Rozdzia³ I Edukacja na rzecz praw cz³owieka i Kompas: krótki przewodnik dla u ytkowników Zrozumieæ edukacjê na rzecz praw cz³owieka

Transkrypt

1

2

3 Spis treœci Przedmowa do wydania polskiego... 6 Podziêkowania... 8 Przedmowa Sekretarza Generalnego Rady Europy do polskiej wersji Kompasu... 9 Wstêp Rozdzia³ I Edukacja na rzecz praw cz³owieka i Kompas: krótki przewodnik dla u ytkowników Zrozumieæ edukacjê na rzecz praw cz³owieka Czym jest edukacja na rzecz praw cz³owieka? Rezultaty edukacji na rzecz praw cz³owieka Wiedza, umiejêtnoœci i postawy Ca³oœciowe podejœcie Edukacja na rzecz praw cz³owieka w pracy z m³odzie ¹ Edukacja formalna i nieformalna Edukacja na rzecz praw cz³owieka jako punkt wyjœcia do dzia³ania Miêdzynarodowe poparcie dla edukacji na rzecz praw cz³owieka Edukacja na rzecz praw cz³owieka i inne zakresy edukacyjne Œwiat praw cz³owieka Czym jest zagadnienie praw cz³owieka? Zagadnienia poruszone w tej publikacji Edukacja obywatelska Edukacja osobista i spo³eczna Edukacja globalna Edukacja miêdzykulturowa Edukacja na rzecz rozwoju Edukacja na rzecz œrodowiska naturalnego Edukacja na rzecz pokoju Edukacja prawna Korzystanie z Kompasu wca³ejeuropie Czym jest Europa i jak jest postrzegana? Ksi¹ ka dla Europy? Europejskie marzenie Praca z m³odzie ¹ i reprezentacja m³odzie y Konwencja o Prawach Dziecka Proces opracowywania ksi¹ ki Korzystanie z przewodnika w ró nych jêzykach i kontekstach kulturowych Jak korzystaæ z Kompasu? Jak pracowaæ z przewodnikiem Podejœcia edukacyjne Najczêœciej zadawane pytania na temat edukacji na rzecz praw cz³owieka Wskazówki dla u ytkowników Wskazówki dla osób prowadz¹cych æwiczenia Praca w grupie Techniki pracy grupowej Ogólne wskazówki dotycz¹ce przeprowadzania æwiczeñ Kiedy æwiczenie nie idzie tak, jak zaplanowaliœcie Radzenie sobie z konfliktami wewn¹trz grupy Kilka metod i technik wspierania pracy grupowej Metody i techniki rozwijania umiejêtnoœci dyskutowania Metody i techniki rozwijania umiejêtnoœci wspólnego podejmowania decyzji Æwiczenia podsumowuj¹ce

4 Spis treœci Rozdzia³ 2 49 Praktycznych æwiczeñ i metod edukacji na rzecz praw cz³owieka Lista æwiczeñ Bariera jêzykowa Bingo praw Bohaterki i bohaterowie Czy mamy inne wyjœcie? Czy mogê wejœæ? Doskona³y œwiat Dostêp do leków Droga do Krainy Równoœci Edukacja dla wszystkich? Elektrownia G³osowaæ czy nie g³osowaæ? Historia Aszika Horoskop ubóstwa Kim ja jesteœmy? Krok naprzód Makah i wielorybnictwo Minutkê! Narysuj s³owo Nasze przysz³e losy Niech g³os ka dego bêdzie wys³uchany Obroñcy praw Odegraj scenkê Ogród z dnia na dzieñ Opowieœæ o dwóch miastach Pieni¹dze do wydania Pierwsza strona Po której stronie stoisz? Porozmawiajmy o seksie! Posiedzenie zwi¹zków zawodowych Praca i dzieci Prawa dzieci Przemoc w moim yciu Ró ne p³ace Sieæ ycia Si³a Internetu S³owniczek globalizacji Sport dla wszystkich Sprawy domowe Uwaga, wszystko widzimy! W odpowiedzi na rasizm Walka o maj¹tek i w³adzê Wiêzy wspó³pracy Wszyscy równi wszyscy ró ni Wybory Zabawy z obrazkami Zagraj! Zanim nastanie jutro Zobacz mo liwoœæ Kalendarz praw cz³owieka Rozdzia³ 3 Podejmowanie dzia³añ Podejmowanie dzia³añ Fazy podejmowania dzia³añ Tworzenie planu dzia³añ

5 Spis treœci Rozdzia³ 4 Informacje o prawach cz³owieka Zrozumieæ prawa cz³owieka Co to s¹ prawa cz³owieka? Rys historyczny Prawa cz³owieka na œwiecie Jak mo emy dochodziæ swoich praw? Dylematy i nadu ycia praw cz³owieka Wiêcej pytañ Ewolucja praw cz³owieka Jakie posiadamy prawa? Prawna ochrona praw cz³owieka Podstawowe dokumenty miêdzynarodowe Egzekwowanie praw cz³owieka Czy to wystarczy? Dzia³alnoœæ na rzecz praw cz³owieka a rola organizacji pozarz¹dowych Przyk³ady udanych akcji Pytania i odpowiedzi Ruszmy g³ow¹ Rozdzia³ 5 Wprowadzenie do tematyki ogólnej Bezpieczeñstwo Demokracja Dyskryminacja i ksenofobia Dzieci Edukacja Globalizacja Media Obywatelstwo Pokój i przemoc Prawa spo³eczne Równoœæ p³ci Sport Œrodowisko Ubóstwo Zdrowie Przypisy Aneksy Miêdzynarodowe akty prawne dotycz¹ce praw cz³owieka i ankieta ewaluacyjna Miêdzynarodowe akty prawne dotycz¹ce praw cz³owieka Stan ratyfikacji najwa niejszych dokumentów miêdzynarodowych dotycz¹cych praw cz³owieka Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka (streszczenie) Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i politycznych Miêdzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych Konwencja o Prawach Dziecka (streszczenie) Europejska Konwencja Praw Cz³owieka (streszczenie) Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoœci Europejska Karta Spo³eczna (streszczenie) Konwencja ramowa o Ochronie Mniejszoœci Narodowych (streszczenie) Europejska Karta Jêzyków Regionalnych lub Mniejszoœciowych (streszczenie) Ankieta ewaluacyjna

6 Przedmowa do wydania polskiego Edukacja o prawach cz³owieka staje siê wspó³czeœnie jednym z wa niejszych aspektów pracy z m³odymi ludÿmi, zarówno w edukacji formalnej, jak i nieformalnej. Mamy z ni¹ do czynienia w szkole, przede wszystkim na lekcjach wiedzy o spo³eczeñstwie, ale tak e w projektach m³odzie owych realizowanych przez organizacje pozarz¹dowe, na przyk³ad w programie Komisji Europejskiej M³odzie. Dla wielu osób, które zawodowo lub ochotniczo zajmuj¹ siê prac¹ z m³odzie ¹, Kompas nie jest ksi¹ k¹ now¹. Trzy oryginalne wersje jêzykowe s¹ dostêpne zarówno w wersji ksi¹ kowej, jak i w internetowej ( Jednak na polskim rynku wydawniczym brakuje pozycji, które dostarcza³yby praktycznych pomys³ów na zajêcia z edukacji o prawach cz³owieka. Kompas tê lukê z pewnoœci¹ w czêœci wype³nia. Mo na œmia³o powiedzieæ, e projekt polskiego t³umaczenia Kompasu by³ dla wielu osób bardzo wa nym, aby nie powiedzieæ trudnym doœwiadczeniem w yciu. Prace wstêpne rozpoczêto ju w 2002 roku, wkrótce po ukazaniu siê orygina³u angielskiego, francuskiego i rosyjskiego. Istnienie trzech wersji jêzykowych w znaczny sposób u³atwi³o proces t³umaczenia tak obszernego tekstu. Nie oby³o siê jednak bez problemów, które powodowane by³y ograniczeniami, jakie stawia³ jêzyk polski. Jednym z nich by³ brak polskich odpowiedników ró nych terminów zwi¹zanych przede wszystkim z edukacj¹ nieformaln¹. Przyk³adem takim mo e byæ bardzo czêsto pojawiaj¹ce siê w oryginale angielskie s³owo facilitator oznaczaj¹ce osobê, która u³atwia proces uczenia siê. Jak w jêzyku polskim okreœliæ jednym s³owem osobê, która mo e byæ nauczycielem, trenerem, szkoleniowcem czy liderem m³odzie owym, nie stosuj¹c przy tym nazbyt rozbudowanych struktur opisowych? Co prawda od czasu do czasu mo na spotkaæ w polskiej literaturze okreœlenie facylitator, my po d³ugich rozwa aniach zdecydowaliœmy siê na osobê prowadz¹c¹ æwiczenie/szkolenie. Lista tego rodzaju problemów lingwistycznych jest d³uga i za ma³o tu miejsca, aby je wszystkie przytoczyæ. Wersja polska zosta³a uwspó³czeœniona, uaktualniona i dostosowana do potrzeb polskiego czytelnika. Znajdziecie tu wiele nowych informacji w porównaniu z orygina³em danych statystycznych, odnoœników do stron internetowych polskich organizacji i instytucji. Nie chcemy bowiem, aby Kompas by³ kolejn¹ pozycj¹ zalegaj¹c¹ na pó³kach, przeciwnie, naszym marzeniem jest, aby Kompas y³ i rozwija³ siê. Pierwszy krok w tym kierunku ju zrobiono, a jest nim powstanie Kompasowego Punktu Kontaktowego. Jest to nieformalne porozumienie pomiêdzy Stowarzyszeniem dla Dzieci i M³odzie y SZANSA, Ogólnopolskim Stowarzyszeniem na rzecz Edukacji o Prawach Cz³owieka KOMPAS oraz Centralnym Oœrodkiem Doskonalenia Nauczycieli, czyli trzech organizacji/instytucji zaanga owanych w proces polskiego t³umaczenia Kompasu, które zdecydowa³y o stworzeniu internetowej platformy informacyjno-edukacyjnej. Platforma dostêpna pod adresem internetowym s³u yæ ma przede wszystkim wymianie doœwiadczeñ dotycz¹cych praktycznych zastosowañ Kompasu, informowaniu o projektach i szkoleniach krajowych i zagranicznych z zakresu edukacji o prawach cz³owieka, publikowaniu nowych scenariuszy zajêæ edukacyjnych. Chcemy w ten sposób zachêcaæ do wspó³pracy ró ne organizacje i instytucje zajmuj¹ce siê edukacj¹ o prawach cz³owieka, zarówno w formalnych, jak i nieformalnych kontekstach edukacyjnych oraz docieraæ do wszystkich, którzy nie zawsze maj¹ mo liwoœæ uczestniczyæ w szkoleniach. W tym celu stworzyliœmy Kompasow¹ Platformê E-learningow¹ dostêpn¹ pod adresem poprzez któr¹ prowadzimy ju pierwsze szkolenia internetowe dotycz¹ce edukacji o prawach cz³owieka. Kompas nie jest ostatnim przedsiêwziêciem Rady Europy w ramach prowadzonego przez Dyrekcjê ds. M³odzie y i Sportu M³odzie owego Programu Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka. Stale organizowane s¹ szkolenia dla trenerów, sympozja i seminaria. Planowane jest tak e rozpoczêcie pracy nad nowym Kompasem, tym razem przeznaczonym dla dzieci. Obecnie opracowywany jest tak e program nowej kampanii edukacyjnej zatwierdzonej na Szczycie Rady Europy w Warszawie, w maju Ma byæ to 6

7 Pos³owie do wydania polskiego kontynuacja kampanii przeciwko nietolerancji, ksenofobii i antysemityzmowi Wszyscy ró ni wszyscy równi, zainicjowanej przez Radê Europy 10 lat temu. Powstanie polskiej wersji Kompasu nie by³oby mo liwe bez zaanga owania wielu ludzi i organizacji. Podziêkowania nale ¹ siê przede wszystkim: Antje Rothemund, dyrektor Europejskiego Centrum M³odzie y w Budapeszcie za pomoc podczas ca³ego procesu powstawania polskiego t³umaczenia; Krystynie Mazur z Oœrodka Studiów Amerykañskich oraz Katarzynie Narkiewicz z I Liceum Ogólnokszta³c¹cego w Zielonej Górze t³umaczkom Kompasu; Dominice Sadowskiej za kontrolê jakoœci t³umaczenia; Annie Szymanowskiej za wnikliw¹ redakcjê, Izabeli Podsiad³o-Dacewicz, Hannie Ochinowskiej i Joannie Gospodarczyk za zaanga owanie i cierpliwoœæ podczas procesu wydawniczego oraz wielu innym osobom ci¹gle wspieraj¹cym ciep³ym s³owem czy trafnymi uwagami. Pamiêtajmy, e Kompas nie ogarnia wszystkich aspektów edukacji o prawach cz³owieka oraz nie przedstawia ca³ej i nieomylnej prawdy o prawach cz³owieka. Kompas podpowiada, dostarcza pomys³ów i pokazuje kierunki dzia³añ edukacyjnych. Jak je wykorzystacie zale y od Was. yczê powodzenia! Dariusz Grzemny Koordynator polskiego t³umaczenia Kompasu Stowarzyszenie dla Dzieci i M³odzie y SZANSA G³ogów 7

8 Podziêkowania Wyrazy wdziêcznoœci niechaj zechc¹ przyj¹æ nastêpuj¹ce osoby, grupy i instytucje: cz³onkowie Zespo³u Konsultacyjnego za poœwiêcenie, hojnoœæ i wspieranie autorów; Sunduss al-hassani, Henrike Eisfeld, Dariusz Grzemny, Dilwar Hussain, dr Mónika Mádai, Iwan Iwanov, Yael Ohana, Tavs Qvist, Györgyi Tóth i Arjos Vendrig za komentarze i sugestie do tekstów; Jeroen Schokkenbroek z Dyrekcji Praw Cz³owieka Rady Europy za wnikliw¹ lekturê tekstów i cenne uwagi; Nadia Banno Gomes, Teresa Cunha, Laura De Witte, Deepak G. Naik, Eugen Gherga, Erzsébet Kovács, Anna Rogowska, Nana Saginaszwili i wiele innych osób za ich trafne spostrze enia i przydatne sugestie; Wydzia³ Praw Cz³owieka, Pokoju, Demokracji i Tolerancji UNESCO za motywacjê i dobre rady; organizacje m³odzie owe, krajowe rady m³odzie y, Fundacja Praw Cz³owieka i Praw Humanitarnych (Liban), Fundacja Charles Malik i wiele innych organizacji za nades³anie materia³ów, które znalaz³y siê w bibliografii; u ytkownicy i czytelnicy pierwszej wersji tekstu zamieszczonego w internecie, równie ci, którzy sceptycznie odnieœli siê do wartoœci tej publikacji; cz³onkowie Listy internetowej Human Rights Education Associates Global Human Rights Education za komentarze i sugestie tytu³u; Grupa Monitoruj¹ca M³odzie owego Programu Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka za wsparcie i pomys³y; wszyscy ci, którzy, czasem nieœwiadomie, przyczynili siê do ukszta³towania treœci tego podrêcznika; Michael Hughes z British Council w Budapeszcie za bycie kimœ wiêcej ni redaktorem; Krystyna Mazur z Oœrodka Studiów Amerykañskich w Warszawie oraz Katarzyna Narkiewicz z I Liceum Ogólnokszta³c¹cego w Zielonej Górze za okazane wsparcie i pomoc w t³umaczeniu ksi¹ ki na jêzyk polski; Dominika Sadowska za wytrwa³oœæ, cierpliwoœæ oraz zaanga owanie w realizacjê tej publikacji; Izabela Podsiad³o-Dacewicz z Centralnego Oœrodka Doskonalenia Nauczycieli za okazan¹ pomoc i wsparcie oraz wszystkie inne osoby z CODN, które przyczyni³y siê do powstania polskiej wersji Kompasu. Przepraszamy za wszelkie przeoczenia i a³ujemy, e nie byliœmy w stanie zamieœciæ wszystkich nades³anych materia³ów i uwzglêdniæ wszelkich sugestii. 8

9 Ka dy cz³owiek bez wzglêdu na to, w której czêœci œwiata mieszka ma prawo korzystaæ z niepodzielnych i niezbywalnych praw cz³owieka. To przes³anie jest najwiêkszym wyzwaniem XXI wieku. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoœci, traktat Rady Europy, uwa ana jest za jeden z najbardziej efektywnych regionalnych systemów ochrony praw cz³owieka. Polska, podpisuj¹c Konwencjê Praw Cz³owieka, sta³a siê cz³onkiem Rady Europy w listopadzie 1991 roku. Zaznaczyæ przy tym nale y, e podpisanie Konwencji przez pañstwo jest warunkiem cz³onkostwa w Radzie Europy. Konwencjê ratyfikowa³ polski Parlament w 1993 roku. Oznacza to, e ka dej osobie przebywaj¹cej na terytorium Polski, bez wzglêdu na narodowoœæ i pochodzenie, nale ¹ siê wszystkie prawa omówione w Konwencji, a tak e mo liwoœæ ich dochodzenia przed Europejskim Trybuna³em Praw Cz³owieka w Strasburgu. Jednak e prawa cz³owieka nie mog¹ byæ postrzegane tylko w kategoriach jurysdykcji. Z tego te powodu, Rada Europy podejmuje dzia³ania edukacyjne maj¹ce na celu zainspirowanie spo³eczeñstwa obywatelskiego i w³adz do promowania praw cz³owieka i podejmowania dzia³añ w celu zapobiegania niesprawiedliwoœci, uciskowi i dyskryminacji. Od 2000 roku Rada Europy prowadzi Europejski M³odzie owy Program Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka, a rok 2005 og³osi³a Europejskim Rokiem Edukacji Obywatelskiej. Kompas, który powsta³ dziêki zaanga owaniu miêdzynarodowej grupy ekspertów, stanowi istotny wk³ad w wy ej wymienione dzia³ania. Ksi¹ ka nie przedstawia gotowych sposobów unikania ³amania praw cz³owieka, ale ukazuje wiele ró norodnych metod, dziêki którym m³odzi ludzie, a tak e osoby z nimi pracuj¹ce, czy to w szkole, czy poza ni¹, mog¹ nauczyæ siê, jak zmierzyæ siê z pojawiaj¹cymi siê problemami zwi¹zanymi z ³amaniem praw cz³owieka. Bardzo siê cieszê, e Kompas uka e siê w 2005 roku, zaraz po Trzecim Szczycie Szefów Pañstw i Rz¹dów 46 pañstw cz³onkowskich Rady Europy, który organizowany jest w Warszawie. Powstanie tej jak e obszernej publikacji, a dotycz¹cej edukacji m³odych ludzi na rzecz praw cz³owieka by³o mo liwe dziêki ogromnemu zaanga owaniu Stowarzyszenia dla Dzieci i M³odzie y SZANSA z G³ogowa, którego dzia³alnoœæ bardzo mocno wi¹ e siê z misj¹ Rady Europy. Dziêkujê bardzo wydawcom i innym organizacjom i instytucjom partnerskim, które przyczyni³y siê do powstania publikacji w jêzyku polskim, promuj¹c przez to wartoœci omówione w Kompasie. Pamiêtajmy, e zagwarantowanie praw cz³owieka wymaga wysi³ku i zaanga owania ka dej jednostki. Terry Davis Sekretarz Generalny Rady Europy 9

10 Wstêp Oto przed wami Kompas przewodnik edukacji o prawach cz³owieka w pracy z m³odzie ¹! Mamy nadziejê, e dostarczy wam pomys³ów, zainspiruje i zmotywuje do edukowania m³odych ludzi na rzecz praw cz³owieka. Kompas zosta³ przygotowany w zwi¹zku z M³odzie owym Programem Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka Dyrekcji M³odzie y i Sportu Rady Europy. Program stworzono w 2000 r. z okazji piêædziesi¹tej rocznicy Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka. Ma on na celu zaakcentowanie tej tematyki w pracy z m³odzie ¹, a tym samym przyczynienie siê do jej popularyzacji. Edukacja na rzecz praw cz³owieka czyli programy i zajêcia edukacyjne, które koncentruj¹ siê na promowaniu równoœci w godnoœci cz³owieka ma nieocenion¹ wartoœæ w kszta³towaniu europejskiego wymiaru obywatelstwa, wa nego dla wszystkich Europejczyków. Edukacja na rzecz praw cz³owieka, skorelowana z innymi programami Dyrekcji M³odzie y i Sportu Rady Europy edukacj¹ miêdzykulturow¹, uczestnictwem i wzmocnieniem pozycji mniejszoœci i m³odych ludzi pochodz¹cych z mniejszoœci mo e staæ siê katalizatorem dzia³ania i Ÿród³em synergii. Osoby zaanga owane w edukacjê nieformaln¹ powinny uwzglêdniæ w swojej pracy doœwiadczenia zwi¹zane z teori¹, praktyk¹ i wyzwaniami w zakresie praw cz³owieka, zwi¹zanymi z ich powszechnoœci¹, niepodzielnoœci¹ i niezbywalnoœci¹ oraz ich znaczeniem dla wspó³czesnej m³odzie y. Dyrekcja M³odzie y i Sportu, zw³aszcza dziêki Europejskim Centrom M³odzie y i Europejskiej Fundacji M³odzie y, sta³a siê niekwestionowanym autorytetem, jeœli idzie o opracowywanie materia³ów i strategii edukacyjnych, przydatnych zarówno w formalnym, jak i w nieformalnym kontekœcie edukacyjnym, a tak e w ró nych œrodowiskach kulturowych. Praca Dyrekcji z osobami przekazuj¹cymi m³odzie y wiedzê o prawach cz³owieka, realizacja projektów, takich jak kampania m³odzie owa Wszyscy ró ni wszyscy równi oraz d³ugoterminowy program kszta³cenia przyczyni³y siê do rozwoju projektów, których wp³yw na edukacjê widoczny jest g³ównie na poziomie lokalnym, choæ maj¹ one oczywiœcie charakter europejski. Ostatnie wydarzenia, zarówno w Europie, jak i w innych czêœciach œwiata, zagra aj¹ pokojowi i prawom cz³owieka. Dlatego zaistnia³a potrzeba bardziej œwiadomego podejœcia do edukacji na rzecz praw cz³owieka i jej doprecyzowania. W tym kontekœcie M³odzie owy Program Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka ma na celu: w³¹czenie edukacji na rzecz praw cz³owieka w g³ówny nurt pracy z m³odzie ¹; uznanie i opracowanie metod nieformalnej edukacji m³odzie y jako formy edukacji na rzecz praw cz³owieka; postrzeganie m³odzie y i organizacji m³odzie owych jako grupy spo³ecznej edukowanej i edukuj¹cej na rzecz praw cz³owieka i spo³eczeñstwa obywatelskiego w Europie; promowanie szerokiego rozumienia edukacji na rzecz praw cz³owieka wraz z poszanowaniem ró norodnoœci m³odzie y oraz spo³ecznych i kulturowych ró nic wspó³czesnej Europy; stworzenie sieci nowych kontaktów oraz wspó³pracy z partnerami, zarówno w zakresie edukacji formalnej, jak i nieformalnej; d¹ enie do osi¹gniêcia maksymalnego efektu zwielokrotnienia przez zaanga owanie partnerów i trenerów na poziomie krajowym i lokalnym; dostarczenie trenerom w ca³ej Europie nowych narzêdzi edukacyjnych i sieci kontaktów koniecznych do pracy z m³odzie ¹ w zakresie planowania dzia³añ dotycz¹cych edukacji na rzecz praw cz³owieka; zintegrowanie zdobytego doœwiadczenia dotycz¹cego edukacji miêdzykulturowej, edukacji nieformalnej oraz strategii zwiêkszania uczestnictwa m³odzie y; uwzglêdnienie zmian zachodz¹cych w technikach edukacyjnych, a tak e w mediach. Kompas dla trenerów edukacji na rzecz praw cz³owieka G³ównym punktem tego programu, który przewiduje równie wspieranie lokalnych projektów pilota owych, szkoleñ krajowych i regionalnych oraz konkretnych dzia³añ zwi¹zanych z przeciwdzia³aniem ró nym formom przemocy, jest Kompas. Zamiast kolejnego podrêcznika, nowych projektów lub innego podejœcia do edukacji na rzecz praw cz³owieka proponujemy tê publikacjê. Chcemy, by wiedza na temat praw cz³owieka by³a dostêpniejsza i bardziej u yteczna dla pedagogów, pracowników m³odzie- owych, nauczycieli, liderów, wolontariuszy i trenerów, s³owem wszystkich osób zaanga owanych w dzia³alnoœæ edukacyjn¹ 10

11 Wstêp z m³odzie ¹. Ta ksi¹ ka jest skromn¹ (choæ ambitn¹) odpowiedzi¹ na pytanie stawiane przez wielu aktywistów i edukatorów: JAK to robiæ?. Doœwiadczenia zdobyte w 1995 r. podczas m³odzie owej kampanii przeciw rasizmowi i nietolerancji Wszyscy ró ni wszyscy równi pokaza³y, e powodzenie europejskich projektów edukacyjnych tego rodzaju zale y od: dostarczenia odpowiedniej metodologii i ³atwo dostêpnych narzêdzi edukacyjnych, takich jak pakiet edukacyjny Wszyscy ró ni wszyscy równi; dostêpnoœci materia³ów w narodowych jêzykach ich u ytkowników; istnienia trenerów i edukatorów, którzy mog¹ dzia³aæ i propagowaæ projekt na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Kompas jest odpowiedzi¹ na te potrzeby. Zosta³ opublikowany przez Radê Europy po angielsku, francusku i rosyjsku, zachêcamy te do przek³adania Kompasu na inne jêzyki i adaptowania go do konkretnych potrzeb. Organizowanie krajowych i regionalnych szkoleñ powinno pomóc trenerom i edukatorom w zapoznaniu siê z podrêcznikiem i sprawiæ, by dotar³ on do szkó³, stowarzyszeñ i grup m³odzie owych na poziomie lokalnym. Wartoœæ Kompasu polega na tym, e jest to ksi¹ ka zachêcaj¹ca do dzia³ania. Otwarty i demokratyczny proces produkcyjny Opracowywanie Kompasu okaza³o siê ogromnym wyzwaniem. Zakres tematyczny publikacji jest szeroki edukacja na rzecz praw cz³owieka dotyczy dzisiaj dos³ownie wszystkich aspektów ycia a jego zasiêg geograficzny i kulturowy jest niezwykle ró norodny. Œrodowiska i konteksty edukacyjne potencjalnych u ytkowników znacznie siê ró ni¹, zarówno co do edukacji formalnej, jak i nieformalnej. Od samego pocz¹tku dyskusyjne wydawa³y siê nastêpuj¹ce kwestie: Czy mo liwe jest poszanowanie uniwersalizmu praw cz³owieka przy jednoczesnym uwzglêdnieniu konkretnej sytuacji i ró norodnoœci kulturowej w Europie? Czy mo na korzystaæ z tego samego podrêcznika i tych samych metod w ró nych krajach? Czy prawa cz³owieka i edukacja na rzecz praw cz³owieka w kontekœcie europejskim cechuj¹ siê czymœ szczególnym? Czy stworzenie jednego podrêcznika, który by³by odpowiedni zarówno w formalnych, jak i nieformalnych kontekstach edukacyjnych, jest zamierzeniem realistycznym? Jak¹ wiedz¹ dysponowaæ powinni jego u ytkownicy? Czy mo liwe jest nowatorskie podejœcie do tego tematu? Czy potencjalni odbiorcy podrêcznika maj¹ odpowiednie przygotowanie, by z niego korzystaæ? Czy sensowne jest wydawanie specjalnej publikacji poœwiêconej edukacji na rzecz praw cz³owieka przeznaczonej wy- ³¹cznie dla m³odzie y? Nie uda³o siê odpowiedzieæ na wszystkie te pytania, by rozwiaæ obawy i w¹tpliwoœci. Ostatecznie ustalono powstanie podrêcznika, który powinien uwzglêdniaæ takie obszary, jak: edukacja na rzecz praw cz³owieka; edukacja miêdzykulturowa; pracazm³odzie ¹; pedagogika i dydaktyka; organizacje dzia³aj¹ce na rzecz praw cz³owieka. Zespó³ Konsultacyjny i Zespó³ Wykonawczy Zespó³ Konsultacyjny zosta³ stworzony z osób, które odpowiedzia³y na otwarte zaproszenie zamieszczone w Internecie. Zadaniem zespo³u by³o wspieranie autorów podrêcznika. Zespó³ okreœli³ równie zakres tematyczny, ogólne podejœcia edukacyjne, zwróci³ uwagê na koniecznoœæ uwzglêdnienia literatury przedmiotu i doœwiadczeñ innych. Sk³ad zespo³u konsultacyjnego: dr Elie Abouaoun, Liban, Nouveaux Droits de l Homme-International, Anatolij Azarow, Rosja, Moskiewska Szko³a Praw Cz³owieka, Patricia Brander, Dania, konsultantka, wspó³twórczyni pakietu edukacyjnego Wszyscy ró ni wszyscy równi, Ellie Keen, Wielka Brytania, Human Rights Education Associates i Amnesty International, Corina Michaela Leca, Mo³dowa, SIEDO Niezale ne Stowarzyszenie na rzecz Edukacji i Praw Cz³owieka, 11

12 Wstêp Marie-Laure Lemineur, Hiszpania i Francja, konsultantka z du ym doœwiadczeniem w pracy na Uniwersytecie Narodów Zjednoczonych dla Pokoju (Kostaryka), Brigitte Mooljee, Wielka Brytania, Zespó³ ds. Obywatelstwa przy Wydziale Edukacji i Zatrudnienia, Louise Nylin, Szwecja i USA, konsultantka Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) oraz Dekady Ludzi dla Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka, Bárbara Oliveira, Szwecja i Mozambik, konsultantka, by³a koordynatorka programów m³odzie owych Amnesty International w RPA, Eunice Smith, Wydzia³ Praw Cz³owieka, Pokoju, Demokracji i Tolerancji, sektor Nauk Spo³ecznych i Humanistycznych UNESCO, Alessio Surian, W³ochy, Europejska Federacja Edukacji Miêdzykulturowej, Olena Sus³ova, Ukraina, Doradcze Centrum Informacji Kobiet, Wim Taelman, Belgia, Flamandzkie Stowarzyszenie Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka Andriej Jurow, Rosja, M³odzie owy Ruch na rzecz Praw Cz³owieka, Nancy Flowers, USA*, Human Rights Education Associates, Jana Ondráčková, Czechy*, wspó³twórczyni i koordynatorka programu edukacji na rzecz praw cz³owieka w Czeskim Komitecie Helsiñskim, Vedrana Spajic-Vrkaš*, Chorwacja, Wydzia³ Filozofii Chorwackiego Uniwersytetu w Zagrzebiu. Zespó³ Konsultacyjny spotka³ siê w kwietniu 2001 r. w Europejskim Centrum M³odzie y w Budapeszcie. Spotkanie by³o bardzo intensywne i owocne. Okreœlono wówczas zakres treœci i strukturê Kompasu, z uwzglêdnieniem g³ównych tematów, które nale y poruszyæ. Powsta³o równie wiele pomys³ów na temat procesu tworzenia przewodnika oraz testowania æwiczeñ. Cz³onkowie Zespo³u Wykonawczego (osiem osób, które s¹ autorami Kompasu) równie brali udzia³ w naradach Zespo³u Konsultacyjnego. Pozostali uczestnicy spotkania budapeszteñskiego, bêd¹cy wolontariuszami, doradzali autorom oraz nadzorowali ich pracê w fazie wykonawczej. Cz³onkowie Zespo³u Wykonawczego podzielili siê prac¹ w sposób, który zapewnia³ sprawn¹ wymianê pomys³ów i doœwiadczeñ, realistyczne terminy, jasny przydzia³ zadañ i obowi¹zków. Opracowaniem poszczególnych rozdzia³ów i æwiczeñ zajêli siê autorzy i redaktorzy. Ka dy tekst przeczyta³y i skomentowa³y dwie, a nawet trzy osoby, jeszcze przed przekazaniem go pozosta³ej czêœci zespo³u. Zespó³ spotka³ siê trzykrotnie: w maju, czerwcu i wrzeœniu 2001 r. Testowanie i finalizowanie Ostateczne warianty tekstów zosta³y umieszczone w Internecie, aby uczestnicy M³odzie owego Programu Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka oraz cz³onkowie Zespo³u Trenerów Dyrekcji M³odzie y i Sportu mieli mo liwoœæ ich komentowania i sugerowania poprawek. Chocia teksty by³y dostêpne przez doœæ krótki czas, mieliœmy tu do czynienia z nowatorskim wykorzystaniem zasady demokracji bezpoœredniej. Organizacje m³odzie owe, krajowe rady m³odzie y i inni partnerzy Dyrekcji M³odzie y i Sportu zostali poproszeni o dostarczenie listy materia³ów edukacyjnych na temat praw cz³owieka dostêpnych w ich kraju, i w ich jêzyku ojczystym. Odzew by³ zró nicowany, a poniewa niektóre otrzymane przez nas listy by³y doœæ d³ugie, zdecydowano, e bêd¹ dostêpne w elektronicznej wersji Kompasu i w Centrum Zasobów na temat Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka. Zwrócono równie szczególn¹ uwagê na to, by organizacje m³odzie owe, maj¹ce du e doœwiadczenie w zakresie tematyki poruszanej w podrêczniku, zosta³y w³¹czone do projektu i jego konsultacji. Ich komentarze i sugestie by³y zwykle u yteczne. Decyzja co do tytu³u otrzymaliœmy ponad 20 propozycji równie by³a podjêta w sposób demokratyczny, g³ównie jako wynik og³oszenia umieszczonego na internetowej liœcie Edukatorów Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka (cz³onkowie listy mogli zaznaczaæ swoje preferencje). Aby zapewniæ tekstom jednolity styl oraz spójnoœæ treœciow¹, prace ró nych autorów zosta³y przekazane zespo³owi trzech redaktorek. Ellie Keen podjê³a siê redakcji rozdzia³ów 1 3 i 4, Marie-Laure Lemineur by³a odpowiedzialna za informacje dodatkowe wi¹ ¹ce siê z zasadniczymi tematami podrêcznika, a Patricia Brander opracowa³a æwiczenia i zwi¹zane z nimi teksty. Rui Gomes, specjalista ds. Programów i Szkoleñ Europejskiego Centrum M³odzie y w Budapeszcie i koordynator projektu, zaj¹³ siê ostateczn¹ redakcj¹. * Zaproszona, ale nie mog³a przyjechaæ na spotkanie. 12

13 Wstêp Co jest w Kompasie? Zespó³ Konsultacyjny zobowi¹za³ Zespó³ Wykonawczy do jak najpe³niejszego i wyczerpuj¹cego opracowania problematyki przewodnika, aby ka dy u ytkownik móg³ znaleÿæ w nim to, co go interesuje. Zgodnie z wytycznymi Kompas powinien: byæ tak skonstruowany, aby u ytkownicy nie musieli przeczytaæ go w ca³oœci, by móc z niego korzystaæ; osoba prowadz¹ca æwiczenie powinna byæ w stanie je przeprowadziæ bez potrzeby przeczytania materia³u, który nie dotyczy bezpoœrednio danego tematu; zawieraæ minimum dodatkowych informacji dla tych osób, które mog¹ czuæ siê niepewnie, zajmuj¹c siê konkretnym tematem (Kompas powinien im wystarczyæ); odznaczaæ siê praktycyzmem i opieraæ siê na æwiczeniach wykorzystuj¹cych edukacjê poprzez doœwiadczenie; byæ atrakcyjnym, odzwierciedlaæ zainteresowania m³odych ludzi w Europie i s³u yæ jako narzêdzie pomagaj¹ce im zarówno w rozwoju umiejêtnoœci spo³ecznych i postaw, jak i w pog³êbianiu wiedzy i kompetencji; koncentrowaæ siê na wartoœciach i kwestiach spo³ecznych, a nie tylko na oficjalnych prawach zawartych w konwencjach; byæ przydatnym w edukacji formalnej i nieformalnej; zawieraæ informacje uzupe³niaj¹ce na koñcu ksi¹ ki, co umo liwi u ytkownikom nie tylko realizacjê zajêæ, lecz jednoczeœnie wska e dodatkowe Ÿród³a informacji. Kompas jest skonstruowany nastêpuj¹co: Rozdzia³ 1: Zapoznaje czytelnika z pojêciem edukacji na rzecz praw cz³owieka. Jego celem jest zmotywowanie, zainspirowanie i wskazanie czytelnikowi, jak najlepiej wykorzystaæ Kompas i zawarte w nim metody edukacyjne. Rozdzia³ 2: Zawiera zbiór 49 æwiczeñ o ró nym stopniu trudnoœci; porusza ró norodne tematy, dotycz¹ce ró nych rodzajów praw. Rozdzia³ 3: Zawiera pomys³y i rady dla tych, którzy chcieliby aktywniej w³¹czyæ siê w promowanie praw cz³owieka. Rozdzia³ 4: Dostarcza niezbêdnych informacji na temat praw cz³owieka oraz standardów i dokumentów miêdzynarodowych. Rozdzia³ 5: Zawiera dodatkowe materia³y dotycz¹ce tematów poruszanych w podrêczniku. Aneksy: Gromadz¹ niezbêdne informacje na temat dokumentów prawnych, dotycz¹cych praw cz³owieka. Wybór tematów Zespó³ Konsultacyjny pocz¹tkowo wyodrêbni³ szeœædziesi¹t trzy tematy o znacznej rozpiêtoœci problemów od eutanazji do terroryzmu które powinny zostaæ poruszone w Kompasie. Zespó³ Wykonawczy mia³ problemy z logicznym podzia³em tematów i umieszczeniem ich w poszczególnych dzia³ach. W koñcu zdecydowano siê podj¹æ piêtnaœcie tematów. Oto one: dzieci, obywatelstwo, demokracja, dyskryminacja i ksenofobia, edukacja, œrodowisko, równoœæ p³ci, globalizacja, zdrowie, bezpieczeñstwo, media, pokój i przemoc, ubóstwo, prawa spo³eczne i sport. Decyzja by³a trudna, ale zespó³ zdecydowa³, e taki podzia³ æwiczeñ w rozdziale 2. bêdzie najbardziej u yteczny. Ilekroæ pojawia³y siê pytania czy w¹tpliwoœci, decydowaliœmy siê na wariant bardziej otwarty. Wy³oni³ siê te szesnasty temat ogólne prawa cz³owieka, który mia³ zostaæ podjêty w formie æwiczeñ s³u ¹cych kszta³towaniu istotnych postaw i dostarczeniu wiedzy na temat wszystkich praw cz³owieka. Temat ten nie zosta³ uwzglêdniony w rozdziale 5. Bariera etnocentryzmu Najpowa niejsze wyzwanie, któremu starano siê sprostaæ w trakcie tworzenia Kompasu, wi¹za³o siê z etnocentryzmem. Wielonarodowoœæ i ró norodnoœæ doœwiadczeñ osób tworz¹cych Zespó³ Wykonawczy mia³a ma celu zapewnienie w pracach nad przewodnikiem reprezentacji wielu jêzyków, œrodowisk edukacyjnych i spo³ecznych. Kompas powinien byæ naprawdê europejski i miêdzykulturowy. Trudno stwierdziæ, w jakim stopniu za³o enie to by³o realistyczne. Czasami zdawaliœmy sobie sprawê, e choæ przeczytaliœmy pewne teksty w ró nych jêzykach, to w rzeczywistoœci odnosiliœmy siê do tego samego materia³u. To, e pierwsza wersja Kompasu by³a przygotowywana w jêzyku angielskim, automatycznie zachêca³o wszystkich twórców do szukania materia³ów w jêzyku angielskim i poszukiwania tekstów Ÿród³owych na angielskojêzycznych stronach internetowych. Na szczêœcie w porê 13

14 Wstêp to sobie uprzytomniliœmy, ale nie zawsze da³o siê tego unikn¹æ jest to nieuchronna konsekwencja globalizacji! Przecie niemo liwe by³oby stworzenie Kompasu przez grupê 50 osób pisz¹cych w 50 ró nych jêzykach. Pancho, rysownik, który z nami pracowa³, postawiony przed zadaniem rysowania dla europejskiego odbiorcy, podsumowa³ wszystkie te dylematy pytaj¹c: Ale jak mam narysowaæ Europejczyka?. O metodach Jak to ju wczeœniej powiedziano, naszym zadaniem nie by³o stworzenie nowego podrêcznika, ale raczej czegoœ takiego, co dawa³oby siê bez trudu wykorzystaæ przez wszystkich, którzy pracuj¹ z m³odzie ¹ na rzecz praw cz³owieka. Zdawaliœmy sobie bowiem sprawê, e na ten temat jest ju wiele doskona³ych materia³ów. Materia³y te sta³y siê oczywiœcie inspiracj¹ dla Zespo³u Wykonawczego. Wszêdzie, gdzie by³o to mo liwe, umieszczaliœmy odsy³acze i przypisy, lecz jeœli coœ przeoczyliœmy przepraszamy. Osoby znaj¹ce siê na rzeczy z pewnoœci¹ zauwa ¹, e niektóre metody zosta³y przez nas w Kompasie zaadaptowane lub powtórzone. Zachowaliœmy te metody z odzysku, gdy naszym celem by³o dostarczenie praktycznego i ³atwego w u yciu narzêdzia. Je eli metoda b¹dÿ technika sprawdzi³a siê ju w praktyce, by³oby ze szkod¹ dla u ytkowników Kompasu, gdyby nie mogli z niej skorzystaæ. Adaptacja to równie kluczowe s³owo dla tego podrêcznika. Chocia æwiczenia mog¹ sprawiaæ wra enie gotowych rozwi¹zañ, aktywni u ytkownicy Kompasu bêd¹ musieli rozejrzeæ siê i zastanowiæ siê jak je wykonaæ. W odpowiednich dzia³ach podane s¹ sugestie dotycz¹ce tego, jak zmodyfikowaæ æwiczenia, by dostosowaæ je do konkretnych potrzeb m³odych ludzi, okreœlonego kontekstu edukacyjnego, a tak e do mo liwoœci czasowych itp. Za³o eniem Kompasu jest przedstawienie ró nych dróg i œcie ek, które nale y uwzglêdniæ w pracy z m³odzie ¹ nad problematyk¹ praw cz³owieka, ze wzglêdu na ró ne kulturowe i spo³eczne wartoœci m³odych ludzi w Europie. Ró norodnoœæ podejœæ to si³a, która zapewnia, e prawa cz³owieka nie stan¹ siê narzuconym dogmatem. Dotarcie na poziom lokalny Opublikowanie Kompasu to jedynie punkt wyjœcia. Na poziomie krajowym i lokalnym organizowane s¹ tak e szkolenia dla trenerów, w których uczestnicz¹ pracownicy m³odzie owi i nauczyciele. Jednoczeœnie Kompas jest t³umaczony na ró ne jêzyki. Wszelkie informacje na ten temat mo na znaleÿæ na stronie internetowej M³odzie owego Programu Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka pod adresem: oraz na polskiej stronie Kompasu: Co ju wydano i co dalej? Spoœród wielu æwiczeñ opracowanych przez Zespó³ Wykonawczy trzeba by³o zrezygnowaæ z ponad dwudziestu, poniewa objêtoœæ publikacji przekracza³a pierwotnie zak³adan¹. Z tego samego powodu byliœmy zmuszeni skróciæ informacje dodatkowe umieszczone w rozdziale 5. Wiele tekstów zawartych w Kompasie dotrze do u ytkowników dziêki jego interaktywnej wersji. Wersja ta, stworzona w 2003 r., pozwoli³a na œciœlejsze zwi¹zanie tekstów z æwiczeniami oraz zosta³a wzbogacona o sugestie u ytkowników i teksty przez nich zaproponowane. W podrêczniku nie zmieœci³y siê równie : materia³y fotograficzne dotycz¹ce praw cz³owieka, filmografia i piosenki o prawach cz³owieka. Kompas z istoty swej ma s³u yæ wskazywaniu kierunków i punktów wyjœcia do dalszych dzia³añ oraz pomagaæ w orientacji. Nie wszystko jednak mo na by³o w nim zawrzeæ. M³odzie owy Program Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka czeka jeszcze d³uga droga. Edukacja na rzecz praw cz³owieka to oczywiœcie znacznie wiêcej ni sam Kompas. Kompas mo e byæ jednak dla was punktem wyjœcia do dalszych dzia³añ. yczymy wam sukcesów i zadowolenia z korzystania z tego przewodnika. 14

15 Rozdzia³ 1 Edukacja na rzecz praw cz³owieka i Kompas :krótki przewodnik dla u ytkowników

16 Spis treœci rozdzia³u I Zrozumieæ edukacjê na rzecz praw cz³owieka Czym jest edukacja na rzecz praw cz³owieka? Rezultaty edukacji na rzecz praw cz³owieka Wiedza, umiejêtnoœci i postawy Ca³oœciowe podejœcie Edukacja na rzecz praw cz³owieka w pracy z m³odzie ¹ Edukacja formalna i nieformalna Edukacja na rzecz praw cz³owieka jako punkt wyjœcia do dzia³ania Miêdzynarodowe poparcie dla edukacji na rzecz praw cz³owieka Edukacja na rzecz praw cz³owieka i inne zakresy edukacyjne Œwiat praw cz³owieka Czym jest zagadnienie praw cz³owieka? Zagadnienia poruszone w tej publikacji Edukacja obywatelska Edukacja osobista i spo³eczna Edukacja globalna Edukacja miêdzykulturowa Edukacja na rzecz rozwoju Edukacja na rzecz œrodowiska naturalnego Edukacja na rzecz pokoju Edukacja prawna Jak w Europie korzysta siê z Kompasu? Jak postrzegana jest Europa? Ksi¹ ka dla Europy? Europejskie marzenie Praca z m³odzie ¹ i reprezentacja m³odzie y Konwencja o Prawach Dziecka Proces opracowywania ksi¹ ki Korzystanie z przewodnika w ró nych jêzykach i kontekstach kulturowych Jak korzystaæ z Kompasu? Jak pracowaæ z przewodnikiem Podejœcia edukacyjne Najczêœciej zadawane pytania na temat edukacji na rzecz praw cz³owieka Wskazówki dla u ytkowników Wskazówki dla osób prowadz¹cych æwiczenia Praca w grupie Techniki pracy grupowej Ogólne wskazówki dotycz¹ce przeprowadzania æwiczeñ Kiedy æwiczenie nie idzie tak, jak zaplanowaliœcie Radzenie sobie z konfliktami wewn¹trz grupy Kilka metod i technik wspierania pracy grupowej Metody i techniki rozwijania umiejêtnoœci dyskutowania Metody i techniki rozwijania umiejêtnoœci wspólnego podejmowania decyzji Æwiczenia podsumowuj¹ce... 67

17 Edukacja na rzecz praw cz³owieka i Kompas Zrozumieæ edukacjê na rzecz praw cz³owieka Czym jest edukacja na rzecz praw cz³owieka? (...) programy i zajêcia edukacyjne, które skupiaj¹ siê na promowaniu równoœci w godnoœci ludzkiej, w po³¹czeniu z innymi programami, takimi jak programy promuj¹ce edukacjê miêdzykulturow¹, uczestnictwo i wzmocnienie pozycji mniejszoœci. Oficjalna definicja M³odzie owego Programu Edukacji na rzecz Praw Cz³owieka Cel d³ugofalowy Istnieje wiele definicji i omówieñ tego pojêcia, ale edukacjê na rzecz praw cz³owieka najlepiej by³oby opisaæ w kategoriach tego, co zamierza siê osi¹gn¹æ. D³ugofalowym celem tego rodzaju programów jest wypracowanie swoistej kultury, w której prawa cz³owieka s¹ rozumiane, chronione i szanowane. Mo na wiêc powiedzieæ, e ka dy, kto pracuj¹c z innymi ludÿmi, ma w³aœnie takie cele i d¹ y do ich realizacji, anga uje siê w edukacjê na rzecz praw cz³owieka niewa ne jak i gdzie do tego zmierza. Mog¹ istnieæ pewne ró nice pogl¹dów co do najlepszych metod osi¹gniêcia takiego celu, ale tak w³aœnie byæ powinno. Nie ma dwóch osób, grup albo kultur, które mia³yby takie same potrzeby, tote nie da siê zastosowaæ jednakowego podejœcia edukacyjnego do wszystkich jednostek, grup czy spo³eczeñstw. St¹d te efektywna edukacja na rzecz praw cz³owieka powinna byæ przede wszystkim dostosowana do osoby ucz¹cej siê. Musi braæ pod uwagê potrzeby, preferencje, umiejêtnoœci i pragnienia poszczególnych jednostek w obrêbie spo³eczeñstwa. Podejœcie skoncentrowane na osobie ucz¹cej siê docenia wartoœæ osobistego dzia³ania i osobistych zmian, uwzglêdniaj¹c jednoczeœnie szerszy kontekst spo³eczny. Nie znaczy to jednak, e edukatorzy dzia³aj¹ w izolacji lub e nie mog¹ uczyæ siê od tych, którzy pracuj¹ w odmiennych warunkach. Tym, co ³¹czy edukatorów na rzecz praw cz³owieka z ró nych stron œwiata, jest wspólny cel chêæ promowania i tworzenia takiego œwiata gdzie prawa cz³owieka s¹ szanowane i traktowane jako wartoœæ. Istniej¹ ogólne wytyczne, a tak e wiele wypróbowanych i sprawdzonych metod oraz materia³ów edukacyjnych, jest te wiele osób zajmuj¹cych siê t¹ dziedzin¹ wszystko to jest niezwykle istotne. Ten przewodnik ma byæ kolejnym wk³adem w realizacjê wytyczonych zadañ.? Co rozumiecie przez edukacjê na rzecz praw cz³owieka? Celem edukacji bêdzie pe³ny rozwój osobowoœci ludzkiej i ugruntowanie poszanowania dla praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci. Bêdzie ona krzewiæ zrozumienie, tolerancjê, przyjaÿñ miêdzy wszystkimi narodami, grupami rasowymi lub religijnymi oraz wspieraæ dzia³alnoœæ Organizacji Narodów Zjednoczonych zmierzaj¹c¹ do utrzymania pokoju. Artyku³ 26, Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka Cele szczegó³owe Œwiadomoœæ ostatecznego celu jest wa na, ale praktyka pokazuje, e czasem warto skonkretyzowaæ cele cz¹stkowe. Po to, by przyjrzeæ siê poszczególnym elementom, które sk³adaj¹ siê na kulturê praw cz³owieka, i zastanowiæ siê nad tym, jak powinno siê wykorzystaæ ka dy z nich, pomocne bêdzie podzielenie celów ogólnych na cele szczegó³owe. Kultura praw cz³owieka nie polega przecie tylko na tym, e wszyscy znaj¹ swoje prawa, poniewa wiedza nie zawsze jest równoznaczna z szacun- 17

18 Edukacja na rzecz praw cz³owieka i Kompas Nawet najd³u sza podró zaczyna siê zawsze od pierwszego kroku. Lao-Tse kiem, a bez szacunku nie da siê wyeliminowaæ ³amania praw. Kultura praw cz³owieka jest zbiorem przenikaj¹cych siê postaw, przekonañ, zachowañ, norm i regulacji. Zrozumienie tych zale noœci to podstawa, na której mo emy oprzeæ nasz¹ pracê w grupach. Kultura praw cz³owieka Poni ej w punktach wymieniono nieod³¹czne elementy takiej kultury. Mog¹ one pos³u yæ do okreœlenia ogólnych celów edukacji na rzecz praw cz³owieka, takich jak: wzmocnienie szacunku dla praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci; wykszta³cenie poczucia szacunku dla samego siebie, dla innych oraz dla wartoœci ludzkiej godnoœci; wykszta³cenie postaw i zachowañ, które bêd¹ prowadzi³y do poszanowania praw innych; zapewnienie rzeczywistej równoœci p³ci i równych szans dla kobiet we wszystkich sferach ycia; promowanie, poszanowanie, zrozumienie i docenienie ró norodnoœci kulturowej, zw³aszcza mniejszoœci narodowych, etnicznych, religijnych, jêzykowych i innych; zachêcenie do bardziej aktywnej postawy obywatelskiej; promowanie demokracji, rozwoju, sprawiedliwoœci spo³ecznej, harmonijnego wspó³istnienia, solidarnoœci i przyjaÿni miêdzy ludÿmi i narodami; wspomaganie dzia³alnoœci miêdzynarodowych instytucji maj¹cych na celu stworzenie kultury pokoju, opartej na uniwersalnej wartoœci praw cz³owieka, wzajemnym zrozumieniu, tolerancji i braku przemocy. Rezultaty edukacji na rzecz praw cz³owieka Jakies¹celenaszejgrupy? Okreœliliœmy ju ogólny cel edukacji na rzecz praw cz³owieka i niektóre z jej celów d³ugofalowych. Spróbujmy teraz zastanowiæ siê nad potrzebami konkretnych grup i spo³ecznoœci, a wiêc nad zmienianiem œwiata dziêki pracy lokalnej. We wspó³czesnym œwiecie bezustannie ³amie siê prawa cz³owieka. Idealnym rozwi¹zaniem by³oby zaszczepienie w uczestnikach waszych grup poczucia szacunku dla innych w nadziei, e przynajmniej oni nie bêd¹ ³amaæ praw cz³owieka w przysz³oœci. To jeden z wa niejszych aspektów pracy na rzecz praw cz³owieka, któr¹ wykonujemy jako edukatorzy. Cel nasz mo e byæ jednak jeszcze szerszy mo emy liczyæ na zainspirowanie m³odych ludzi, z którymi pracujemy, by stali siê swego rodzaju edukatorami i aktywistami, którzy sami zaanga uj¹ siê w ochronê praw cz³owieka, nawet je eli konkretne sprawy nie dotykaj¹ ich osobiœcie. Ten cel jest mo liwy do zrealizowania nie chodzi o to, by m³odzi ludzie poœwiêcili swoje ycie na obronê praw cz³owieka, ale eby byli œwiadomi tych kwestii, zainteresowani nimi i zdolni do dzia³ania maj¹cego na celu zmianê istniej¹cego stanu rzeczy, kiedy uznaj¹ to za konieczne. Ze wzglêdu na ten g³ówny cel, istniej¹ce modele edukacji na rzecz praw cz³owieka dziel¹ cele na trzy g³ówne dziedziny: promowanie œwiadomoœci i zrozumienia kwestii praw cz³owieka, po to, by ludzie rozpoznawali, kiedy prawa te s¹ ³amane; 18

19 Edukacja na rzecz praw cz³owieka i Kompas? kszta³towanie umiejêtnoœci niezbêdnych do obrony praw cz³owieka; kszta³towanie postaw szacunku dla praw cz³owieka tak, by ludzie œwiadomie nie ³amali praw innych. Jakie, waszym zdaniem, zagadnienia maj¹ zasadnicze znaczenie dla m³odych ludzi, z którymi pracujecie? Wiedza, umiejêtnoœci i postawy Jakiego rodzaju wiedza jest niezbêdna, aby m³odzi ludzie gruntownie zrozumieli problematykê praw cz³owieka? Jakie umiejêtnoœci i postawy bêd¹ im potrzebne do obrony praw cz³owieka? Zamieszczona poni ej lista stanowi odpowiedÿ na te pytania, a jednoczeœnie jest to sama z celami wyznaczonymi przy tworzeniu tego podrêcznika. Wiedza Kluczowe pojêcia, takie jak: wolnoœæ, sprawiedliwoœæ, równoœæ, godnoœæ ludzka, niedyskryminacja, demokracja, uniwersalizm, prawa, obowi¹zki, wspó³zale noœæ i solidarnoœæ. Za³o enie, e prawa cz³owieka stanowi¹ podstawê negocjowania i ustalania regu³ zachowania w rodzinie, szkole, spo³ecznoœci i w szerszym œwiecie. Rola praw cz³owieka w yciu jednostki, spo³eczeñstw i ludzi na ca³ym œwiecie oraz ich zakres w przesz³oœci oraz w przysz³oœci. Rozró nienie miêdzy prawami obywatelskimi/politycznymi i spo³ecznymi/ekonomicznymi. Odmienne sposoby postrzegania i doœwiadczania praw cz³owieka w ró nych spo³eczeñstwach, ró nych grupach w tym samym spo³eczeñstwie oraz ró ne Ÿród³a legitymizuj¹ce prawa cz³owieka w tym Ÿród³a religijne, moralne i prawne. G³ówne zmiany spo³eczne i wydarzenia historyczne jako przyczyny uznania praw cz³owieka. G³ówne instrumenty miêdzynarodowe stworzone w celu realizacji ochrony praw cz³owieka, takie jak: Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka ONZ, Konwencja o Prawach Dziecka ONZ, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoœci. Lokalne, krajowe, miêdzynarodowe instytucje, organizacje pozarz¹dowe, osoby dzia³aj¹ce na rzecz ochrony praw cz³owieka. edukacja o prawach cz³owieka Umiejêtnoœci Aktywne s³uchanie i komunikacja: umiejêtnoœæ wys³uchania ró nych stanowisk w celu wystêpowania w obronie w³asnych praw i praw innych ludzi. Krytyczne myœlenie: wyszukiwanie odpowiednich informacji, krytyczna ocena faktów, uœwiadomienie sobie uprzedzeñ, rozpoznawanie form manipulacji oraz podejmowanie decyzji na podstawie racjonalnego os¹du. Umiejêtnoœæ wspó³pracy i rozwi¹zywania konfliktów. Umiejêtnoœæ uczestniczenia w grupach spo³ecznych i ich organizowania. Dzia³anie na rzecz promowania i ochrony praw cz³owieka, zarówno lokalnie, jak i globalnie. edukacja na rzecz praw cz³owieka 19

20 Edukacja na rzecz praw cz³owieka i Kompas Postawy i wartoœci edukacja poprzez prawa cz³owieka Poczucie odpowiedzialnoœci za swoje czyny, zaanga owanie w rozwój osobisty i przemiany spo³eczne. Ciekawoœæ, otwarty umys³ i docenianie ró norodnoœci. Empatia i solidarnoœæ z innymi oraz wspieranie tych, których prawa cz³owieka s¹ zagro one. Poczucie godnoœci ludzkiej, poczucie w³asnej wartoœci i wartoœci innych bez wzglêdu na ró nice spo³eczne, kulturowe, jêzykowe czy religijne. Poczucie sprawiedliwoœci, chêæ pracy na rzecz idea³ów wolnoœci, równoœci i szacunku dla ró norodnoœci. Ca³oœciowe podejœcie S³owo edukacja odnosi siê do wszystkich procesów ycia spo³ecznego, dziêki którym jednostki i grupy spo³eczne ucz¹ siê œwiadomie rozwijaæ swoje zdolnoœci, postawy i wiedzê, maj¹c na celu korzyœci wspólnot krajowych i miêdzynarodowych. Rekomendacje UNESCO, 1974 W tym przewodniku zdecydowaliœmy siê podejœæ do edukacji na rzecz praw cz³owieka ca³oœciowo. Po pierwsze, staraliœmy siê w jednakowym stopniu poruszyæ ka dy z trzech obszarów: wiedzê, umiejêtnoœci i postawy. Po drugie, æwiczenia zosta³y opracowane dla szerokiego krêgu odbiorców bior¹c pod uwagê ich wiek, jak i mo liwoœci wykorzystania ksi¹ ki w formalnych i nieformalnych sektorach edukacji. Po trzecie, poprzez æwiczenia aktywnie anga uj¹ce uczestników staraliœmy siê po³¹czyæ edukacjê na rzecz praw cz³owieka z kwestiami lokalnymi i globalnymi, takimi jak: rozwój, œrodowisko, relacje miêdzykulturowe i pokój. Chcieliœmy w ten sposób zaakcentowaæ, e edukacja na rzecz praw cz³owieka nie mo e byæ traktowana wy³¹cznie jako odrêbna dziedzina. Wykorzystanie æwiczeñ, które wymagaj¹ aktywnego zaanga owania uczestników, by³o dla nas najwa niejsze. Wyniki badañ pokazuj¹, e praca oparta na wspó³dzia³aniu w ma³ych grupach spaja grupê i przyczynia siê do zmniejszenia uprzedzeñ jej cz³onków. Wymagaj¹ca wspó³dzia³ania praca w grupach sprzyja równie lepszemu zrozumieniu trudnych kwestii oraz zwiêksza umiejêtnoœæ rozwi¹zywania problemów, umo liwiaj¹c uczestnikom wypracowanie rozwi¹zañ, w których widoczny jest wzrost ich kreatywnoœci i praktycyzmu. S¹ to wa ne cele edukacji na rzecz praw cz³owieka. Innymi s³owy, powinniœmy w³¹czyæ m³odych ludzi w ka dy moment procesu edukacyjnego. Jako edukatorzy nie mo emy wpaœæ w pu³apkê myœlenia, e to my znamy jedyn¹ prawdê, któr¹ powinniœmy przekazaæ biernym uczniom. Tego rodzaju podejœcie mog³oby zmieniæ edukacjê na rzecz praw cz³owieka w edukacjê zideologizowan¹. Nieod³¹czn¹ cech¹ metodologii zastosowanej w tym przewodniku jest przekonanie, e m³odzi ludzie wnios¹ do procesu edukacyjnego szerok¹ gamê doœwiadczeñ, które trzeba aktywnie wykorzystaæ, aby zapewniæ interesuj¹cy i efektywny przebieg æwiczeñ edukacyjnych. Pytania, a niekiedy nawet konflikty powinno siê potraktowaæ jako podstawowy materia³ edukacyjny, który mo na z po ytkiem wykorzystaæ. Edukacja na rzecz praw cz³owieka w pracy zm³odzie ¹ S³yszê i zapominam. Widzê i pamiêtam. Robiê i rozumiem. Konfucjusz Coraz powszechniej uwa a siê, e w pracy z m³odzie ¹ nale y poœwiêcaæ sporo uwagi edukacji na rzecz praw cz³owieka nie tylko dlatego, e jest to wa ne dla spo³eczeñstwa, ale równie dlatego, e sami m³odzi ludzie doceniaj¹ tego rodzaju pracê i korzyœci z æwiczeñ z ni¹ zwi¹zanych. Wspó³czesne spo³eczeñstwa, a zw³aszcza m³odzie, musz¹ zmierzyæ siê z procesami wykluczenia spo³ecznego, problemami wynikaj¹cymi ze zró nicowania religijnego, etnicznego i narodowoœciowego, a poza 20

21 Edukacja na rzecz praw cz³owieka i Kompas tym okreœliæ swoje stanowisko wobec skutków postêpuj¹cej globalizacji. Edukacja na rzecz praw cz³owieka porusza wszystkie te wa ne kwestie i pomaga w zrozumieniu ró nych punktów widzenia, przekonañ, postaw i wartoœci wspó³czesnego spo³eczeñstwa wielokulturowego. Jednostkom zaœ pokazuje sposoby pozytywnego wykorzystania tych ró nic. Byæ mo e jeszcze wa niejsze jest to, e m³odym ludziom zale y na prawach cz³owieka, dlatego te w³aœnie oni stanowi¹ g³ówn¹ grupê docelow¹ edukacji na rzecz praw cz³owieka. Czêsto krytykuje siê wspó³czesn¹ m³odzie za apatiê i brak zainteresowania polityk¹, jednak liczne opracowania pokazuj¹, e w rzeczywistoœci jest zupe³nie inaczej na przyk³ad badania przeprowadzone w 2001 r. przez Komisjê Europejsk¹ uzmys³owi³y nam, e m³odzi ludzie bior¹ udzia³ w yciu spo³ecznym, i to nie tylko dzia³aj¹c w organizacjach i klubach m³odzie owych. W krajach Unii Europejskiej œrednio ponad 50% m³odych ludzi dzia³a w organizacjach ró nego rodzaju b¹dÿ do nich nale y 1 (chocia ró nice miêdzy poszczególnymi krajami s¹ znaczne). Jeœli chodzi o zainteresowania polityczne, badanie stosunku m³odych ludzi do Unii Europejskiej ujawni³o, e kwestie praw cz³owieka s¹ dla m³odzie y jednym z priorytetów za sprawy wiêkszej wagi uznali jedynie bezrobocie i przestêpczoœæ. M³odzi ludzie chcieliby, aby ich rz¹dy zajê³y siê ochron¹ praw cz³owieka, ochron¹ œrodowiska, zwalczaniem rasizmu i nierównoœci¹ p³ci 2.? Czy z waszego doœwiadczenia wynika, e m³odzi ludzie nie s¹ zainteresowani sprawami politycznymi? Je eli tak jakie s¹, waszym zdaniem, tego przyczyny? Aktywne i demokratyczne podejœcie jest szczególnie wartoœciowe, jeœli idzie o dostêp do wiedzy i umo liwienie ucz¹cym siê zrealizowania swego potencja³u. Z Deklaracji Jomtien, 1990 Doœwiadczenia z ca³ego œwiata pokazuj¹, e m³odzi ludzie poœwiêcaj¹ du o energii tym kwestiom, je eli mog¹ byæ wspó³odpowiedzialni za to, co robi¹ i jak siê ucz¹, a tak e jeœli kwestie te s¹ przedstawiane w ciekawy sposób, przemawiaj¹cy do m³odzie y. Jako edukatorzy musimy wykorzystaæ tê energiê. To, e m³odzi podchwyc¹ i rozwin¹ pomys³y, widaæ jasno na przyk³adzie funkcjonowania licznych programów dla m³odzie y od dzia³añ na ma³¹ skalê, prowadzonych doraÿnie w niektórych klubach m³odzie owych i szko³ach, po wa ne programy miêdzynarodowe realizowane przez Radê Europy i inne organizacje.? Jakie kwestie najprawdopodobniej wzbudz¹ najwiêksze zainteresowanie cz³onków waszej grupy? Edukacja formalna i nieformalna Najbardziej odpowiedni sposób zaanga owania uczestników i kszta³towania procesu edukacyjnego zale y w du ym stopniu od kontekstu edukacyjnego, w którym pracuje edukator. Mo ecie mieæ wiêcej albo mniej swobody w wyborze tematu, czasu i formy æwiczenia w zale noœci od tego, czy dzia³acie w formalnym, czy nieformalnym kontekœcie edukacyjnym. Æwiczenia przedstawione w tej publikacji zosta³y przygotowane w sposób na tyle elastyczny, by da³o siê je wykorzystaæ w ró - nych sytuacjach przy okreœlonych uwarunkowaniach, np.: w klubach m³odzie owych, w szko³ach, na obozach letnich, na nieformalnych spotkaniach itd. Edukacja incydentalna odnosi siê do trwaj¹cego przez cale ycie procesu, dziêki któremu ka da jednostka kszta³tuje swoje postawy, wartoœci, umiejêtnoœci i wiedzê dziêki edukacji i materia³om dostêpnym w jej w³asnym œrodowisku oraz przez codzienne doœwiadczenia (rodzina, s¹siedzi, zakupy, biblioteka, œrodki masowego przekazu, praca, zabawa itd.). Wykszta³cenie to jest to, co pozostaje, gdy zapomnieliœmy tego wszystkiego, czego siê nauczyliœmy. B. F. Skinner 21