Polscy kibice-chuligani

Transkrypt

1 SZKOŁA POLICJI W KATOWICACH Polscy kibice-chuligani Opracowanie: mł. asp. mgr Tomasz Łatak Zakład Służby Prewencyjnej Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2011

2 Wszelkie prawa zastrzeżone Szkoła Policji w Katowicach 2011 Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3 Spis treści Wstęp... 5 I. Funkcjonowanie subkultury szalikowców w Polsce... 6 Typologia pseudokibiców... 8 Hooligans Sposoby działania Najważniejsze cechy II. Największe ekscesy chuligaństwa stadionowego na świecie i w Polsce Pseudokibice w Europie i na świecie Pseudokibice w Polsce III. Policja a kibice Wizerunek policjanta wśród pseudokibiców Wydarzenia słupskie Zapobieganie i przeciwdziałanie BIBLIOGRAFIA

4 4

5 Wstęp Podjęcie skutecznej walki z problem wymaga zrozumienia jego istoty i przyczyn występowania. Jak doskonale wiemy w naszym kraju w 2012 roku odbędzie się największa impreza piłkarska w historii polskiej piłki nożnej, dlatego warto poszerzyć i wzbogacić swoje informacje na temat polskich pseudokibiców do czego przyczynić się może niniejszy skrypt. Pierwszy jego rozdział poświęcony jest subkulturze pseudokibiców, których charakteryzuje nie tylko duży szacunek do barw klubowych, ale również epatowanie specyficznymi formami agresji, a także samemu kibicowaniu. Opisując wybraną subkulturę skupiłem się na kibicach piłki nożnej sporcie najpopularniejszym w tej części świata. W rozdziale drugim dokonałem charakterystyki największych ekscesów chuligaństwa stadionowego na świecie i w Polsce. W rozdziale trzecim podejmuję natomiast próbę odpowiedzi na pytanie, jaka jest i jaka powinna być rola policji w całym systemie zwalczania chuligaństwa stadionowego. Szczególną rolę odgrywają w mojej pracy źródła internetowe, ponieważ to właśnie w Internecie znajduje się najwięcej informacji na temat aktywności grup kibiców. Zarówno samym szalikowcom najłatwiej jest w ten sposób pochwalić się swoimi osiągnięciami, jak i pokrzywdzeni najszybciej alarmują tą drogą o wybrykach chuligańskich. Strony internetowe kibiców są niemal niezliczone, należy jednak zauważyć, że najczęściej są one prowadzone w opłakany sposób i często trwają co najwyżej jeden sezon. W opracowaniu publikacji posługiwałem się ponadto obszernymi doniesieniami oraz komentarzami dziennikarzy i publicystów na portalach internetowych. 5

6 I. Funkcjonowanie subkultury szalikowców w Polsce W kręgu subkultur stadionowych szalikowcy stanowią najliczniejszą grupę subkulturową. Najwięcej z nich pochodzi z Górnego Śląska, Trójmiasta, Krakowa i Warszawy. W wyżej wymienionych miastach liczba szalikowców przekracza 5 tysięcy. Szalikowcy to grupy młodzieżowe, które charakteryzuje przestępczość związana ze sportem. Rozszerzanie się agresji młodych ludzi jest spowodowane poczuciem bezkarności, psychologią tłumu. Emocje i narastanie agresji są wzmagane przez picie alkoholu oraz zażywanie narkotyków. Wyładowanie agresji następuje pod wpływem bodźców, które dopingują jednostkę w zbiorowisku skumulowanych, przeciwstawnych emocji. W takim środowisku zarówno kontrola, jak i hamulce, zredukowane są do minimum. Dla szalikowców najważniejsza jest możliwość pokazania się w zwartej grupie, która zwraca na siebie uwagę, a więc coś znaczy. Liczy się również chęć bycia najważniejszym w tłumie oraz niechęć do bycia ignorowanym. Miejscem spotkań tej subkultury jest stadion, gdzie swoistą twierdzą jest tzw. młyn, czyli miejsce przeważnie znajdujące się naprzeciwko trybuny honorowej. Wygonienie z niego przez kibiców innej drużyny jest olbrzymią klęską. Niektóre młyny mają swoją nazwę np.: kibice Legii Warszawa nazywają swój młyn Żyleta, a kibice ŁKS Łódź Galera, natomiast kibice Wisły Kraków X Sektor. Jeśli mecz nie rozgrywa się zgodnie z oczekiwaniami kibiców, wszczynają oni bójki, przerywają rozgrywki, rzucają na płytę boiska lub w kibiców drużyny przeciwnej różne przedmioty. Szalikowcy niszczą urządzenia stadionowe: chodniki, ogrodzenia, ławki, poręcze, oświetlenie. Często są ogarnięci fanatyzmem przemocy. Na stadionach atakują głównie kibiców drużyny przeciwnej, zdarza się również, że arbitrów i zawodników. Wśród zachowań pseudokibiców rozpoznajemy również zjawisko tzw. kosy, która polega na wzajemnym wyniszczaniu się grup kibiców w postaci: bójek przed meczem, w czasie meczu i po meczu; agresji werbalnej czyli walk na okrzyki, czy też pieśni; zasadzek na autokary, pociągi. Zwyciężonemu rywalowi zostają odebrane 6

7 atrybuty kibicowskie flagi, czapeczki, szaliki, koszulki w barwach klubowych. Niektóre trofea są publicznie niszczone w trakcie meczów pomiędzy drużynami, którym kibicują zwaśnione grupy. Częstą przyczyną występowania tego zjawiska jest walka o dominację na terenie danego województwa. Powszechnie znane są konflikty regionalne pomiędzy pseudokibicami. Na przykład warszawscy kibice nienawidzą łódzkich oraz poznańskich i odwrotnie. Nikt nie potrafi wyjaśnić źródła wzajemnego konfliktu. Z drugiej strony nie wszystkie kluby sportowe mają szalikowców. Nie posiada ich np. Olimpia Poznań czy Stal Mielec. Natomiast najbardziej znane grupy skupione są wokół klubów: Legia Warszawa, Lech Poznań, Widzew Łódź, Śląsk Wrocław, Arka Gdynia i Wisła Kraków. W Internecie można spotkać się z tzw. Dekalogiem kibica, który poniżej zacytuję: 1. Gdy Twojej drużynie gra nie odpowiada, to staraj się zawsze przekrzyczeć Sąsiada. 2. Najprzyjemniej jest na stadionie, gdy sektor wrogich kibiców płonie. 3. Ten się kibic bardziej liczy, który głośniej trąbi, krzyczy. 4. Na pomidory nie żałuj grosza, wal nimi celnie w sędziego kalosza. 5. Za zwycięstwo swej drużyny golnij łyka z butelczyny. 6. Jeśli przegrywa Twoja drużyna, to kibiców przeciwnika wina. 7. Za przegraną Twych pupilków pobij złych kibiców kilku. 8. Nigdy nie mów swojej żonie, jak działałeś na stadionie. 9. Gdy jest gra o wielką stawkę, złam krzesełko albo ławkę. 10. Na stadionie idź na całość, choćbyś miał oberwać pałą 1. Subkulturę szalikowców stanowią przede wszystkim młodzi ludzie, w wieku od 15 do 25 lat, wywodzący się głównie ze środowisk o niskim standardzie społecznym i kulturowym. Najczęściej są to osoby bez istotnego wykształcenia lub z niskim poziomem wykształcenia, bez aspiracji i ambicji życiowych, silne wyłącznie w grupie. 1 Wypis z nieistniejącej już strony forum kibiców klubu Widzew Łódź: humor [dostęp: 2004 rok]. 7

8 Szalikowcy ubierają są w kurtki typu flayers, które na stadionie przewracają pomarańczową podszewką na wierzch. Często są obcięci na łyso lub też bardzo krótko. Barwy i herb są dla nich symbolami kultu, walczą o nie z kibicami drużyny przeciwnej. Aby ich twarzy nie można było zidentyfikować z zapisów kamer, które są montowane na stadionach, często zakładają na twarz kominiarki lub chusty 2. Subkultura szalikowców jest zmorą dzisiejszych klubów piłkarskich i stadionów sportowych. Stwarza największe zagrożenie dla ładu i porządku publicznego. Cechują ją brutalizm, wandalizm, wulgaryzm językowy, formy wyjątkowo agresywnego zachowania. Przynależność do grupy jej członkowie podkreślają strojem symbolizującym barwy klubowe. Najczęściej są to: koszulki, flagi, szaliki w barwach klubu, któremu kibicują. Typologia pseudokibiców Albert Jawłowski z Ośrodka Badań Młodzieży Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego przedstawił typologię kibiców skonstruowaną na podstawie slangowych określeń funkcjonujących wśród tej grupy. Przedstawia się ona następująco: Piknikowcy to grupa kibiców, którzy przychodzą na stadion w celu obejrzenia meczu, często z dziećmi, reagują emocjonalnie, ale na tym ich ekspresja się kończy. Kolejną grupą jest ultras czyli kibice, którzy przygotowują oprawę meczu, wystrzeliwują race, zakładają na głowę flagi, podnoszą transparenty, rozwijają serpentyny. Biorąc udział w widowisku dbają o stadionową fiestę i show 3. Niektóre zachowania ultras stają się zagrożeniem dla innych uczestników imprezy chodzi tutaj o pirotechnikę, a więc: race, tzw. wulkany, petardy, świece dymne. Grupa ta nie atakuje fanów przeciwnego zespołu, choć sprowokowany ultras potrafi wziąć aktywny udział w bójce. Często jest krytyczny wobec samego siebie, jednak umie dobrze ocenić sytuację i podjąć 2 Cekiera Cz., Subkultury młodzieżowe - Szalikowcy, Problemy Alkoholizmu 1995, nr 11, s.7. 3 Jawłowski A., Zabawa na śmierć i życie, Gazeta Wyborcza, r. 8

9 właściwą decyzję względem swojego zachowania. Śledzi na bieżąco wyniki sportowe. Animals jest to grupa najbardziej agresywnych kibiców. Sportem interesują się w niewielkim stopniu. Widowisko sportowe jest dla nich znakomitą okazją do udziału w zadymie, bijatyce czy manifestacji ulicznej. Często nie pamiętają, jakim rezultatem skończył się mecz, czy nawet jakie drużyny w nim grały. Uważają, że mecze na miejscowym stadionie są wystarczającą okazją do zadymy, więc przeważnie w ogóle nie uczestniczą w wyjazdach na mecze poza miejsce zamieszkania. Zadymiarz od animalsa różni go jedynie fakt częstszych wyjazdów na mecze i to, iż zapamiętuje, które drużyny grały w meczu i jaki był jego wynik. Jest on w nieco większym stopniu kibicem. Pozostałe cechy nie różnią go jednak od animalsa. Szalikowiec, wg terminologii zebranej przez Jawłowskiego, jest kibicem i miłośnikiem sportu. Spędza godziny przed telewizorem, wpatruje się w relacje sportowe. W bójkach uczestniczy sporadycznie, najczęściej wtedy, gdy zaatakowany musi się bronić. Charakteryzuje go duży szacunek dla barw klubowych, przejawiający się odpowiednim wyglądem (tj. szalik, flagi, koszulki, pomalowana twarz). Zachowuje dystans do wymienionych wyżej grup. Kibic ma szal, flagę, posiada dobrą wiedzę na temat sportu z telewizji, radia, prasy, książek. Na wyjazdy jeździ sporadycznie, najczęściej incognito i blisko miejsca zamieszkania. Zadymy stara się omijać i w nich nie uczestniczyć. Jest obecny prawie na każdym meczu rozgrywanym w miejscu zamieszkania. Fanatyk chodzi na mecze bez akcesoriów. Potrafi przejechać cały kraj, a nawet i kontynent za swoja drużyną. Gardzi hooligans i szalikowcami, nienawidzi ich. Najgroźniejszą grupą są chuligani, pseudokibice, official hooligan inaczej hools jak sami siebie nazywają. Grupy te składają się z młodych skinheadów. Członkowie tych grup traktują mecz wyłącznie jako okazje do walki z innymi chuliganami i policją. Tego rodzaju kibicowskie bojówki posiada wiele znanych 9

10 polskich klubów (np. Wisła Kraków Armia Białej Gwiazdy, Cracovia Łowcy psów, Lech Poznań Boys to Fight. Hooligans Hools to grupa, która przejawia wiele zachowań agresywnych i w sposób powszechny używa niebezpiecznych narzędzi, tj. noży, siekier, pałek, kastetów, kijów baseballowych, odpowiednio profilowanych kamieni, śrub czy innych przyrządów bardzo wymyślnej konstrukcji. Hools nie stronią ponadto od alkoholu, wyzwisk, awantur, bójek. Dokonują również naruszeń prawa, jak np. kradzieży, rozbojów, zgwałceń w pociągach (tzw. pociągi grozy ), demolują wagony, napadają również na personel obsługujący pasażerów i samych pasażerów. Znane są nawet przypadki wyrzucania podróżnych z jadącego pociągu. Często na pociągi wiozące kibiców z meczu, w rejonach gdzie mieszkają wrogo nastawieni kibice innych drużyn, czekają chuligani. Dbają oni ponadto o ekspansywność reprezentowanej drużyny, atakują przechodniów, którzy się z nią nie solidaryzują. Hoolsi przejawiają duży antagonizm wobec członków klubów przeciwnych, choć są w stanie szybko solidaryzować się z nimi w sytuacji walki z policją lub innymi służbami porządkowymi. Łączy ich wspólne skandowanie, język, strój, styl. Hools uważają policję za swojego największego wroga, dowodem czego są częste bójki z przedstawicielami prawa lub chociażby piosenki o policji. W tej kwestii wszystkie drużyny są zgodne. Policja tzw. psy jest ich największym wrogiem. Zgodnie z wyobrażeniami pseudokibiców, nie ma znaczenia czy policja pałuje kibiców Lecha, Widzewa, Cracovii czy też innych w takiej sytuacji nawet kibice wrogiego klubu, powinni wstawić się za poszkodowanymi. Każdy mundurowy na stadionie jest traktowany przez pseudokibica jak intruz, który nie dość że narusza jego reguły gry, to też siłą chce je zmienić. Każdy kibol, który stanie do walki z policjantem, rzuci w niego kamieniem lub innym niebezpiecznym narzędziem, zyskuje prestiż w grupie. Zdarzenia takie jak śmierć Przemka Czai (wydarzenia 10

11 słupskie) 4 spotęgowały nienawiść kibiców do policji możemy sądzić, że śmierć kibica Czarnych Słupsk na długo zostanie pretekstem do brutalnych starć pseudokibiców z policją. Powszechność telefonów komórkowych oraz fakt, iż chuligani poruszają się w małych grupach, również prywatnymi samochodami, sprzyja organizacji i koordynacji ataków. Pseudokibice bardzo szybko mogą powiadomić pozostałych członków swojej bojówki o miejscu, w którym planowany jest atak i równie szybko mogą dotrzeć na miejsce. Chuligani bardzo często organizują ataki na trasach dojazdowych w rejon stadionu, doskonale orientując się w terminach rozgrywek drużyn swoich przeciwników. Życie kibiców-chuliganów biegnie od meczu do meczu. Dla wielu tych osób praca i rodzina są na dalszym miejscu. Najważniejsze są występy ulubionej drużyny, klubu. Są kluby, które mają bardzo liczne rzesze kibiców, którzy chodzą na mecze niezależnie od wyników osiąganych przez graczy. Najważniejsze dla tego typu pseudokibiców są tradycje, przywiązanie do barw klubowych. Zgodnie z wyznawaną przez nich ideologią: Prawdziwy kibic wspiera zawsze swoją drużynę w latach chudych i tłustych, przy awansie i spadku, w meczach miejscowych i wyjazdowych, nie zważając na piłkarskie górki i dołki i bez względu na koszty. 5 Pseudokibice spośród siebie wybierają lidera, który demonstruje odwagę, gotowość do walki, lojalność w stosunku do kolegów. Niektórzy liderzy grup mają na swoim koncie udział w około 200 meczach wyjazdowych ulubionej drużyny i uczestnictwo w dziesiątkach stadionowych awantur. Lider jest znany w środowiskach kibiców w kraju, jednakże rzadko angażuje się w starcia między kibicami. Zajmuje się organizowaniem wyjazdów np. wypożyczaniem autokarów. Lider utrzymuje ponadto kontakty z przedstawicielami szalikowców odmiennych drużyn, decyduje również o zawieraniu i zrywaniu międzygrupowych sojuszy. Lider zajmować się może dopingiem na stadionie, inicjowaniem piosenek. 4 Więcej na s Coileman M., Sfaulowany futbol, Warszawa 2000, s

12 Sposoby działania Wyróżnić można następujące sposoby działania subkultury szalikowców: 6 zatrzymanie na trasie pociągu z nadjeżdżającymi kibicami i atak oczekujących tam miejscowych kibiców. Miejsce zatrzymania pociągu zaplanowane jest wcześniej i tam właśnie udaje się grupa, która atakuje przejezdnych. W tym celu do pociągu wsiada jeden z kibiców udający zwykłego pasażera. W umówionym miejscu zrywa hamulec bezpieczeństwa. Skutki takiego działania to: ranni, dewastacja pociągu, sprzętu i długotrwały postój pociągu 7 : Przykład 1: Po meczu Pogoni Szczecin z Ruchem Chorzów 1993 r. w Szczecinie kibice chorzowscy odjechali pociągiem. W pobliżu stacji Szczecin Zdroje pociąg zatrzymano hamulcem ręcznym. W tym czasie z lasu wybiegło 40 szczecińskich kibiców, którzy kijami i kamieniami zaatakowali pociąg. Zraniono 5 kibiców i 2 postronnych pasażerów. Wybito 20 szyb w wagonach. W celu kontynuowania podróży konieczna była wymiana 3 wagonów. atak szturmowej grupy kibiców. Grupa wyjeżdża w miejsce oddalone o kilkadziesiąt kilometrów na spotkanie z grupą przyjezdną. Bójki mają miejsce na dworcach PKP i w pociągach 8 : Przykład 2: W kwietniu 1993 r. na dworcu Poznań Dębiec, w trakcie bójki między kibicami poznańskimi i wrocławskimi, jedna osoba poniosła śmierć pod kołami pociągu. opanowanie wrogiego terenu przed meczem, atakowanie przypadkowych przechodniów i niszczenie mienia przez przyjezdnych szalikowców; dewastacja środków,komunikacji miejskiej 9. Szalikowcy jest to więc subkultura o cechach kryminogennych, czego potwierdzeniem są przedstawione wyżej przykłady ich działań. 6 Na podstawie: Kraszewski Z., Subkultury młodzieżowe, Gdynia Tamże, s Tamże, s Tamże, s

13 Najważniejsze cechy Najistotniejszymi cechami subkultury szalikowców są: zdecydowanie miejski charakter, grupy są ściśle związane z kulturą społeczności lokalnych (dzielnic, osiedli), z których się wywodzą. Ważnym elementem jest przekazywana z pokolenia na pokolenie tradycja kibicowania klubowi sportowemu; grupy kibiców są tworzone przez młodzież męską w wieku lat; uczestnictwo dziewcząt jest bardzo rzadkie; szalikowcy przejawiają różne rodzaje zachowań dewiacyjnych, głównie o charakterze agresywnym. Pseudokibice uczestniczą w bójkach, dokonują aktów wandalizmu na stadionach, demolują środki komunikacji, czynów dopuszczają się często pod wpływem alkoholu i narkotyków; powszechnie obowiązujące wartości i reguły społeczne zastępują normami i wartościami przyjętymi w grupie. Wartość podstawową stanowi dla nich klub sportowy, z którym się utożsamiają; agresywnych kibiców charakteryzują cechy młodzieży z grup wysokiego ryzyka, mianowicie należą do nich: patologie środowiska rodzinnego (alkoholizm, przestępczość), niepowodzenia szkolne, życie w złych warunkach ekonomicznych, przejawianie zachowań dewiacyjnych. 13

14 II. Największe ekscesy chuligaństwa stadionowego na świecie i w Polsce Ekscesy kibiców wywołane uczestnictwem w imprezach sportowych są jednym z większych zagrożeń współczesnego sportu. Należy zwrócić tutaj uwagę, iż chuligaństwo widowni nie jest zjawiskiem nowym w dziejach widowisk sportowych. Zachowania chuligańskie, które towarzyszyły imprezom sportowym pojawiły się już w starożytności, np.: 1. Seneka pisał: za każdym razem, kiedy wracam ze stadionu, czuję, że we mnie jest mniej człowieczeństwa. 2. W czasach Imperium Bizantyjskiego zachowania agresywne były tak gwałtowne, iż w celu przywrócenia porządku musiano wzywać regularne oddziały wojskowe. 3. W czasach Imperium Rzymskiego ludzie dopingujący wyścigi rydwanów toczyli ze sobą zaciekłe walki. Ubierali się także w stroje swoich zawodników w celu większej identyfikacji z nimi. Kroniki starożytnego Rzymu wspominały wtedy o pierwszych morderstwach na arenach sportowych. 4. Na stadionie w Delfach już ok. 450 roku p.n.e. istniał surowy zakaz spożywania alkoholu, który miał na celu zapobieganie zamieszkom, wywołanych przez pijanych widzów. Alkohol był uważany za przyczynę agresywności tłumu, który gromadził kibiców średniowiecznych turniejów łuczniczych. 5. Jedną z głównych atrakcji muzeum archeologicznego Neapolu jest malowidło, na którym przedstawiono zamieszki między kibicami, do których doszło w amfiteatrze w Pompejach w 59 roku n. e Piotrowski P., Szalikowcy. O zachowaniach dewiacyjnych kibiców sportowych, Toruń 1999, s

15 Pseudokibice w Europie i na świecie Współcześnie dyscypliną sportową, w której kibice przejawiają najwięcej zachowań agresywnych, jest piłka nożna. Początki współczesnego chuligaństwa kibiców datuje się na koniec ubiegłego stulecia, kiedy w Irlandii powstała grupa, która prowokowała awantury na obiektach sportowych. Temu gangowi przewodniczył Edward Hooligan. Pierwszą tragedię zanotowano w Wielkiej Brytanii w 1888 r. w dzienniku Athletic News, który informował, iż kilkusetosobowa grupa agresywnych kibiców zepchnęła część widzów na płytę boiska. I tych niesfornych i tych spokojnych zawzięcie pchała policja, biła pałkami i kopała z idiotycznym upodobaniem oddając się brutalnej walce. Następnie w 1902 r. na stadionie Ibrox Park w Glasgow, w czasie meczu Anglia Szkocja pod naporem kibiców zawaliła się trybuna. Zginęło wtedy 25 osób, a 500 zostało rannych. W tym też okresie po raz pierwszy użyto słowa hooligans na określenie grupy, która awanturuje się podczas meczu uczynił to w 1890 r. brytyjski dziennik Times 11. W drugiej połowie XX wieku ekscesy powodowane przez kibiców wielu krajów nasiliły się. Występowały one na skutek świadomych, agresywnych ataków i nieuzasadnionych prowokacji. Ich rezultatem były zarówno akty wandalizmu, jak również ofiary śmiertelne. Obecnie niepokojąca jest rozpiętość skali tragedii występujących na stadionach piłkarskich na świecie. W sumie po drugiej wojnie światowej na stadionach świata miało miejsce ponad 30 poważniejszych zdarzeń. Były one wynikiem celowych i agresywnych ataków kibiców, a także rezultatem wypadków związanych z naruszeniem zasad bezpieczeństwa i powstałą w związku z tym paniką. Najważniejsze z nich to: 24 maja 1964 r. w Limie Argentyna pokonała reprezentację Peru 1:0. Bramka padła w ostatniej minucie spotkania. Wokół stadionu doszło do wielkiej bitwy kibiców obu jednostek. Starło się około dwudziestu tysięcy Peruwiańczyków 11 Magazyn sportowy (bezpłatny dodatek do Tempa, Sportu i Przeglądu Sportowego ), r. 15

16 z trzema tysiącami fanów z Argentyny. Przy biernej postawie policji śmierć poniosło około 300 osób, było kilkuset rannych 12. czerwiec 1969 r. pretekstem do wybuchu wojny między Salwadorem i Hondurasem był mecz między reprezentacjami tych państw. W wyniku wojny zginęło kilka tysięcy ludzi października 1982 r. na stadionie Łużniki w Moskwie zginęło około 340 osób. Milicja wyganiała kibiców ze stadionu przed końcem meczu. Padł gol i wielu fanów chciało z powrotem wrócić na trybuny. Spotkało się to z interwencją milicji maja 1985 r. na stadionie Heysel w Brukseli doszło do zamieszek wywołanych przez kibiców FC Liverpool. Podczas meczu Liverpool Juventus trwała prawdziwa wojna na trybunach. Śmierć poniosło 39 osób, a 270 zostało rannych. Niektóre źródła podają, że strzelano wtedy także z broni palnej. Socjolodzy podkreślili po tragedii na Heysel, że służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo widowni nie oddzieliły od siebie kibiców włoskich i angielskich. Fanatyczni kibice zostali posadzeni w sąsiednich sektorach. Hooligans z Liverpoolu skorzystali z okazji i zaatakowali fanów Juventusu. Powyższa tragedia pokazała, że fanatyzm w wykonaniu włoskich tifosi objawiał się spontanicznym i żywiołowym dopingiem, a nie jak w przypadku angielskich hooligans chęcią bezpośredniej konfrontacji z kibicami drużyny przeciwnej. We Włoszech też wcześniej dochodziło do awantur, ale nie na taką skalę jak w Anglii. (Dziś to właśnie Włosi są wzorem w dziedzinie ultras, czyli w tworzeniu atmosfery na stadionie z wykorzystaniem pirotechniki, ogromnych flag, transparentów, balonów) 15. maj 1985 r. w Bradford w czasie pożaru od podpalonej petardą trybuny zginęły 52 osoby, a 200 zostało rannych Dudała J., Fani Chuligani, Warszawa 2004, s Tamże. 14 Tamże, s Tamże. 16 Wójcik J. W., Od hipisów do satanistów, Kraków 1992, s

17 rok 1998 r. mistrzostwa świata we Francji. Podczas Mundialu doszło do wielu awantur, wywołanych głównie przez chuliganów z Anglii i Niemiec. Uderzony w głowę przez niemieckich chuliganów francuski policjant kilka tygodni walczył ze śmiercią. Straty oszacowano na kilkadziesiąt milionów franków 17. Powyższe wydarzenia wskazują, że żaden kodeks honorowy nie jest przez chuliganów przestrzegany, a jeżeli już to bardzo rzadko i jedynie przez nielicznych. Co więcej kibole często sami się nie szanują i nie przestrzegają ustalonych przez siebie reguł często właśnie wtedy dochodzi do tragedii. Najgorszą opinię wśród kibiców sportowych posiadają kibice angielscy. Już dawno obchodzili stulecie ekscesów chuligańskich. Posiadają oni swoje pismo pt. Buldog, które uważane jest za biblię chuligaństwa. Organizują również spotkania szkoleniowe przed wyjazdami na kontynent. Nadużywają oni alkoholu, narkotyków. Dojeżdżając na mecze niszczą i demolują wagony, samochody, sklepy. Dużą sławą wśród nich cieszy się Czerwona Armia fanatycznych kibiców Manchester United. Na początku lat 60-tych w związku z pojawieniem się na obiektach sportowych subkultury skinheads, zachowanie angielskich pseudofanów urosło do rangi problemu społecznego. Grupy skinheads tworzyła w większości młodzież pochodzenia robotniczego. Dla skinhedów mecz był okazją do agresywnego wyżycia się i zdobycia sławy. Skinhead zaczął być futbolowym chuliganem. Stadionowy chuliganizm nazywany był brytyjską chorobą, która zainfekowała kibiców z innych kontynentów, tj. holenderskich, niemieckich, włoskich, hiszpańskich, duńskich. Należy jednak podkreślić, że zjawisko to nie jest problemem europejskim, ale także ogólnoświatowym. Pseudokibice w Polsce Zjawisko chuligaństwa na stadionach piłkarskich w Polsce miało z kolei swój początek już w dwudziestoleciu międzywojennym. W 1928 r. w Łodzi w czasie 17 Dudała J. ( ), s

18 spotkania ligowego między drużynami Wisły Kraków i ŁKS Łódź doszło do niecodziennych ekscesów. Na 26 minut przed końcem meczu sędzia podyktował rzut karny przeciwko gospodarzom. Liczna grupa z liczącej około 10 tysięcy osób publiczności gwałtownie protestując wtargnęła na boisko. Zawodnicy otoczyli sędziego chroniąc go przed pobiciem. Oficerowie wyciągniętymi szablami sięgali między zawodnikami w kierunku arbitra. Przestraszony sędzia postanowił odwołać swoją poprzednią decyzję, a zadowolona publiczność wróciła na miejsca i mecz dokończono. Po meczowym sprawozdaniu sędzia wykazał, że działał pod presją. Spotkanie powtórzono od rzutu karnego przeciw ŁKS-owi. Postanowiono grać 26 minut. Na spotkanie zakazano wpuszczać publiczności, setki kibiców przepłacając zdobyło opaski porządkowych, by ten sposób dostać się na mecz 18. W latach 70-tych nie publikowano informacji o ekscesach na stadionach, media milczały na ich temat, obowiązywała bowiem blokada informacyjna. Ok r. na trybunach stadionów większych miast zaczęły się pojawiać grupy miejscowych kibiców młodych drużyn. Członkowie tych grup odróżniali się od pozostałych grup posiadaniem insygniów kibicowskich: szalików i flag w barwach klubowych, a także żywiołowym dopingiem. W 1981 r. media po raz pierwszy relacjonowały ekscesy na stadionach piłkarskich. Przyczyniły się do tego awantury, które wynikły pomiędzy kibicami Legii i Łódzkiego Klubu Sportowego w czasie meczu Widzew Legia. Mecz ten był transmitowany przez telewizję. Nie odbyło się bez bijatyki na trybunach, gdyż na boisko wtargnęła duża grupa fanów Legii. Mecz został przerwany, szalikowców wyprowadziły oddziały milicji. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych, awanturnicze wybryki pseudokibiców sportowych bardzo się nasiliły i zaczęły przybierać formę ligi chuliganów (wg określenia R. Zielińskiego). Powszechnym stało się nadużywanie napojów alkoholowych, awanturowanie, dewastowanie wagonów kolejowych oraz innych urządzeń PKP, terroryzowanie, ale i również bicie pasażerów. Zanotowano także przypadki wyrzucenia z pociągu osób, które sprzeciwiały się pseudokibicom [luty 2006] 19 Zieliński R., Liga Chuliganów, Wrocław 1996, s

19 W Polsce jest kilka regionów gdzie najczęściej dochodzi do chuligańskich ekscesów. Należą do nich: Warszawa (Legia), Łódź (ŁKS, Widzew), Trójmiasto (Arka Gdynia, Lechia Gdańsk), Górny Śląsk (Ruch Chorzów, Górnik Zabrze), Zagłębie Dąbrowskie (Zagłębie Sosnowiec), Szczecin (Pogoń), Wrocław (Śląsk), Kraków (Wisła, Cracovia). Zamieszki z tytułu meczów mają miejsce najczęściej w wyżej wymienionych regionach. Najczęściej też sprawcami awantur w różnych obszarach Polski są kibice z powyższych aglomeracji. Do wyżej wymienionych klubów, którym zawsze kibicowało wielu chuliganów dochodzą nowe przykładem jest Lech Poznań, którego kibice w ostatnich latach często uczestniczyli w licznych awanturach. Podobnie kibice GKS-u Katowice do niedawna należeli do spokojnych, nie byli oni kojarzeni z chuligaństwem, natomiast w ostatnich kilku latach coraz częściej angażowali się w stadionowe rozróby. Do największej liczby ekscesów dochodzi podczas spotkań derbowych, gdy walczą ze sobą zespoły z tego samego miasta, regionu, a także między meczami drużyn, których kibice od lat darzą się wzajemną antypatią. Kluby, na których mecze począwszy od lat 70 tych przychodziło najwięcej chuliganów, również i dziś posiadają wierne grono pseudokibiców. W tym wypadku mamy więc do czynienia z tzw. tradycją chuligańską kolejne pokolenia osób zachowują się agresywnie podczas widowisk sportowych. Oto kalendarium najważniejszych wydarzeń związanych z aktami agresji wśród polskich pseudokibiców: 1975 r. Chorzów, mecz Polska Holandia. Po każdym golu gospodarzy dochodziło do bitwy na butelki między sektorami. Karetki pogotowia odwoziły do szpitali rannych. Informacja nie została podana przez media z uwagi na cenzurę 20. czerwiec 1989 r. Chorzów, po meczu o mistrzostwo Polski pomiędzy miejscowym Ruchem i Górnikiem Wałbrzych, grupa kibiców w liczbie ok. 2 tysięcy wtargnęła na boisko. Większość z nich stanowili nieletni. Znaczna 20 Dudała J. ( ), s

20 część osób była pod wpływem alkoholu. Dewastowano urządzenia boiska oraz atakowano policjantów. Zraniono 24 policjantów, uszkodzono również kilka radiowęzłów maja 1985 r. kibic gdańskiej Lechii Dufo zadźgał nożem kibica Arki Gdynia. Później fanatyk Lechii tak opisywał swoją postawę: każdy chciał ze mną rozmawiać, często budziłem strach, normalni ludzie bali się mnie, później natomiast strach minął i została legenda. W sferach chuligańskokibicowskich panuje odmienna etyka. Jeżeli ktoś się pcha w dym, to musi wziąć pod uwagę możliwość własnej klęski, straty zęba, podartej koszuli etc. Mam świadomość, że na nas się patrzy. W sytuacjach krytycznych, gdy strach zagląda w oczy, małolaci mogą odwrócić się i uciec. Mnie tego nie wolno stycznia 1998 r. w Katowickim Spodku rozgrywany był halowy turniej piłki nożnej EB Sport Cup. Zebrało się tam ok. 7 tysięcy kibiców, w większości z największych śląskich klubów. W Spodku czuwało 300 ochroniarzy z Chorzowskiej firmy Fosa. Stracili oni jednak kontrolę nad tłumem już podczas pierwszej bitwy kibiców. Organizatorzy przerwali mecz. Po kwadransie szalikowcy uspokoili się. Druga bitwa kibiców rozegrała się podczas trzeciego meczu. Pseudokibice przemycili do hali, łańcuchy, noże, kulki z łożysk. Przerwali kordon ochroniarzy. Przeciwników zrzucono z wysokości kilku metrów na niższe sektory. Tłum obrzucał się krzesełkami, część widowni rzuciła się do wyjścia, depcząc się nawzajem. Turniej przerwano. Sanitariusze opatrzyli ok rannych osób, 47 zabrało pogotowie, 5 hospitalizowano. Zniszczono 1000 krzeseł, 14 szyb. Zatrzymano chuligana, który zaatakował policjanta koszem na śmieci marca 1998 r. podczas meczu derbowego GKS Katowice Ruch Chorzów kibice walczyli ze sobą i z policją. Po 45 minutach mecz został przerwany. Rannych zostało 15 policjantów i 18 chuliganów. 53 pseudokibiców, w tym 24 nieletnich, zostało zatrzymanych przez policję. Skierowano 19 wniosków 21 Wójcik J. W. ( ), s Dudała J. ( ), s republika.pl/kosto/ t6.html, [styczeń 2006]. 20

21 do kolegium. Wtedy po raz pierwszy Zarząd Ruchu wydał 12 miesięczny zakaz wstępu na stadion przy ulicy Cichej osobom, którym policja odebrała identyfikatory w trakcie burd w Katowicach lutego 2001 r. podczas demonstracji kibiców Cracovii w centrum Krakowa zostało uszkodzonych wiele samochodów i sklepów. Około pięciuset kibiców pasów demonstrowało pod urzędem wojewódzkim. Fani domagali się, żeby władze wydały zgodę na budowę supermarketu na terenie klubu. Niemiecka firma Ivaco miała wybudować nowy budynek klubowy przy stadionie, jak też zmodernizować stadion Cracovii. Ivaco miała również finansowo wesprzeć Cracovię, po wybudowaniu centrum handlowousługowego na terenie wydzierżawionym od klubu Cracovii. Dzisiejszy kibic jest osobą, która interesuje się sportem, czyta prasę sportową i śledzi transmisje z zawodów sportowych w radiu i telewizji. Pseudokibic to natomiast osoba, dla której mecze są pretekstem do wywołania awantury. Pseudokibice mają swoją własną Ligę Chuliganów, w której na najwyższym miejscu stoją grupy najbardziej awanturujące się. Oficjalnie kierują się oni chuligańskim kodeksem, ale w praktyce nagminnie nie przestrzegają ustalonych przez siebie reguł. W Polsce można wyróżnić kilka obszarów, które są szczególnie zagrożone przez chuligaństwo stadionowe. Istnieją kluby, które od lat posiadają swych sympatyków osoby, które emocjonują się wydarzeniami pozasportowymi. W ich kręgu najczęściej można spotkać opisywanych w niniejszej publikacji pseudokibiców. Badania tej subkultury na szeroką skalę nie są jednak w Polsce prowadzone wynika to głównie ze specyfiki tego środowiska pseudokibice niechętnie kontaktują się z ludźmi z zewnątrz, ich środowisko jest hermetycznie zamknięte. Dla niektórych obserwatorów życia społecznego kibice są zbiorowością młodych ludzi, która nie posiada żadnych reguł i zasad współżycia, ale łączy ich miłość do piłki nożnej. Natomiast dla innych szalikowcy to doskonale zorganizowana grupa społeczna. 24 Dudała J. ( ), s

22 III. Policja a kibice Wizerunek policjanta wśród pseudokibiców W kontekście poprzednich rozdziałów należy podkreślić, że to jednak nie kibice, nawet najbardziej znienawidzonej drużyny przeciwnej, są największym wrogiem szalikowca. To policjant (a wcześniej milicjant) jest największym wrogiem kibola. Bitwy z policją są nieodłączną atrakcją wielu imprez sportowych. Policja jako wróg numer jeden wielokrotnie była w takich sytuacjach celem ataków. Czasem jej obecność sprzyjała nawet krótkotrwałym sojuszom. Kiedy podczas wojny na wyzwiska i wulgaryzmy, toczonej podczas spotkania Legii z Lechem, w sektorze poznaniaków interweniowała policja, na stadionie w Warszawie umilkły wszelkie obelgi pod adresem gości. Warszawiacy wsparli odwiecznych wrogów, którzy właśnie zaliczali pałowanie 25. Zacytujmy wypowiedź kibica: Nawet jeśli policja prowokuje jakąś zadymę, wszyscy myślą, że to jest wina kibiców. To jest śmieszne, gdy ja słyszę w pracy czy na ulicy: znów bydlaki rozwalili coś tam czy na Polonii zrobili zadymę. Trzeba było być i wgłębić się, jeśli chce się na ten temat wypowiadać zobaczyć, od czego powstała zadyma. W momencie natarcia policji każdy człowiek zachowałby się tak jak my, na pewno podjąłby walkę, chciał wziąć odwet. Innym przykładem tego jak negatywny, a zarazem agresywny jest wizerunek policji wśród pseudokibiców są również następujące wypowiedzi jednego z kibiców Pogoni Szczecin, który przedstawia historię grupowego wyjazdu do Grodziska, podczas którego grupa ta została, zgodnie ze słowami kibiców spałowana przez policję. W momencie, gdy któryś z kibiców zapytał za co?", policjanci mieli odpowiedzieć: za to, że macie zgodę z Legią". Kibice często ponadto twierdzą, że niejednokrotnie zdarzają się przypadki przekraczania wszelkich kompetencji przez policjantów w postaci pałowania zwłaszcza nieletnich i kobiet 26. Co więcej, w opinii pseudokibiców, 25 Kowalski R. Potomkowie Hooligana. Szalikowcy, Toruń 2001, s Kowalski R. ( ), s

23 prowadzona przez nich walka jest nierówna, ponieważ poszkodowani kibice niewiele mogą wskórać, chcąc dojść swych roszczeń w drodze sądowej, gdyż z urzędu sprawy te są, nie wiedzieć czemu, wyciszane 27. Wrogiem publicznym numer jeden dla pseudokibiców jest więc zawsze policja, a walka z nią jest obowiązkowa dla chuliganów. Niepisanym lecz powszechnie znanym prawem jest jednoczenie sił nawet oficjalnie zwaśnionych w danym momencie grup chuliganów przeciwko policji. Za wyjątkowo obelżywą i plugawą uważana jest akceptacja działań policji poprzez bicie brawa lub słowne zachęty, a już zupełnie niedopuszczalne i karygodne jest przyłączenie się jakiejś grupy chuliganów do interweniujących policjantów i wspólna walka przeciwko którejś z wrogich ekip. Sytuacja taka już się czasami zdarzała, lecz oficjalnie nie pozwala sobie na to żaden szanujący" się kibic. Głosy potępienia i krytyki są potem powszechne na forach internetowych 28. Policja jest wrogiem pseudokibica zapewne dlatego, że to właśnie jej działania mają zapobiec temu, do czego dążą kibice np. zadymie. Jeszcze raz potwierdza to opinię, jak ważna dla kibiców jest chęć bijatyki. Policja jest też przeciwnikiem dlatego, że reprezentuje państwo i prawo, a szczególnie to drugie dla szalikowców jest trudne do zaakceptowania. Wydarzenia słupskie Sytuacja na linii kibice policja uległa wyraźnemu zaognieniu po tzw. wydarzeniach słupskich ze stycznia 1998 roku, kiedy to jeden z policjantów śmiertelnie pobił 13-letniego kibica Czarnych Słupsk, Przemka Czaję. Zdarzenie to było przyczyną kilkudniowych zamieszek na ulicach tego miasta i pogłębiło nienawiść szalikowców do stróżów prawa 29. Uczniowie słupskich szkół średnich tuż po zabójstwie Przemka Czai mówili ponadto o sobie: Jesteśmy kibicami i pseudokibicami spragnionymi symboliki 27 Tamże. 28 Sport Wyczynowy 2004, nr 5-6, s Kowalski R. ( ), s

24 patriotycznej". Wiąże się to z faktem, że gdy w oczach tak specyficznej grupy społecznej państwo zaczyna pełnić wyłącznie funkcje administracyjne, małe grupy kibiców zaczynają na swój użytek tworzyć namiastki ideologii patriotycznej z własnymi bohaterami, językiem i prasą oraz toczyć według określonych zasad wojny o terytorium, klubowe barwy i honor grupy. Konsekwencje wydarzeń słupskich były poważne. W pierwszym kwartale 1998 roku 737 kibiców zostało zatrzymanych przez policję, 46 kibicom na rok zakazano wstępu na stadiony, a za pieniądze podatników prawie 150 tys. policjantów (o 30% więcej niż w 1997 r.) przez sześć miesięcy pilnowało porządku na trybunach. Co więcej, wśród zatrzymanych za agresywne zachowanie co trzeci nie ukończył osiemnastego roku życia. Następnie w rocznicę śmierci Przemka Czai do miasta przybyło kilkuset kibiców z całej Polski, którzy zrzucali kamienie z wiaduktów na przejeżdżające samochody, zdewastowali trzy radiowozy, wybijali szyby wystawowe, niszczyli billboardy. Przed tworzeniem mitologii śmierci nie cofnęli się również kibice Górnika Zabrze, którzy zabili nożem fana Ruchu Chorzów. Natomiast gdy szalikowiec Pogoni Szczecin został zamordowany przez kibica Cracovii, podczas kolejnych spotkań tych zespołów na trybunach wciąż pojawiał się transparent z napisem: "Cracovia Pogoń 1:0", sugerujący, że prawdziwe mecze rozgrywane są poza stadionami. W innej sytuacji szalikowcy chorzowskiego Ruchu obrzucili kamieniami sędziego liniowego, który w trakcie meczu lubił sobie podyskutować z kibicami. Gdy nie zdołali przekonać go do swoich racji, usiłowali się wedrzeć na boisko, by wymierzyć sprawiedliwość. Mecz trzeba było przerwać na dziesięć minut. Zapobieganie i przeciwdziałanie Uwaga społeczna w coraz większym stopniu skupia się na działalności pseudokibiców i jednocześnie coraz większe nakłady społeczne przeznaczane są na działania prewencyjne związane z ich wybrykami. Wystarczy tylko wziąć pod uwagę fakt, jak wielka ilość policjantów standardowo obsługuje" pierwszoligowy mecz piłki nożnej. Do tego dochodzi jeszcze policja konna, konwojująca kolumny fanów idących 24

25 na mecze i wracających z nich na dworzec. Policja konna potrafi bardzo sprawnie i skutecznie przeszukiwać okolice stadionów. Podobnie jest z policyjnymi psami, które są coraz częstszymi uczestnikami meczów piłkarskich. Można by jednak te środki przeznaczyć na rozwiązywanie innych ważnych problemów społecznych, np. na walkę z narkotykami lub złodziejami samochodowymi, uszczelnianie granicy państwowej itp. Jednakże w chwili obecnej bezpowrotnie pochłania je walka z chuliganami. Zapewnienie bezpieczeństwa na stadionach piłkarskich wymaga coraz większych nakładów, na które stać jedynie nieliczne duże kluby. Zapewnić bezpieczeństwo i ochronę dla widzów, z których znaczna część jest zantagonizowana ze sobą, to nie lada wyczyn wyczyn pozasportowy, choć na sportowym obiekcie. Bezpieczeństwu kibiców służyć mają: głęboka fosa, specjalne tunele dla gości i własnych zawodników, metalowe siatki (zamknięte również od góry), sektor gości odizolowany i jeszcze dodatkowo zabezpieczony. Dla większości europejskich organizatorów meczów piłkarskich sprawa jest bardzo skomplikowana. We Francji np. podczas prestiżowych meczów w pokoju ochrony przed ekranami kamer monitorujących cały stadion siedzi również prokurator. Na zbliżeniach śledzi aktywność poszczególnych chuliganów. Oni jednak wiedzą, że bez rozpoznania ich w momencie dokonywania zabronionego czynu są zupełnie bezkarni. Dlatego tuż przed odpaleniem petardy i wrzuceniem jej na murawę stadionu, w innych fanów lub w policję zakładają na twarz maskującą chustę. W takiej sytuacji film czy zdjęcie nie może służyć jako dowód w sądzie przeciwko niemu, bo na ujęciu przedstawiony jest tylko anonimowy, niezidentyfikowany kibic 30. Polscy kibice coraz częściej oprócz łańcuchami, nożami i kastetami dysponują telefonami komórkowymi, dzięki czemu mogą ominąć patrole policji i zorganizować sprawny doping w trzech dużych sektorach. Większość klubów ma już ponadto swoje oficjalne i nieoficjalne strony w Internecie. Prowadzi się na nich kronikę wydarzeń oraz zapowiada programy telewizyjne, dzięki czemu kibice zyskują poczucie nieformalnej wspólnoty, która ma zdolność do spontanicznej samoorganizacji Sport Wyczynowy 2004, nr 5-6, s Filas A., Olejnik K., Republika kibiców, Wprost 1999, nr

26 Tradycyjnie sport zwykło się zaliczać do dziedziny kultury i wychowania, jako formę zdrowej rywalizacji, zwłaszcza wśród młodych ludzi, wykorzystującą pierwotne instynkty, ale sprzyjającą ich rozwojowi psychofizycznemu. Tych oczekiwań współczesny, polski sport, w wymiarze kibicowania, spełnić nie jest w stanie. Stadiony stały się miejscami szczególnie ostrych, brutalnych wyładowań zachowań agresywnych. Podkreślić jednak należy, że jakkolwiek naganne jest zachowanie kibiców którzy atakują policjantów, to nie wystarczy jednak jedynie narzekać i krytykować takiego typu reakcji. Powinno się ustawicznie zwiększać rolę służb porządkowych. Dodatkowo, cenne jest wykształcanie u kibiców poczucia odpowiedzialności za stadion, porządek na nim. Najsprawniej porządek utrzymują przedstawiciele samych kibiców. Mundur powoduje agresję, która przecież jest zjawiskiem niepożądanym. Idealną sytuacją będzie moment, w którym nie będzie potrzebny żaden policjant na stadionie, ponieważ porządek będzie samoistnie zachowywany. Zainteresowanych poszerzeniem wiedzy na temat zasad postępowania koniecznego do zapewnienia bezpieczeństwa podczas imprez masowych, warunków bezpieczeństwa imprez masowych, zasad i trybów wydawania zezwoleń na przeprowadzanie imprez masowych, zasad gromadzenia i przetwarzania informacji dotyczących bezpieczeństwa imprez masowych oraz zasad odpowiedzialności organizatorów za szkody wyrządzone w związku ze zorganizowaniem imprez masowych odsyłam do lektury ustawy z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U nr 62 poz. 504). 26

27 BIBLIOGRAFIA 1. Cekiera Cz., Subkultury młodzieżowe - Szalikowcy, Problemy Alkoholizmu 1995, nr Coileman M., Sfaulowany futbol, Warszawa Dudała J., Fani Chuligani, Warszawa Filas A., Olejnik K., Republika kibiców, Wprost 1999, nr Jawłowski A., Zabawa na śmierć i życie, Gazeta Wyborcza, r. 6. Kowalski R., Potomkowie Hooligana. Szalikowcy, Toruń Kraszewski Z., Subkultury młodzieżowe, Gdynia Piotrowski P., Szalikowcy o zachowaniach dewiacyjnych kibiców sportowych, Toruń Wójcik J. W., Od hipisów do satanistów, Kraków Zieliński R., Liga Chuliganów, Wrocław Magazyn sportowy (bezpłatny dodatek do Tempa, Sportu i Przeglądu Sportowego ), r. 12. Sport Wyczynowy 2004, nr