañski (M³odszy) clarus, clara, clarum s³awny, a, e pulcher, pulchra, pulchrum piêkny, a, e semper zawsze iuvat (+ acc.) wspiera (kogo? co?), pomaga (komu? czemu?) idem to samo sentit myœli numquam nigdy falsa k³amstwa dicit mówi bonus, bona, bonum dobry, a, e vir, viri mê czyzna, cz³owiek honestus, honesta, honestum uczciwy, a, e non nie solum tylko sed lecz, ale etiam tak e patria, patriae ojczyzna (por. patriota, patriotyzm) amat kocha causa, causae przyczyna, powód, np. amicorum causa zpowodu przyjació³ contra (+ acc.) przeciwko (komu? czemu?) (przyimek), np. contra patriam przeciwko ojczyÿnie agere dzia³aæ licet wolno monere napomnieæ, upomnieæ debet musi, powinien si jeœli, je eli agit dzia³a A teraz pos³uchaj tekstu: De amicis. Scaevola de amicitia inter Laelium et Africanum Marco Tullio tenero narrat. Scipio Africanus amicus Laelii est. Et Laelius amicus Africani est. Scipio et Laelius amici clari sunt. Amicitia inter Africanum et Laelium pulchra et tenera est. Amicus semper amicum iuvat et idem sentit. Amicus numquam amico falsa dicit. Amicus bonus est vir bonus et honestus. Vir bonus non solum amicos, sed etiam patriam amat. Amicorum causa contra patriam agere non licet. Vir bonus amicum monere debet, si contra patriam agit. 9

10 Wys³uchaj jeszcze raz tekstu i powtarzaj za lektorem ka de zdanie na g³os: De amicis. O przyjacio³ach. Scaevola de amicitia inter Laelium et Africanum Marco Tullio tenero narrat. Scipio Africanus amicus Laelii est. Et Laelius amicus Africani est. Scipio et Laelius amici clari sunt. Amicitia inter Africanum et Laelium pulchra et tenera est. Amicus semper amicum iuvat et idem sentit. Amicus numquam amico falsa dicit. Amicus bonus est vir bonus et honestus. Vir bonus non solum amicos, sed etiam patriam amat. Amicorum causa contra patriam agere non licet. Vir bonus amicum monere debet, si contra patriam agit. Scewola o przyjaÿni miêdzy Leliuszem i (Scypionem) Afrykañczykiem opowiada m³odemu Markowi Tuliuszowi Cyceronowi (dos³. Markowi Tuliuszowi Cyceronowi m³odemu opowiada). Scypion Afrykañczyk jest przyjacielem Leliusza (przyjacielem Leliusza jest). I Leliusz jest przyjacielem (Scypiona) Afrykañczyka. Scypion i Leliusz s¹ s³awnymi przyjació³mi (dos³. przyjaciele s³awni s¹). PrzyjaŸñ miêdzy (Scypionem) Afrykañczykiem a Leliuszem jest piêkna i delikatna (dos³. piêkna i delikatna jest). Przyjaciel zawsze pomaga przyjacielowi (dos³. wspiera przyjaciela) i to samo myœli. Przyjaciel nigdy nie mówi przyjacielowi k³amstw (dos³. nigdy przyjacielowi mówi k³amstwa). Dobry przyjaciel (dos³. przyjaciel dobry) jest cz³owiekiem dobrym i uczciwym (dos³. jest cz³owiek dobry i uczciwy). Cz³owiek dobry nie tylko przyjació³, lecz tak e ojczyznê kocha. Dla przyjació³ (dos³. z powodu przyjació³) nie wolno przeciw ojczyÿnie dzia³aæ (dos³. przeciw ojczyÿnie dzia³aæ nie wolno). Dobry cz³owiek powinien upomnieæ przyjaciela (dos³. przyjaciela upomnieæ), jeœli dzia³a przeciwko ojczyÿnie (dos³. jeœli przeciwko ojczyÿnie dzia³a). Wymienione w tekœcie osoby to: Publiusz Korneliusz Scypion Afrykañczyk M³odszy ( przed Chr.): rzymski m¹ stanu i wódz. Dwukrotnie by³ konsulem (najwy szy urz¹d w pañstwie, odpowiednik prezydenta); dwukrotnie odby³ tryumf: po zwyciêstwie nad Kartagin¹, któr¹ zdoby³ i zburzy³ w r. 146 przed Chr. podczas trzeciej wojny punickiej oraz po zdobyciu Numancji w Hiszpanii w r Jako polityk by³ przeciwnikiem reform agrarnych. By³ znakomitym mówc¹ i cz³owiekiem o wszechstronnym wykszta³ceniu. Gajusz Leliusz: znany g³ównie jako serdeczny przyjaciel Scypiona; m¹ stanu: piastowa³ godnoœæ konsula. Marek Tuliusz Cyceron ( przed Chr.): rzymski mówca, m¹ stanu i pisarz: autor wielu dzie³ retorycznych, filozoficznych i bogatej korespondencji. Wœród traktatów filozoficznych na uwagê zas³uguje dialog pt. Leliusz. O przyjaÿni, w którym wy³o y³ swoje pogl¹dy na istotê, Ÿród³o i granice przyjaÿni; z niego pochodzi wiêkszoœæ myœli podanych w tekstach tego zeszytu. Traktat ma formê dialogu miêdzy Leliuszem a jego dwoma ziêciami, zreferowanym rzekomo Cyceronowi przez jednego z nich, Kwintusa Mucjusza Scewolê, wybitnego prawnika, nauczyciela Cycerona. Zanim przejdziemy do omówienia problemów gramatycznych, uzupe³nimy informacje na temat wymowy. Oto dalsze regu³y dotycz¹ce wymowy i oraz c : literê i odczytujemy na dwa sposoby, zale nie od tego, czy jest zg³oskotwórcze, czy nie: jako [i], gdy jest oœrodkiem sylaby (jest zg³oskotwórcze), np. inter [inter], jako [j], gdy nie jest oœrodkiem sylaby (nie jest zg³oskotwórcze), np. iuvat [juwat]. 10

11 Zg³oskotwórczoœæ polega na tym, e i jest jedyn¹ samog³osk¹ w sylabie (zg³osce), jak ma to miejsce w wyrazie in-ter. W wyrazie iu-vat samog³osce i towarzyszy samog³oska u, czyli i nie jest zg³oskotwórcze. literê c czyta siê: jak polskie [c] przed ae (wymawianym jako [e]), np. Scaevola [Scewola], jak [k] przed a, np. Africanus [Afrikanus]. Teraz zajmiemy siê koniugacj¹. O tym, e koñcówk¹ koniugacyjn¹ dla trzeciej osoby liczby pojedynczej jest t, dowiedzia³eœ siê z komentarza do sekcji A1. Przyjrzyj siê czasownikom z tekstu wystêpuj¹cym w trzeciej osobie, odetnij t i sprawdÿ, jaka g³oska znajduje siê bezpoœrednio przed koñcówk¹: narrat (opowiada) > narra a sentit (uwa a, s¹dzi) > senti i debet (powinien, musi) > debe e Jak widzisz, czasownik narrat przed koñcówk¹ ma g³oskê a, czasownik debet g³oskê e, natomiast sentit i. S¹ to samog³oski, na które zakoñczony jest temat tych czasowników. W tekœcie wystêpuje jeszcze inna forma czasownikowa: monere. Koñcówk¹ koniugacyjn¹ tej formy jest re. Tak w³aœnie wygl¹da bezokolicznik czasu teraÿniejszego strony czynnej infinitivus praesentis activi. Znaj¹c tematy czasowników, utwórz bezokolicznik czasu teraÿniejszego (³ac. infinitivus praesentis activi) od poni szych czasowników: iuva wspieraæ > iuvare senti myœleæ > sentire debe powinno siê > debere Nie wspomnieliœmy jeszcze o czasownikach dicit oraz agit. W trzeciej osobie liczby pojedynczej nie ró ni¹ siê formalnie od sentit. Przyjrzyjmy siê jednak ich bezokolicznikom: dicere mówiæ agere robiæ sentire myœleæ Ró ni¹ siê one od bezokolicznika sentire, ale z kolei przypominaj¹ bezokolicznik monere tak jak on maj¹ e przed koñcówk¹ re. Przyjrzyj siê jednak miejscu akcentu. Widzisz, e w monere akcent pada na drug¹ sylabê od koñca, tzn. na e, natomiast w dicere na trzeci¹ sylabê od koñca na i. Mamy zatem cztery warianty bezokolicznika, takie jak w wyrazach: narrare monere (z e akcentowanym) dicere (z e nieakcentowanym) sentire W ³acinie wyró niamy cztery koniugacje. Przynale noœæ koniugacyjn¹ czasownika rozpoznajemy po bezokoliczniku czasu teraÿniejszego strony czynnej (infinitivus praesentis activi). W formie tej czasowniki s¹ zakoñczone: w pierwszej koniugacji na are, w drugiej koniugacji na ere (z e akcentowanym), w trzeciej koniugacji na ere (z e nieakcentowanym), w czwartej koniugacji na ire. 11

12 Je eli chcemy odmieniæ czasownik ³aciñski przez osoby, musimy znaæ jego temat koniugacyjny.temat koniugacyjny czasownika znajdujemy w bezokoliczniku czasu teraÿniejszego strony czynnej (infinitivus praesentis activi) poprzez odciêcie koñcówki re, a w formach z e nieakcentowanym koñcówki ere. ZnajdŸ tematy czasowników poszczególnych koniugacji: 1. narrare > narra 2. monere (akcentowane) > mone 3. dicere (nieakcentowane) > dic 4. sentire > senti Temat czasowników koniugacji pierwszej zakoñczony jest na a, koniugacji drugiej na e, koniugacji trzeciej na spó³g³oskê lub u, koniugacji czwartej na i. Wiesz, e temat czasowników trzeciej koniugacji koñczy siê na spó³g³oskê. Przygl¹daj¹c siê takim formom jak dicere czy dicit, widzisz, e miêdzy tematem ( dic ) a koñcówk¹ ( t, re ) pojawia siê samog³oska ( i, e ). Jest to tak zwana spójka. Spójka ( e, i lub u ) wystêpuje w koniugacji trzeciej (o temacie zakoñczonym na spó³g³oskê lub u ) przed koñcówkami koniugacyjnymi rozpoczynaj¹cymi siê od spó³g³oski. Jest elementem autonomicznym nie stanowi czêœci tematu ani koñcówki. Przejdziemy teraz do deklinacji. W naszym tekœcie pojawia siê wiele rzeczowników i przymiotników. Wszystkie nale ¹ do deklinaacji I b¹dÿ II. Przynale noœæ deklinacyjn¹ rzeczownika rozpoznajemy po koñcówce drugiego przypadka dope³niacza liczby pojedynczej (genetivus). aciñskie rzeczowniki i przymiotniki mog¹ wystêpowaæ w rodzaju mêskim (masculinum), eñskim (femininum) oraz nijakim (neutrum). W ³acinie obowi¹zuje tzw. rodzaj gramatyczny o przynale noœci do danego rodzaju decyduje forma gramatyczna, tylko nazwy ludzi i zwierz¹t okreœlonej p³ci zachowuj¹ swój rodzaj naturalny (nawet wbrew formie gramatycznej). Rodzaj gramatyczny rzeczownika rozpoznaje siê po koñcówce mianownika liczby pojedynczej (nominativus singularis), po uprzednim okreœleniu jego przynale noœci deklinacyjnej. Dlatego te nominativus (pozwalaj¹cy poznaæ rodzaj) i genetivus singularis (pozwalaj¹cy okreœliæ przynale noœæ deklinacyjn¹) stanowi¹ tzw. formê podstawow¹ rzeczownika (jego zapis s³ownikowy). Ucz¹c siê rzeczowników, nale y zawsze zapamiêtywaæ ca³¹ formê podstawow¹ (ich nominativus i genetivus). Do deklinacji I nale ¹ rzeczowniki rodzaju eñskiego (w nominativie zakoñczone na a ) z genetivem zakoñczonym na ae. Nale ¹ do niej tak e rzeczowniki rodzaju mêskiego bêd¹ce imionami w³asnymi mê czyzn (jak np. Scaevola ) lub nazwami zawodów, tak jak po polsku rzeczownik sêdzia zachowuj¹ one rodzaj naturalny. Do deklinacji II nale ¹ rzeczowniki z genetivem zakoñczonym na i. Rzeczowniki w nominativie zakoñczone na us lub er s¹ rodzaju mêskiego (masculinum), a zakoñczone na um nijakiego (neutrum). Okreœl przynale noœæ deklinacyjn¹ i rodzaj rzeczowników z tekstu, których formy podajemy poni ej: amicus, amici > deklinacja II (koñcówka gen.: i), rodzaj mêski (koñcówka nom.: us) Laelius, Laelii > deklinacja II (koñcówka gen.: i), rodzaj mêski (koñcówka nom.: us) falsum, falsi > deklinacja II (koñcówka gen.: i), rodzaj nijaki (koñcówka nom.: um) patria, patriae > deklinacja I (koñcówka gen.: ae), rodzaj eñski (koñcówka nom.: a) Scaevola, Scaevolae > deklinacja I (koñcówka gen.: ae), rodzaj mêski (naturalny) 12

13 Wed³ug deklinacji IiIIodmieniaj¹ siê tak e przymiotniki. Forma podstawowa przymiotnika ró ni siê od formy podstawowej rzeczownika (nominativus, genetivus). Form¹ podstawow¹ przymiotnika jest nominativus (mianownik) w trzech rodzajach: mêskim (masculinum), eñskim (femininum) i nijakim (neutrum). Przymiotniki IiIIdeklinacji w nominativie mog¹ byæ zakoñczone na: us (masculinum) a (femininum) um (neutrum) er (masculinum) era (femininum) erum (neutrum) er (masculinum) ra (femininum) rum (neutrum) Spróbuj przet³umaczyæ podane przymiotniki na jêzyk polski, znaj¹c zakoñczenia ka dego rodzaju i wiedz¹c, e clarum znaczy s³awne, tener m³ody, pulchra piêkna : pulcher > piêkny tenera > m³oda tenerum > m³ode pulchrum > piêkne clara > s³awna clarus > s³awny C1 Æwiczenie 1 Przeczytaj poni sze zdania odnosz¹ce siê do tekstów z sekcji A1 i B1. Zaznacz w tabelce zdania prawdziwe i fa³szywe: Zdanie Prawdziwe Fa³szywe 1. Sine amicitia vita est nulla. 2. Inter aequos nulla amicitia est. 3. Scaevola de Marco Tullio narrat. 4. Scipio et Laelius amici sunt. Æwiczenie 2 Uzupe³nij podane zdania odpowiedni¹ form¹ czasownika byæ : 1. In amicitia gaudia Amicitiae inter pocula contractae non... sempiternae. 3. Laelius amicus bonus.... Æwiczenie 3 Pos³uchaj zdañ nagranych na kasecie i spróbuj je poprawnie zapisaæ: Æwiczenie 4 Rozpoznaj rodzaj rzeczowników (m masculinum, f femininum,n neutrum) i dobierz do nich przymiotnik w odpowiedniej formie: na przyk³ad: gaudium, gaudii neutrum sempiternus, sempiterna, sempiternum 1. natura, naturae... pulcher, pulchra, pulchrum 2. dominus, domini... tener, tenera, tenerum 3. vita, vitae... honestus, honesta, honestum

14 4. servus, servi... bonus, bona, bonum 5. poculum, poculi... vitreus, vitrea, vitreum Æwiczenie 5 Lekcja próbna Przet³umacz na jêzyk polski nastêpuj¹ce zdania: 1. Amicitia inter aequos sempiterna est Inter dominum et servum amicitia vitrea est Vera amicitia maximum gaudium est Inter pocula multa gaudia sunt Scaevola Laelium iuvat Vir honestus amicos et patriam amat.... Æwiczenie 6 Uzupe³nij zdania brakuj¹cymi wyrazami poznanymi w pierwszej czêœci lekcji. Zwróæ uwagê na w³aœciw¹ koñcówkê: Sine amicitia vita... est. Vera... sempiterna.... Amicitiae inter aequos... sunt. Africanus amicus... est. Vir... patriam amat. 14

15 Zamów ju dziœ! (koszt po³¹czenia 1 impuls wg taryfy operatora) edukacja na