Różnice w zasadach formowania miast okresu archaicznego i okresu klasycznego w starożytnej Grecji

Transkrypt

1 Różnice w zasadach formowania miast okresu archaicznego i okresu klasycznego w starożytnej Grecji Miasta - okres archaiczny: nieplanowany rozwój brak im geometrycznie wytyczonych granic, we wcześniejszych epokach także nie umocnione agora i założenia świątynne były oddzielone, zabudowania nie powiązane plalistycznie, lokalizacja zależała jedynie od kożystnych warunków topograficznych symetria jedynie w pojedynczych budowlach ciągi domów położone wzdłóż poziomic budowle mieszkalne proste, wręcz prymitywne Miasta okres klasyczny nieregularne granice miasta miasto planowane na prostokątnej siatce ulic (system hippodamejski) siatka z czworobocznych insulae -> bloków z typową zabudową na parcelach tej samej długości surowa funkcjonalność sytem parcelacji, unormowanie budynków wszystkie domy skierowane na południe wraz ze wzrostem zamożności łączenie parceli, spadek zamożności podział parceli plac targowy, plac ze świątynią i agora są prostokątne, powstają na nie zabudowanych insulach ulice przebiegają stycznie do agory teatr w kotlinie na zboczu szerokie ulice główne, wąskie ulice boczne tarasy stopniowane wertykalnie Zasady budowy obozu rzymskiego Castrum Romanum" i jego rola w urbanizacji ziem dawnego Imperium Rzymskiego Castrum Romanum" warowny obóz rzymski, kwadratowy lub prostokątny, otoczony murem, wałem lub palisadą, z czterema bramami. Charakterystyczną cechą był układ dwóch głównych arterii: CARDO północ-południe i DECUMANUS wschód-zachód. Na ich skrzyżowaniu zakładano place zwane FORUM ośrodki życia miejskiego, odpowiedniki greckiej agory. Tu skupiano najważniejsze budynki użyteczności publicznej. Opis budowy znamy dzięki zachowanemu dziełu Witruwiusza "O architekturze ksiąg dziesięć" (De architectura). Pozostałości po castra Romana dały początek takim miastom, jak Kolonia, Wiedeń, Paryż, czy Reims. Również nazwy niektórych brytyjskich miast świadczą o tym, ze powstały na miejscu rzymskich obozów warownych (Gloucester, Chichester).Wyróżnia się 3 rodzaje: Obozy były stałe (castra stativa), letnie (castra aestiva - bez obwarowań) i zimowe (castra hiberna - silnie umocnione). Na bazie obozów powstawały miasta o wyżej wspomnianych cechach. Obozów ze względu na aktywność wojsk Imperium Rzymskiego powstawało dosyć dużo także miały bezpośredni wpływ na zurbanizowanie terenów podbijanych- usystematyzowały zabudowę i porządkowały przestrzeń miast. Zasady budowy miasta średniowiecznego Zwykle przy lokalizacji wytyczano rynek i w miarę regularną sieć ulic przecinających się pod kątem prostym, przy których mieszkali różni rzemieślnicy, cechą charakterystyczną było to że na jednej ulicy urzędowali rzemieślnicy z tego samego zawodu. Wokół rynku zamieszkiwali mieszczanie najbardziej zamożni. Wraz przyjęciem wiary chrześcijańskiej pojawiały się kościoły. Olbrzymia większość lokacji miast w Polsce na prawie niemieckim odbywała się na obszarze lub w pobliżu już istniejących miast wczesnośredniowiecznych. Wraz z rozpoczęciem budowy z kamienia domy stały się murowane a z czasem piętrowe. Miasta w zależności od ich charakteru lokowano przy szlakach handlowych, lub w miejscach strategicznych w kontekście militarnym bądź gospodarczym. Miasta posiadały charakterystyczne prawa dotyczące lokacji i życia społecznego w jego obrębie, w Polsce- Prawo magdeburskie; Prawo średzkie; Prawo chełmińskie; Prawo poznańskie. Później istotne stało się aby każde większe miasto posiadało uniwersytet a także bibliotekę. Na kulturę i rozwój miasta miała największy wpływ ludność do niego przybywająca i ciągnąca wraz ze sobą modę (pochodzącą przede wszystkim z Włoch). Miasta z czasem przestały spełniać funkcję warowną, stały się ośrodkami kultury, to w nich kwitli artyści, uczeni, filozofowie i inni o których teraz uczymy się w szkole. Wokół miast kręcił się handel. Osady targowe od 2 połowy XI do XIII wieku Osady targowe to układy protomiejskie, powstające na skutek różnicowania się pod względem funkcjonalnym osad przygrodowych. Powstawanie osad o charakterze handlowym było związane z nadawaniem przez króla przywileju targowego. Przywilej targowy to pozwolenie dotyczące organizacji i obrotu handlowego w miejscach do tego wyznaczonych w formie targów i jarmarków, oraz określające ilość dni targowych. Układy protomiejskie (pierwotne układy miejskie) : osady, grody, osady targowe Osady targowe powstawały : przy ośrodkach władzy (grodach) wzdłuż szlaków handlowych na granicy stref gospodarczych, na przykład rolniczej i leśnej. na zbiegach i skrzyżowaniach szlaków handlowych nad rzekami 1

2 Ewolucja układów przestrzennych osad targowych: Układy widlicowe (Śródka Poznańska, Zawichost, Międzylesie, Kwieciszewo) Układy owalnicowe (Środa Śląska, Mogilno, Kościan) Układy ulicowe (Pakość, Sieciechów) Największe miasta powstałe z osad targowych: Poznań, Gniezno, Opole, Radom, Chojna, Lublin Najstarsza osada targowa Lublin historia powstania W X stuleciu nastąpiło wcielenie Lublina do państwa gnieźnieńskiego, co spowodowało zniszczenie warowni plemiennej i wzniesienie nowego grodu - ośrodka władzy na Wzgórzu zwanym "Grodzisko".W ramach drugiej monarchii piastowskiej (XI-XII w.) i dokonującej się odbudowy administracji kościelnej i państwowej, na lubelskim Wzgórzu Zamkowym zrealizowano nowy ośrodek administracyjno-militarny. Pod koniec tego okresu nastąpił rozwój ośrodka targowego na Wzgórzu Czwartek. Nazwa Czwartku należy do grupy nazw miejscowości, utworzonych od dniatygodnia, w którym odbywano targi Plany teoretyczne miast renesansowych. W okresie renesansu w urbanistyce zrodziła się idea miasta idealnego zaprojektowanego od początku. Za ich podstawową wadę uznaje się często występującą alternatywę: albo rozwój aglomeracji albo zachowanie "idealności". Renesansowe miasto projektowano na planie idealnie symetrycznym, który nie ma wiele wspólnego ze strukturą kształtowaną przez bieżące potrzeby miejskiego życia. W centrum znajdować się miał plac przy którym były najważniejsze budynki takie jak np. ratusz.jego wszystkie budynki mają klasyczne elementy: arkady oraz kolumnady. Założenia idealnego miasta: powinno leżeć nad rzeką aby zabezpieczyć transport towarów i odpowiednią higienę ludzi; ma być zbudowane na dwóch niezależnych od siebie poziomach: poziom niższy, który służy do obsługi wszelakiej działalności, zaś poziom wyższy służy szlachcie i mieszczaństwu aby bez przeszkód mogli poruszać się po mieście; poniżej tych poziomów znajdują się kanały żeglowne dla ułatwienia komunikacji i transportu; szerokość ulic powinna stanowić co najmniej połowę wysokości przyległych pałaców; jego piękność powinna być symbolem funkcjonalności. Pierwszy taki projekt na zlecenie Sforzów z Mediolanu wykonał w połowie XV w. florentyńczyk Filarete. Jest to pierwsza w literaturze teoretycznej próba skonkretyzowania marzeń o zespole miejskim, zorganizowanym na regularnym gwiaździstym planie. Miasto o nazwie Sforzinda niestety nie zostało nigdy zrealizowane. Wenecjanie w końcu XVI w. wybudowali na takim planie miasto Palmanova, w prowincji Udine, ok. 30 km na płn.-wschód od Wenecji wg. projektu Scamozziego. W centrum jest sześciokątny plac z którego wychodzą gwieździście ulice. Całość jest perfekcyjna i wręcz przypomina płatek śniegu. Miasto otaczają obwałowania w kształcie gwiazdy. Projekt idealnego miasta Leonarda da Vinci Pomysł wynikał ze skłonności artysty do utopijnych projektów. Powstał pod presją zarazy, której Leonardo był świadkiem w czasie pobytu w Mediolanie. W swoim zamyśle dążył do połączenia wymagań praktycznych i estetycznych. Miasto miało być przestronne, o geometrycznych i futurystycznych kształtach. W założeniu miały się tam znajdować liczne place, loggie, tunele i kanały. Notatki Leonarda ukazują jego 2 poziomy: pełniący funkcje estetyczno-społeczne górny poziom dla pieszych i dolny z bezpośrednim dostępem do sieci kanałów, przeznaczonych do transportu towarów i zwierząt, na magazyny, handel i mieszkania ludzi z niższych klas społecznych. Ulice w projekcie są szerokie, wysokości fasad równe, a kominy strzeliste, by dym mógł rozchodzić się wysoko ponad dachami. Leonardo zaprojektował wysokie klatki schodowe w budynkach publicznych, gdyż kwadratowe, z ciemnymi kątami, ludzie wykorzystywali jako wychodki. Koncepcja miasta renesansowego, barokowego, klasycystycznego charakterystyka Renesans: Koncepcja miasta renesansowego to przede wszystkim miasto idealne - założenie z dziedziny projektowania urbanistycznego, zakładające teoretyczne lub praktyczne całościowe planowanie osiedli ludzkich podporządkowane czynnikom gospodarczym, społecznym i politycznym (w tym ideom utopijnym) oraz nierzadko wywiedzione z wyobrażeń estetycznych. Miasta idealne powstawały przede wszystkim w okresie renesansu - przykładem może być włoska Palma Nova czy polski Zamość. Za ich podstawową wadę uznaje się często występującą alternatywę: albo rozwój aglomeracji albo zachowanie "idealności". Renesansowe miasto projektowano na planie idealnie symetrycznym, który nie ma wiele wspólnego ze strukturą kształtowaną przez bieżące potrzeby miejskiego życia. Jego wszystkie budynki mają klasyczne elementy: arkady oraz kolumnady. Założenia idealnego miasta: powinno leżeć nad rzeką aby zabezpieczyć transport towarów i odpowiednią higienę ludzi; ma być zbudowane na dwóch niezależnych od siebie poziomach: poziom niższy, który służy do obsługi wszelakiej działalności, zaś poziom wyższy służy szlachcie i mieszczaństwu aby bez przeszkód mogli poruszać się po mieście; poniżej tych poziomów znajdują się kanały żeglowne dla ułatwienia komunikacji i transportu; szerokość ulic powinna stanowić co najmniej połowę wysokości przyległych pałaców; 2

3 jego piękność powinna być symbolem funkcjonalności Miasto barokowe: Najcharakterystyczniejszą cechą miasta okresu baroku było podporządkowanie ich rozplanowania i ukształtowania dominantom plastycznym kościołom i rezydencjom magnackim oraz wielkim perspektywom widokowym długich, prostych ulic, rozległych placów i wielkich założeń ogrodowych. Tracą wówczas ostatecznie swoje znaczenie dawne miejskie umocnienia obronne. W baroku budowa miast idealnych była przez władców absolutnych pożądana i wspierana. Tak więc dopiero w baroku doszło do realizacji zrodzonych w renesansie, dalekowzrocznych projektów: miasto jako racjonalnie przemyślana, funkcjonalna jednolita całość miasto jako rezydencja, garnizon, obiekt prestiżowy, -obciążenie miast w których gwałtowny przyrost ludności okazał się szybszy niż możliwości rozbudowy umocnień regularność najczęściej poligonalno-symetrycznego planu, często zgodnego z ideami Witruwiusza położone najlepiej na równinie i związane z rzeka, portem, ważnym szlakiem komunikacyjnym i handlowym przydzielenie wszystkim grupom ludności optymalnego miejsca w mieście funkcjonalność miejskiego systemu komunikacyjnego, szachownicowe bądź promieniste układy ulic, chodniki bastionowy system obronny, odpowiadający postępującemu rozwojowi technik wojennych bezpieczeństwo mieszkańców, których liczba, a także potencjał gospodarczy i militarny wyznaczał podstawy potęgi władcy maksymalna kontrola przez władcę np. Karlsruhe, Mannheim i Rastatt Miasto klasycystyczne: W urbanistyce następuje zasadniczy przełom w kształtowaniu struktury miast. Zagadnienie prawidłowej i nowoczesnej kompozycji łączy się z zorganizowanymi pojęciami o funkcji i higienie tych, rozrastających się coraz bardziej i żywiołowo, skupisk ludności. Powstają przestrzenne założenia tworzące place, publiczne parki oraz przelotowe arterie komunikacyjne. W urbanistyce uwzględnia się czynniki w zakresie rozwoju racjonalnego i humanistycznego kształtowania struktury miast. Współczesna urbanizacja szła zgodnie z wymogami w dwóch zasadniczych kierunkach. Przede wszystkim ustalono zgodnie z wymogami nowych warunków kierunek regulacji rozwoju i porządkowania miast starszych. Sporządzono plany regulacyjne, realizujące program przebudowy ulic i centralnych punktów komunikacyjnych. Jednocześnie przystąpiono w sposób zorganizowany do zakładania nowych dzielnic i całych osiedli. Charakteryzuje je konsekwentny układ kompozycji centrum, pasm komunikacji, ośrodków przemysłu, handlu i administracji oraz zieleni. W obrazie miasta pojawiają się nowe ulice, aleje, bulwary, które łączą monumentalne budowle; ratusze, budynki parlamentu, ministerstw, sady; teatry, opery, sale koncertowe, biblioteki, muzea; szpitale, szkoły, kolegia uniwersyteckie, dworce kolejowe, dzielnice finansowe z bankami i giełdami, dzielnice handlowe z pasażami i halami handlowymi, powstawały wille i pałace fabrykantów, kamieniczki, bloki czynszowe i osiedla fabryczne; ogrody i publiczne parki. Europejskie miasta renesansowe Po udoskonaleniu artylerii wynikła konieczność wykonywania w miejsce wysokich murów, zacznie niższych. Otaczane one były szeroko zakładanymi fosami i wałami ziemnymi natomiast na zewnątrz miasta wysunięte zostały bastiony o zarysie wielobocznym. Powstała we Włoszech koncepcja miasta idealnego z powiązania nowoczesnego geometrycznego zarysu fortyfikacji z dążeniem do geometrycznego układu placów, ulic i zieleńców. Miasta takie musiały być budowane od nowa i rozwiązywały problem obronności komplikując jednocześnie zabudowę i organizację życia cywilnego. Miasto idealne miastem idealnym, ale choć umysły były jasne to ciemne masy musiały się gdzieś podziać. Przebudowywano ( rozbudowywano) zatem istniejące miasta. Najbardziej trendy byli Włosi: Florencja W kolebce renesansu jako pierwsze pojawiają się rewolucyjne w renesansie zjawiska.. Postulowana od dawna przez teoretyków budowy miasta konieczność rozwiązania wnętrza ulicy jako wnętrza architektonicznego została zrealizowana przez G. Vasariego (ulica dei Uffizi). Pojawia się także całkowicie nowa forma placu o funkcji reprezentacyjne j. Najważniejsze to: Plac Signoria, Plac św. Anuncjaty Rzym Tu pojawiają się kamienice otaczające plac: Plac Della rotunda (Panteonu), plac Santa Maria in Trastevere, Plac Navona, Plac Colonna, Plac della Minerva, Siena (plac del Campo), Wenecja (plac św. Marka), Padwa (Plac del Santo ) - pomnik Gattamelaty, Pienza, Bolonia (Plac Wiktora Emanuela). Zrealizowane w całości miasta o planach najbardziej zbliżonych do miast teoretycznych zawdzięczamy obrzydliwie bogatym i próżnym, którzy dawali na to kasę. Zamość, Telc (Czechy) Palma Nuova pomysłu Vincenca Scamozziego na północ od Udine koncepcja miasta oparta jest na bazie 9kąta foremnego ogrodzonego murem z dziewięcioma wysuniętymi bastionami. Do miasta prowadzą trzy drogi z fosami. Wewnątrz miasta ulice ułożone są promieniście od centrum znajdującym się w rynku w kierunku wierzchołków oraz środków boków. Kwartały zabudowy wydzielone są przez równoległe do boków ulice. Place znajdują się w każdym wierzchołku i między wybranymi czterema kwartałami. Livorno założone w Toskanii przez Medyceuszy portowe miasto na zachodnim brzegu półwyspu Apeinńskiego. Projektowanie przez Bernardo Buontalentiego w końcu XVI wieku Renesansowe miasta w Polsce Okres odrodzenia w Polsce zamyka się datą , kiedy to na skutek najazdu szwedzkiego uległo zniszczeniu wiele miast, by już nigdy nie podnieść się z upadku. 3

4 Układy przestrzenne miast zakładanych w pierwszej poł. XVIw. Nawiązują jeszcze bardzo silnie do miast średniowiecznych. Pierwszym miastem, którego układ przestrzenny świadomie nawiązuje do idealnych projektów teoretyków włoskich jest Głogów Małopolski, założony w 1570r..Rozplanowany w formie równoramiennego krzyża z osiowymi ulicami zbiegającymi się pośrodku obszernego kwadratowego rynku. Cztery place przylegające do narożników rynku przeznaczone były na budowle publiczne. W planowaniu miast polskich w XVI i XVIIw. Możemy zaobserwować 2 nurty: pierwszy łączył się z działalnością architektów i fortyfikatorów włoskich, drugi wiązał się z działalnością architektów, którzy tkwili jeszcze silnie w tradycjach układów średniowiecznych, ale wprowadzali już także nowe elementy renesansowe jak osiowość, obudowa placu. Zamość zbliża się najbardziej swoim układem do teoretycznych projektów włoskich. Dziś miasto Zamość jest miastem wyjątkowym nie tylko w Polsce lecz i w Europie. Renesansowa zabudowa, stosunkowo mało zniekształcona przebudowami w XIX w., oddaje w pelni zamierzona koncepcje Miranda. Architekt włoski pochodzący z Padwy, B.Morando, pracował w Zamościu w latach Jego dziełem jest plan miasta i budowle takie jak: zamek, ratusz, kolegiata, fortyfikacje i inne. Dawna forma średniowiecznej szachownicy stanowiła podkład nowoczesnego planu opartego na wzorach włoskich. Gł. Oś biegła ze wschodu na zachód i na niej były skomponowane dwa zasadnicze zespoły: zamek z najbliższym otoczeniem i rynek o wym.100x100m. W średniowieczu główną role komunikacyjną odgrywały pary ulic wychodzące z rogów placu: w renesansowym Zamościu arterie komunikacyjne przechodziły przez główną oś kompozycji biegnącą przez środek placu. Przesunięcie ratusza do jednej ze ścian placu odpowiada wymaganiom teoretyków włoskich. Całość miasta objęta jest pierścieniem fortyfikacji o charakterystycznych zarysach związanych ściśle z kompozycją planu. Żółkiew-powstaje w kilkanaście lat po założeniu Zamościa. Jest miastem podobnym ze względu na genezę i układ. Założył je w 1597 r. hetman Żółkiewski jako swoją siedzibę, a jednocześnie ośrodek handlowy i obronny. Założenie miasta jest syntezą planu szachownicowego oraz osiowej kompozycji renesansu i baroki włoskiego. Na Tereni o wym. 500x600m. przechodzi główna oś planu. Na osi tej leży kwadrat zabudowań zamkowych i prostokątny rynek. Całość jest ujęta w pierścień murów obronnych. Stanisławowo w planie miasta została zastosowana dawna zasada planu szachownicowego z układem zamku i bogatą, rozwiniętą linią urządzeń warownych. Sześciobok miasta przypomina przykłady i praktyków włoskich i francuskich. Brody założone w roku 1586 na kresach wschodnich przez Stanisława Żółkiewskiego. Miasto o regularnym układzie, z prostokątną siatką ulic, zniekształconym przez budowę fortyfikacji w latach Miasto posiadało dwa place rynkowe, być może ze względów na podział narodowościowy. Na osi układu znajduje się potężny zamek późniejszego właściciela Koniecpolskiego. Rawicz Miasta na terenie Wielkopolski nawiązują do tradycyjnych układów średniowiecznych. Interesującym przykładem miasta nowo zakładanego mającego charakter rzemieślniczy, nastawionego głównie na produkcji sukna jest Rawicz, który stał się wzorem dla szeregu miast zakładanych w Wielkopolsce. Miasto zostało założone w 1639r., charakteryzuje się regularnym układem nawiązującym do tradycji średniowiecznych. Osiowe ustawienie ratusza jest zgodne z duchem renesansu. Inne: Tomaszów Lubelski (Jelitkowo) założony w 1590r. Frampol( ) postrenesansowy układ urbanistyczny miasta o funkcjach gospodarczych powstały pod wpływem wzorów francuskich. Brody- w woj.ruskim 1596r. Krasiczyn-1620r. Przekształcenia miast pod wpływem rewolucji przemysłowej Rewolucja przemysłowa to proces zmian społecznych, ekonomicznych i politycznych, który został zapoczątkowany na przełomie XVIII i XIX wieku w Anglii i był związany z przejściem od produkcji manufakturowej bądź rzemieślniczej towarów do produkcji fabrycznej na dużą skalę. Główną przyczyną rewolucji przemysłowej była eksplozja demograficzna. W wyniku ciągle rosnącej ilości mieszkańców rosły również potrzeby rynków. Nie mogły ich zaspokoić manufaktury, które od produkcji rzemieślniczej różniła się tylko organizacją procesu produkcji. Drugą, pod względem ważności, przyczyną rewolucji przemysłowej była rewolucja agrarna (rolna), która doprowadziła do przemiany tradycyjnego feudalnego rolnictwa w rolnictwo nowoczesne. Wynalezienie nowego źródła energii cieplnej- węgla doprowadziło do intensywnego rozwoju górnictwa węglowego. Gwałtowny rozwój miast w XIX w., będący wynikiem rewolucji przemysłowej, spowodował konieczność likwidacji dawnych obwarowań. Stare dzielnice przekształcały się zwykle w śródmieścia, na przedmieściach lokował się przemysł i budownictwo mieszkalne. Nastąpił rozwój transportu, poprzez budowę dróg, kanałów, a przede wszystkim linii kolei żelaznych. Powstawało wówczas wiele miast w okolicach hut, fabryk i kopalń, ponieważ przemysł potrzebował wciąż nowych pracowników. Dookoła ośrodka przemysłowego powstawało wiele mniejszych miast (miasta satelity), a na skutek ich rozbudowy często się łączyły w jeden ośrodek miejski, którego centralnym miejscem było miejsce pracy jego mieszkańców Anglicy rozbudowali system dróg i kanałów celem usprawnienia transportu. W Anglii rozwiną się takie aglomeracje jak Londyn czy Manchester. Z boku nie pozostaje również Francja, gdzie po rewolucji francuskiej mieszczaństwo nabiera coraz większego znaczenia w życiu innych warstw społecznych. Sławna stanie się przebudowa Paryża, która miała miejsce w latach 60- ych XIX w. Miejsce ciasnych i krętych uliczek zajęły szerokie arterie zbiegające się promieniście na Placu Gwiazdy ( obecnie de Gaulle a ). Nie tylko Europę cechuje dynamiczny rozwój miast. Również na kontynencie północno- amerykańskim szybko rozwiną się Nowy Jork, Waszyngton i inne skupiska ludności. Wszystko to dzieje się za sprawą uzyskania niepodległości przez Amerykanów, a z czasem przyczynią się do tego rozwoju masowo napływający na kontynent osadnicy z różnych stron świata. W Polsce miasta zaczną modernizować się pełną parą w II poł. dziewiętnastego stulecia. Na terytorium zaboru rosyjskiego błyskawicznie rozwija się Łódź, potężny ośrodek włókienniczy. Ważnym wyznacznikiem rozwoju cywilizacji była komunikacja. Sieć dróg bitych szybko się powiększała. Do 1850 powstała linia kolejowa Poznań - Szczecin Berlin. Do roku 1860 linie kolejowe połączyły Poznań m.in. z Wrocławiem, Katowicami, Krakowem, Warszawą i Wilnem. Sieć ta wpływała na wzrost eksportu wielkopolskich towarów rolnych. Rewolucja przemysłowa nie tylko przyciągnęła tysiące ludzi ze wsi do miasta, ale podsycała też boom w przemyśle budowlanym. Trzeba było przestawić się na masową produkcję domów. Przemysłowe metody zastosowano do budowy mieszkań dla robotników. Przy wydatnym udziale kolei powstało budownictwo masowe rząd za rzędem małe szeregowe domki z czerwonej cegły. Wypełniły przestrzeń 4

5 wokół stacji kolejowych, wiaduktów, wzdłuż brzegów kanałów i w cieniu dymiących fabryk. Miejski pejzaż Europy, Stanów Zjednoczonych i powoli większości świata na zawsze uległ zmianie. Powstawały w zdumiewającym tempie slumsy. Budownictwo masowe powstawało bez troski o warunki sanitarne, kanalizacje,dostęp do wody, powodując epidemie chorób. Niektórzy przemsyłowcy zdecydowali się na wzorcowe wioski dla robotników np.: w Wielkiej Brytanii właściciel fabryki włókienniczej Titus Salt, zlecił zaprojektowanie will w stylu włoskim we wzorcowej wiosce Saltaire w Yorkshire (od1851), książę Albert zlecił budowę modelowych domów dla robotników w Londynie, jako część przedsięwzięć Wielkiej Wystawy. Pod koniec XIX wieku architekci zaczęli się zastanawiać jak powinno wyglądać zdrowe nowoczesne miasto. Najradykalniejsze było rozwiązanie miast ogrodów, którego pionierem był Ebenezer Howard. Wyobrażał sobie Anglię jako kraj małych samowystarczalnych miasteczek liczących do mieszkańców. Przykład: Letchworth,Anglia od 1903 r. Miasto ogród, budynki użyteczności publicznej, miejskie tereny zielone oraz dworzec kolejowy znajdują się w centrum miasta, a dookoła otaczają go dzielnice mieszkaniowe. Koncepcje miasta XIX/XX w. Przyczyny rozwoju miast; rozwój przemysłowy i wynalezienie maszyny parowej, przeobrażenia się sztuki i rozwój naukowy i kulturalny, napływ ludności do miast ze wsi, Skutki: przemiana struktury miasta- zagęszczenie zabudowy, zanieczyszczenie przestrzeni miasta (ulice, przewietrzanie itp.), degradacja terenów zewnętrznych- wyrąb lasów- szukanie materiałów budowlanych. Główne koncepcje miast: 1. Utopijni urbaniści miasto idealne: W 1841 r Charles Fourier opublikował plan miasta idealnego tzw okresu gwarantyzmu- na planie koncentrycznych okręgów, rozdzielone pasami zieleni. W środku część administracyjna i handlowa, drugi pierścień to miasto przemysłowe, a trzeci to miasto rolnicze. Zabudowa to wolnostojące domy w ogrodach, wysokość zabudowy proporcjonalna do wolnej przestrzeni wokół; szerokie ulice wysadzane drzewami. Miasta Falanstery- dla 1600 mieszkańców- zwarte kompleksy budynków mieszkalnych, 2. Model koncentrycznego miasta idealnego: T.Fritscha 1896r -wokół centralnie umieszczonego ośrodka koncentrycznie rozmieszczono strefy zabudowy mieszkaniowej, rozcięte promieniście klinami terenów zieleni,zabudowa mieszkaniowa podzielona wg struktury społecznej- monumentalne budownictwo publiczne, dzielnice: willowa arystokracji i burżuazji, potem kwartały mieszkalne niższych klas społecznych; na zewn ogrody działkowe, tereny rekreacyjne,dalej tereny przemysłowe. 3. Miasto harmonii: Robert Owen zbudował ośrodek grupujący fabryki włókiennicze wraz z przylegającym osiedlem dla robotników. 1821r. zaproponował Miasto harmonii i współpracy oparty na proj. miasta falanstery; zwarty kompleks budynków z mieszkaniami, ze wspólnymi jadalniami, urządzeniami socjalnymi, administracyjnymi, pracowniami itd. projekt miasta liniowego Arturo Sorya y Mata, strefowanie obszarów mieszkaniowych,przemysłowych, komunikacyjnych. Projekt miasta powstał w 1882r, jedynie mały fragment w Madrycie. Był to pierwszy projekt uwzględniający masowy ruch kołowy. miasto ogród (koncentryczne) układ zwany miastem ogrodem wg koncepcji E. Howarda, nagromadzenie zieleni po okręgach i wzdłuż promieni sprawia wrażenie zwielokrotnienia. Punkt leżący w centrum jest równo odległy od dowolnego punktu tego samego okręgu. Wewnątrz miast radialnych istniało nagromadzenie funkcji administracyjnousługowych. Obramowane one były zielenią- często w formie ogrodów- parków. Na kolejnym obwodzie pojawiała się komunikacja i funkcja mieszkaniowa. Komunikacja rozchodziła się również po promieniście rozchodzących się ulicach. Dalej przemysł za pasem zieleni oraz na końcu koleje. Zrealizowano dwa miasta: Letchworth Garden City z 1909, Welwyn Garden City z 1920 r. miasto przemysłowe wg T. Garniera cite industrielle jego projekt zakładał separację funkcji formami zielonymi i ich wzajemne koncentrowanie- co dawało skupienie poszczególnych funkcji i odseparowanie ich. Założony układ był swobodny, podział funkcjonalny na część mieszkalną i przemysłową. Pomiędzy nimi znalazła się część publiczna ( z obiektami Użyteczności publicznej, administracją, kulturą itp) i strefa rekreacyjno-sportowa, w obszarach zielonych. Całość odseparowana pasami zieleni i połączona rozwiniętą siecią dróg głównych i lokalnych a także linii kolejowych. Zaprojektowano dworzec kolejowy i lotnisko. Miasto posiadało port rzeczny i własną elektrownię wodną. Całkowite zerwanie z formalizmem ( układy koncentryczne, regularne lub kwadratowe) a zaproponował założenia swobodne 4. Miasto przemysłowe Le Corbusiera-projekty zakładały powstanie ciągów miast przemysłowych wzdłuż linii komunikacyjnych. Na ich przecięciu organizowane były ośrodki nadrzędne: Algier, miasto liniowe od Atlantyku po Ural, plan Voisin- z 1925 r plan przebudowy Paryża, miasto dla trzech milionów w centrum miasta rzadko rozmieszczone, wśród zieleni 60-cio piętrowe biurowce na planie krzyża. 5. Miasto liniowe N. Milutina opracował projekt i ideę miasta socjalistycznego- miało to być miasto pasmowe, złożone z pasa zakładów przemysłowych, oddzielonego od części mieszkalnej pasmem zieleni. Dalej na zewnątrz miała być zlokalizowana strefa rekreacyjna. Koncepcja częściowo zrealizowana przy fabryce traktorów w Stalingradzie (obecnie Wołgograd). 6. Miasto wielozalążkowe E. Gloedena jako schemat planowanego osadnictwa, dowolna grupa miast 100 tysięcznych osadzona na ruszcie zelektryfikowanej kolei z własnym centrum (miasto administracji, handlu, kultury, magazynów hurtowych), przemysł poza ośrodkami miejskimi, eliminacja transportu wewnątrz miasta. 7. Miasta satelitarne wywodzą się z koncepcji miast ogrodów E. Howarda, Miasto posiadało sieć miast satelitarnych, co nosiło nazwę układu zalążkowego. Skomunikowane były za pomocą kolei. Miasta satelitarne miały rolę pomocniczą w stosunku do miast metropolii. W miastach satelitarnych umieszczono jedynie mieszkalnictwo i podstawowe usługi, niekiedy przemysł. Całość ważniejszych i wyspecjalizowanych funkcji skupiona była jednak w mieście głównym. Posiadały je np. Londyn (Harlow, Hook), Paryż i wiele innych miast. Plan przekształceń Warszawy zmierzał do utworzenia sieci miast satelitarnych z miast już istniejących (Pruszków, Wołomin). Miasto pełniło podrzędne funkcje- pracownicy dużych zakładów z miasta głównie dojeżdżali stamtąd do pracy. Miasto satelitarne nie zapewniało zaspokojenia wszystkich potrzeb mieszkańców, zawierało tylko niektóre usługi. 5

6 Idea miast ogrodów - historia i przykłady współczesnej kontynuacji Postępowi przedsiębiorcy- najpierw w Anglii- budują fabryki poza miastem, a osiedla robotnicze wiążą z terenami zielonymi i z otwartym krajobrazem. Z jednej strony propagują oni w ten sposób przywiązanie robotnika do fabryki, z drugiej- wykazują że możliwe jest włączenie przemysłu i osiedli miejskich w krajobraz. Od 1898 Ebenezer Howard propaguje miasto-ogród jako formę osiedla, z precyzyjnymi wyliczeniami formy, wielkości i organizacji. Howard projektuje model z koncentrycznych pierścieni i promienistych ulic, z parkiem w centrum, na jego obrzeżu budynki użyteczności publicznej, w zewn. pierścieniu fabryki, hale targowe i składy. Kilka miast-ogrodów (satelity) ma tworzyć grupę znów w układzie koncentrycznym, wokół miasta centralnego. Obwodowa kolej i ulica obwodowa łączą miasta-ogrody z sąsiednimi miastami, a poprowadzone promieniście linie kolejowe-z miastem centralnym. Miasta-ogrody Howarda powstają od 1903 Letchworth wg projektu B. Parkera i R. Unwina, w 1919 Welwyn wg projektu L. De Soissonsa. Poza tym Parker i Unwin budują w 1907 Hampstead, a Parker w Wythenshave. Ruch rozpowszechnia się szybko w Ameryce i Europie. Samodzielne osiedla powstają jako lokalne i indywidualne odmiany howardowskiego modelu W II poł. XX wieku powstają liczne miasta-satelity. Mają one podobnie jak miasta-ogrody, przez jednoznacznie ograniczoną i skoncentrowaną zabudowę chronić krajobraz przed chaotycznym zabudowaniem. Miasto satelitarne Beaumont Leys koło Leicester, zaprojektowane w 1966 przez W.G. Smigielewskiego udowadnia, że idea miast-ogrodów jest nadal aktualna. W dzisiejszych czasach miasto-ogród może jedynie uzupełniać strukturę wielkiego miasta. Celem podstawowym ma być rozluźnienie wielkiego miasta, niewymagające rezygnacji z koncentracji, a zapewniające uchronienie krajobrazu przed chaotycznym całkowitym zabudowaniem. Utopijni urbaniści XX w. 1. Przyczyną zrodzenia się wizji utopijnego miasta była chęć poprawy beznadziejnych warunków bytowych spowodowanych rewolucją przemysłową XVII i XVIII w. Jej autorami są wielcy utopiści: Saint-Simon, Robert Owen i Charles Fourier. 1. CHARLES FOURIER stworzył teorię pasaży miasto utopijne określone falansterem, podstawowa komórka zwana falangą liczącą 1600 osób zamieszkujących wielki zespół budynków(falanster) przestrzeń wewnętrzna i zewnętrzna przenika się oddzielne mieszkania + budynki użyteczności publicznej ustawione w formie kwadratu niepowodzenie w realizacji ( Algier, Francja) 2. ROBERT OWEN model miasta w kształcie zwartego czworoboku, w którym mieszkańcy mieszkaliby i pracowali w przemyśle oraz na roli, mając do dyspozycji konieczne instytucje społeczno- kulturalne 2. Działalność utopistów przyczyniła się więc do powstania na początku XX w. nowoczesnej urbanistyki. Zwłaszcza doprowadziła do powstania idei osiedla społecznego oraz idei miasta-ogrodu. (fabryki poza miastem a osiedla robotnicze związane z terenami zielonymi i z otwartym krajobrazem). W II połowie XX wieku powstają liczne miasta satelity( mają za zadanie chronić krajobraz przed chaotycznym zabudowaniem przez jednoznacznie ograniczoną i skoncentrowaną zabudowę.) 1. EBENEZER HOWARD zwracał uwagę na ekonomiczna stronę zwłaszcza na cenę terenu 400 ha miasto-ogród dla 30 tyś,2tys. ha tereny rolnicze dla 2tyś zaopatrujące miasto w żywność, strefa na obrzeżu dla przemysłu zasilanego energią elektryczną połączenie podobnych osiedli za pomocą szybkiej komunikacji model z koncentrycznych pierścieni i promienistych ulic z parkiem w centrum, na obrzeżu budynki użyteczności publicznej, w zewn. pierścieniu fabryki hale targowe i składy wzorzec policentrycznego miasta podzielonego na miasto centralne oraz miasta satelity. 2. A. SORYA MATTA wyjście z mieszkalnictwem poza granice miasta, podobnie jak miasto ogród miasto linearne (główna ulica + tramwaj tworzą sprawne powiązania wewnątrzmiejskie 3. LE CORBUSIER model miasta gdzie rzeka oddziela strefę przemysłową od strefy mieszkalnej, w której środku leży centrum między dwiema spośród ośmiu zaprojektowanych jednostek mieszkaniowych forum- czysta strefa pieszych- budynku znajdujące się na niej służą ogółowi mieszkańców, zróżnicowane pod względem ich funkcji i rangi, z wieżowcem administracji miejskiej jako dominantą. 6