Rola IgA śliny w chorobach jamy ustnej przegląd piśmiennictwa

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2006, LIX, 7, Organ Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego Rola IgA śliny w chorobach jamy ustnej przegląd piśmiennictwa The role of salivary IgA in oral conditions review of literature Łukasz Chrustowicz, Ewa Brzezińska-Błaszczyk Z Zakładu Immunologii Doświadczalnej UM w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. E. Brzezińska-Błaszczyk Streszczenie Wstęp: wydzielnicza immunoglobulina A (siga) jest głównym czynnikiem obronnych mechanizmów immunologicznych śliny i odgrywa istotna rolę w utrzymywaniu homeostazy w obrębie jamy ustnej. Cel pracy: w pracy omówiono rolę siga w w mechanizmach zapobiegajacych powstawaniu próchnicy i dane na temat korelacji między poziomem siga a rozwojem zapalenia dziąseł i przyzębia. Opisano także stan zdrowia jamy ustnej u pacjentów z niedoborem IgA. Podsumowanie: siga jest kluczowym czynnikiem humoralnym w utrzymywaniu homeostazy w obrębie jamy ustnej, ale nie ma bezpośredniej korelacji między stężeniem siga w ślinie, a rozwojem schorzeń w obrębie jamy ustnej. Summary Introduction: Secretory immunoglobulin A (siga) constitutes the main specific immune defense mechanism in saliva and plays a critical role in maintaining oral homeostasis. Aim of the study: To discuss the role of siga in the prevention of dental caries and to present data on the correlation between siga level and the development of gingivitis and periodontitis. Oral health of patients with IgA deficiency has also been described. Conclusion: siga is the key humoral factor in oral cavity homeostasis but there is no direct correlation between salivary siga concentration and the development of oral diseases. HASŁA INDEKSOWE: siga, ślina, próchnica, zapalenie przyzębia KEYWORDS: siga, saliva, caries, periodontitis Organizm ludzki w ciągu swego życia nieustannie jest narażony na wpływ czynników środowiska zewnętrznego. W warunkach fizjologicznych, przy prawidłowo wykształconych mechanizmach obronnych, kontakt ten jest zwykle nieszkodliwy i naturalnie ograniczany. Utrzymanie homeostazy organizmu gwarantuje bowiem spójne działanie wielu układów i narządów, w tym swoistej triady czynnościowej układów: odpornościowego, hormonalnego i nerwowego. Miejscem naturalnego zbliżenia elementów świata zewnętrznego z organizmem człowieka jest jama ustna. Obszar ten, wraz z fizjologiczną rolą początkowego odcinka przewodu pokarmowego, pełni również funkcję pierwszej linii obrony przed wnikającymi patogenami. Jest przez to ważną częścią układu odpornościowego. W sytuacjach szczególnych, przy niesprawnie funkcjonujących mechanizmach obronnych, jama ustna może stanowić szerokie wrota zakażenia dla całego organizmu. Zachowanie lokalnej równowagi czynnościowej, wydzielniczej i ogólnie pojętego sta- 518

2 2006, LIX, 7 IgA śliny w chorobach jamy ustnej nu zdrowia jamy ustnej jest w znacznej mierze wynikiem współdziałania elementów zawartych w jej pierwotnym środowisku ślinie. Czynnikami determinującymi obronne właściwości śliny są głównie białka. Są to: mucyny, białka niemucynowe, immunoglobuliny (głównie IgA, IgG, IgM) oraz enzymy (m. in. lizozym, laktoferyna, peroksydaza). W świetle dzisiejszych wiadomości wiele wskazuje, iż składową śliny o najszerszych właściwościach obronnych jest IgA, a dokładniej jej forma wydzielnicza siga (3). Udział wydzielniczej formy IgA w procesach obronnych jamy ustnej był tematem wielu prac badawczych. Wielokrotnie podejmowano w nich próby oceny jak dalece stężenie i swoistość tego przeciwciała warunkuje stan kliniczny tkanek jamy ustnej. Analizom poddawano ślinę pochodzącą zarówno od osób zdrowych, jak i od chorych dotkniętych różnymi chorobami jamy ustnej. Początkowe poszukiwania zależności pomiędzy stężeniem siga w ślinie a dynamiką rozwoju próchnicy zębów dały bardzo niejednorodne wyniki. W doświadczeniach tych wskazywano na dodatni, ujemny lub wręcz zupełny brak korelacji pomiędzy analizowanymi wartościami (1, 12). Jak dowiodły późniejsze badania proste zestawienie obecności ubytków próchnicowych z całkowitym stężeniem siga w ślinie jest znacznym błędem. Nie uwzględnia bowiem wybitnie indywidualnych wartości poziomów immunoglobuliny A oraz ich okresowych wahań. Dzisiaj wiadomo już, że poziom siga zależy od wielu czynników m.in. stanu emocjonalnego, aktywności fizycznej, diety, czynników hormonalnych, palenia tytoniu, czy wreszcie wieku osoby poddanej badaniu (19, 30). Podkreśla się też uwarunkowania genetyczne determinujące poziom syntezy siga (14). Wszystko to sprawia, iż stężenie siga w ślinie ulega istotnym zmianom nawet u jednej osoby w stosunkowo krótkim czasie. Jest więc wielce dyskusyjne jak dalece chwilowe stężenie immunoglobuliny A wpływać może na rozwój całego, długotrwałego przecież procesu próchnicowego. Doświadczalnie wykazano, że w grupie badanych osób różnice w stężeniach immunoglobuliny A w ślinie mogą być nawet 15-krotne (2). Początkowe doświadczenia, w których analizie poddawano próbki śliny niestymulowanej z natury rzeczy muszą być więc narażone na dodatkową aberrację wyników określających chwilowy poziom immunoglobuliny. Podjęto próby określenia związku pomiędzy rozwojem próchnicy (wyrażonym wskaźnikami liczby ubytków, wypełnień i brakujących zębów), a poziomem siga skierowanych swoiście przeciwko bakteriom patogennym. Uzyskane wyniki są jednak nadal podstawą do wielu kontrowersji. Wielu autorów wykazało ogólny spadek stężenia siga skierowanych przeciwko Streptococcus mutans w ślinie u osób z dużą zapadalnością na próchnicę zębów w porównaniu z osobami zdrowymi (13, 31). Różnice w ilości siga nie wyrażały przy tym ogólnej liczby bakterii w jamie ustnej w chwili badania (13). Korelacje te skłaniają do przypuszczeń o korzystnych, przeciwbakteryjnych właściwościach siga. Wysokie wartości stężenia immunoglobuliny A w ślinie mogłyby ograniczać rozwój próchnicy, podczas gdy niskie nie miałyby większego wpływu na przebieg schorzenia. Możliwa jest jednak i inna interpretacja otrzymanych wyników. Otóż wraz z zaawansowaniem procesu próchnicowego dochodziło by do miejscowej depresji układu odpornościowego. Refleksem tych zmian mógłby być m. in. spadek produkcji siga przez ślinianki i konsekwentnie obniżenie jej poziomu w ślinie. Pośrednim potwierdzeniem tej hipotezy jest wzrost stężenia IgG i IgM w surowicy u osób z zaawansowaną próchnicą. Kompleksy 519

3 L. Chrustowicz, E. Brzezińska-Błaszczyk Czas. Stomatol., immunologiczne utworzone z przeciwciał i antygenów S. mutans posiadałyby zdolność do hamowania stymulacji układu odpornościowego związanego z błonami śluzowymi. W istotny sposób ograniczało by to syntezę i wydzielanie siga. Sytuacja ta znajduje odzwierciedlenie także w innym spostrzeżeniu. W trakcie leczenia próchnicy, wraz ze zmniejszającą się liczbą ubytków próchnicowych obniżeniu ulegał także poziom surowiczych IgG i IgM. Zmianie tej towarzyszył systematyczny wzrost siga w ślinie (10). Ostatecznie jednak pytanie: czy rozwój próchnicy odpowiada za obniżenie syntezy siga czy też odwrotnie obniżenie poziomu immunoglobuliny A w ślinie sprzyja akceleracji dynamiki schorzenia pozostaje wciąż bez odpowiedzi. Odmienne poglądy prezentują Hocini i wsp. (18) ani Naspitz i wsp. (22). W niezależnie prowadzonych badaniach autorzy nie zaobserwowali żadnego związku pomiędzy stężeniem przeciwciał siga w ślinie skierowanych przeciwko S. mutans, S. sobrinus i S. sanguis a intensywnością próchnicy. Porównywalne stężenia siga odnotowali zarówno u chorych dotkniętych próchnicą, jak i w grupie kontrolnej osób zdrowych. Co więcej, korelacji takiej nie wykazali także w stosunku do innych czynników immunologicznych zawartych w ślinie, w tym lizozymu, laktoferyny, peroksydazy i ślinowej mieloperoksydazy. Dane te podważają tym samym skuteczność immunologicznych składowych śliny w hamowaniu rozwoju próchnicy. Skłaniają natomiast do refleksji o być może innych biologicznych funkcjach tych czynników. Dość zaskakujące spostrzeżenia płyną natomiast z prac de Farias i Bezerra (7) oraz Sikorskiej i wsp. (27). Badacze ci zauważyli, iż klinicznym odbiciem wysokiego stężenia siga w ślinie była nasilona skłonność do próchnicy. Wyższemu poziomowi tej immunoglobuliny towarzyszył wzrost stężeń laktoferyny i inhibitora α1-proteinazy (27), jak również podwyższone stężenie IgG w ślinie (7). Obserwacje te są o tyle zastanawiające, iż w wielu doświadczeniach in vitro i in vivo dowiedziono wyraźnie przeciwbakteryjnych właściwości siga. Aktywność tę wykazano już od pierwszych chwil ewentualnego kontaktu mikroorganizmów z powierzchniami błon śluzowych. Polega ona na ograniczaniu wzrostu i adhezji drobnoustrojów, udziale w ich aglutynacji, inaktywacji enzymów oraz toksyn bakteryjnych. Wydzielnicza forma immunoglobuliny A może ponadto współdziałać z innymi elementami układu odpornościowego. Wzmaga m.in. przeciwbakteryjne działanie laktoperoksydazy, laktoferyny, transferyny. Sprzyja aglutynacyjnym właściwościom mucyn. Wiele z wymienionych cech siga wykazano w stosunku do S. mutans (17). Przeciwbakteryjne właściwości siga potwierdzono ponadto w badaniach na modelach zwierzęcych. Wykazano w nich, że powstałe pod wpływem immunizacji przeciwciała klasy IgA w istotny sposób redukują kolonizację błon śluzowych jamy ustnej przez S. mutans. Odnotowana, dość niespodziewana, dodatnia korelacja między stężeniem siga a dynamiką postępu próchnicy odwzorowuje więc być może moment krytyczny w rozwoju próchnicy. Prawdopodobne jest bowiem, że w dalszej konsekwencji zwiększonej produkcji siga dochodzić może do redukcji postępu schorzenia. Niewykluczona jest przy tym sytuacja, w której to próchnica zębów prowadzić może do załamania lokalnych zdolności wydzielniczych układu odporności. Dywagacje te wymagają jednak empirycznego potwierdzenia. Równie złożonym zagadnieniem jest rola siga w rozwoju periodontopatii. Przeprowadzone badania nie dają jak dotąd jednoznacznych wyników. Guven i wsp. (15) wykazali wyższe 520

4 2006, LIX, 7 IgA śliny w chorobach jamy ustnej stężenia siga w ślinie u osób cierpiących z powodu zapaleń dziąseł i przyzębia w porównaniu z osobami zdrowymi. Udokumentowali przy tym dodatnią zależność pomiędzy całkowitym poziomem przeciwciał klasy IgA a stopniem zaawansowania choroby. Podobne wnioski płyną z prac innych autorów. Sandholm i Gronblad (24) zauważyli, że wysokim stężeniom siga towarzyszył podwyższony poziom innych, obecnych w ślinie przeciwciał IgG i IgM. Obecnie uważa się, iż pośrednią przyczyną tego zjawiska jest zwiększona przepuszczalność nabłonka łączącego objętego zapaleniem przyzębia. Umożliwia to migrację przeciwciał IgG i IgM zawartych w surowicy krwi, poprzez kieszonkę przyzębną do śliny (15). Podkreślić należy, iż obok wspomnianych wyników istnieją również doniesienia wskazujące na brak zależności pomiędzy poziomem siga i rozwojem periodontitis (32). Próbę scharakteryzowania udziału siga w rozwoju zapaleń dziąseł i chorób przyzębia utrudnia także fakt, iż wydzielnicza forma immunoglobuliny A prawdopodobnie nie przenika ze śliny do kieszonki dziąsłowej. Aktywność jej ograniczona jest przez to do kontroli formowania jedynie naddziąsłowej części płytki bakteryjnej. Fragment poddziąsłowy (zapaleniotwórczy) wydaje się być poza zasięgiem bakteriobójczej aktywności siga. Część badaczy skłania się dlatego ku opinii, że udział immunoglobuliny A w rozwoju zapalenia przyzębia jest wyłącznie pośredni. SIgA może co najwyżej ograniczać ekspansję naddziąsłowej płytki bakteryjnej, przez co spowalniać dynamikę przebiegu periodontitis. Uważa się natomiast, że siga może skutecznie hamować migrację bakterii z obszarów objętych zapaleniem dziąseł do miejsc zdrowych. Pomiary poziomów siga skierowanych przeciwko patogennym dla przyzębia bakteriom (m. in. Actinobacillus actinomycetemcomitans i Porphyromonas asacqhardytica) przyniosły zróżnicowane wyniki. Niektórzy badacze nie wykazali istotnych różnic, podczas gdy inni zaobserwowali znamiennie wyższe stężenia siga w ślinie u chorych z zapaleniem przyzębia w porównaniu z osobami zdrowymi (29). Sandholm i wsp. (25) odnotowali o 20% wyższy poziom siga w ślinie chorych ze zlokalizowanym agresywnym zapaleniem przyzębia oraz o 17% wyższy u osób z przewlekłym zapaleniem przyzębia. Doświadczalnie dowiedziono także, iż poziom ten zmieniał się po zastosowanym leczeniu. Przeprowadzony skaling poddziąsłowy spowodował istotny wzrost stężenia siga w ślinie (16). Uważa się, iż spowodowane jest to uwolnieniem w trakcie zabiegu znacznych ilości antygenów bakteryjnych wchodzących w skład poddziąsłowej płytki nazębnej. Efektem bezpośredniej (drobne gruczoły ślinowe warg, policzków) lub pośredniej stymulacji układu odporności (system GALT) jest miejscowe zwiększenie stężenia siga w ślinie. Nie tłumaczy to jednak faktu, iż część produkowanych przeciwciał skierowanych jest przeciwko patogenom nie kolonizującym powierzchni zębów np. Streptococcus salivarius. Prawdopodobnie związane jest to z wystąpieniem reakcji krzyżowych pomiędzy antygenami bakteryjnymi (21). W badaniach nad biologiczną aktywnością siga niezwykle interesujące wydają się doniesienia opisujące zmiany kliniczne tkanek jamy ustnej u osób dotkniętych genetycznie uwarunkowanym niedoborem IgA. Schorzenie to jest jednym z najczęstszych izolowanych niedoborów immunologicznych. Występuje, w zależności od badanej populacji, od 1:300 do 1:3000 osób (20). Wśród objawów ogólnych choroby dominuje zwykle zwiększona podatność na infekcje górnych dróg oddechowych oraz przewodu pokarmowego (8). Konsekwencją niedoboru siga powinny być 521

5 L. Chrustowicz, E. Brzezińska-Błaszczyk Czas. Stomatol., jednak również zmiany miejscowe, w tym m. in. w obrębie jamy ustnej. Co zaskakujące, objawy takie zaobserwowano tylko u części chorych. U osób tych wykazano istotnie wyższą skłonność do próchnicy zębów oraz silniej zaznaczoną obecność S. mutans w ślinie w porównaniu z osobami zdrowymi (6). W innych jednak analizach tendencji takiej nie zaobserwowano. U poddanych badaniu chorych nie stwierdzono większej zapadalności na próchnicę, choroby przyzębia, a skład mikroflory jedynie nieznacznie różnił się od obserwowanej w grupie kontrolnej złożonej z osób zdrowych (9). Co więcej, Robertson i wsp. (23) wykazali nie tylko niższą podatność na próchnicę zębów ale również rzadsze epizody zapaleń dziąseł u osób z wrodzonym niedoborem IgA. Powyższe dane potwierdzają tezę o często bezobjawowym przebiegu choroby u osób z izolowanym niedoborem IgA (5). Analizując wspomniane doniesienia, należy jednak wziąć pod uwagę szerszą niż zwykle, gamę czynników determinujących poziom siga w ślinie. Obok wieku, uwarunkowań związanych z dietą, czy np. nałogami ważny jest również wpływ przewlekle stosowanych terapii. Chorzy ci, ze względu na częstsze niż zwykle infekcje, poddawani są nierzadko długotrwałej antybiotykoterapii. Jest wielce prawdopodobne, że nie pozostaje to bez wpływu na procesy toczące się również w obrębie jamy ustnej. W naszych badaniach nie zaobserwowaliśmy jednak wpływu stosowania chemioterapii na poziom siga w ślinie (4). Niewykluczone, iż u osób z niedoborem IgA długotrwała kuracja antybiotykami może zmniejszyć (potencjalnie wysoką) podatność na próchnicę zębów (9). Istotnym mechanizmem wpływającym na relatywnie dobry obraz kliniczny tkanek jamy ustnej jest także wzmożona kompensacyjna produkcja IgM (11). U chorych z wybiórczym niedoborem IgA zaobserwowano zwiększone wydzielanie IgM na powierzchni błon śluzowych (5). Wyrównawcza synteza przeciwciał klasy IgM, skierowanych także przeciwko S. mutans sprawia, że chorzy ci wykazują podobną skłonność do próchnicy jaka cechuje ludzi zdrowych. Z innych doniesień wynika natomiast, iż nawet przy braku kompensacyjnej produkcji IgM u chorych tych nie obserwuje się zwiększonej zapadalności na próchnicę ani choroby przyzębia (23). Wyjaśnieniem tego stanu może być również większa dbałość o higienę jamy ustnej, a także wyrównawcza, nasilona aktywność innych obronnych składników śliny. U chorych z niedoborami odporności stwierdza się bowiem niejednokrotnie wyższe stężenia lizozymu i laktoferyny, jak również relatywnie częstsze zmiany typu liszaja błon śluzowych jamy ustnej (9). Zmiany poziomów zawartych w ślinie przeciwciał, w tym IgA, zaobserwowano także w przebiegu innych schorzeń o podłożu zapalnym. Sistig i wsp. (28) dowiedli, iż u osób cierpiących z powodu aft przewlekle nawrotowych, jak również liszaja płaskiego jamy ustnej dochodziło do wyraźnego wzrostu stężeń IgA i IgG w ślinie. Autorzy ci zauważyli natomiast znaczny spadek poziomu siga u chorych z drożdżycą jamy ustnej. Potwierdzeniem tych obserwacji są wyniki prac Sato (26). Badacz ten odnotował podwyższone poziomy IgA w ślinie chorych z liszajem płaskim oraz leukoplakią błony śluzowej. Zauważył poza tym wyższe stężenia IgA u osób dotkniętych rakiem błony śluzowej jamy ustnej. Podsumowanie Rola siga jako głównego składnika obrony miejscowej organizmu nie budzi dzisiaj wątpliwości. W świetle dotychczasowych danych nie można jednak określić prostej zależności pomiędzy stężeniem tego przeciwciała w 522

6 2006, LIX, 7 IgA śliny w chorobach jamy ustnej ślinie a występowaniem określonych chorób jamy ustnej. Piśmiennictwo 1. Brandtzaeg P.: The oral secretory immune system with special emphasis on its relation to dental caries. Proc. Finn. Dent. Soc., 1983, 79, Bratthall D., Widerstrom L.: Ups and downs for salivary IgA. Scand. J. Dent. Res., 1985, 93, Chrustowicz Ł., Brzezińska- Błaszczyk E.: Wydzielnicza IgA śliny i jej rola w procesach obronnych jamy ustnej na podstawie piśmiennictwa. Czas. Stomatol., 2004, LVII, Chrustowicz Ł., Szewczyk-Zalewska B., Pawłowska E., Brzezińska-Błaszczyk E.: Stężenie wydzielniczej IgA w ślinie u chorych leczonych chemioterapeutykami z powodu nowotworów. Czas. Stomatol., 2005, LVIII, Cunningham-Rundles C.: Physiology of IgA and IgA deficiency. J. Clin. Immunol., 2001, 21, Dahlen G., Bjorkander J., Gahnberg L., Slots J., Hanson L. A.: Periodontal disease and dental caries in relation to primary IgG subclass and other humoral immunodeficiencies. J. Clin. Periodontol., 1993, 20, de Farias D. G., Bezerra A. C.: Salivary antibodies, amylase and protein from children with early childhood caries. Clin. Oral Investig., 2003, 7, de Laat P. C., Weemaes C. M., Gonera R., van Munster P. J., Bakkeren J. A., Stoelinga G. B.: Clinical manifestations in selective IgA deficiency in childhood. A follow-up report. Acta Paediatr. Scand., 1991, 80, Engstrom G. N., Engstrom P. E., Hammarstrom L., Smith C. I.: Oral conditions in individuals with selective immunoglobulin A deficiency and common variable immunodeficiency. J. Periodontol., 1992, 63, Everhart D. L., Bamgboye P. O., Schwartz M. S.: Salivary anti-streptococcus mutans changes over a six-month period in children ages two-five years. J. Dent. Res., 1982, 61, Fernandes F. R., Nagao A. T., Mayer M. P., Zelante F., Carneiro-Sampaio M. M.: Compensatory levels of salivary IgM anti-streptococcus mutans antibodies in IgA-deficient patients. J. Investig. Allergol. Clin. Immunol., 1995, 5, Grahn E., Tenovuo J., Lehtonen O. P., Eerola E., Vilja P.: Antimicrobial systems of human whole saliva in relation to dental caries, cariogenic bacteria, and gingival inflammation in young adults. Acta Odontol. Scand., 1988, 46, Gregory R. L, Kindle J. C., Hobbs L. C., Filler S. J., Malmstrom H. S.: Function of anti-streptococcus mutans antibodies: inhibition of virulence factors and enzyme neutralization. Oral Microbiol. Immunol., 1990, 5, Grundbacher F. J.: Variation in levels of immunoglobulins A, G and E in human saliva. Arch. Oral Biol., 1988, 33, Guven O., De Vissher J. G.: Salivary IgA in periodontal disease. J. Periodontol., 1982, 53, Hagewald S. J., Fishel D. L., Christan C. E., Bernimoulin J. P., Kage A.: Salivary IgA in response to periodontal treatment. Eur. J. Oral Sci., 2003, 111, Hajishengallis G., Nikolova E., Russell M. W.: Inhibition of Streptococcus mutans adherence to saliva-coated hydroxyapatite by human secretory immunoglobulin A (S-IgA) antibodies to cell surface protein antigen I/II: reversal by IgA1 protease cleavage. Infect. Immun., 1992, 60, Hocini H., Iscaki S., Bouvet J-P., Pillot J.: Unexpectedly high levels of some presumably protective secretory immunoglobulin A antibodies to dental plaque bacteria in salivas of both caries-resistant and caries-susceptible subjects. Infect. Immun., 1993, 61, Kugler J., Hess M., Haake D.: Secretion of salivary immunoglobulin A in relation to age, saliva flow, mood states, secretion of albumin, cortisol, and catecholamines in saliva. J. Clin. Immunol., 1992, 12, Liblau R. S., Bach J-F.: Selective IgA deficiency and autoimmunity. Int. Arch. Allergy Immunol., 1992, 99, Marcotte H., Lavoie M. C.: Oral microbial ecology and the role of salivary immunoglobulin A. Microbiol. Mol. Biol. Rev., 1998, 62, Naspitz G. M., Nagao A. P., Mayer M. P., Carneiro-Sampaio M. M.: Anti-Streptococcus mutans antibodies in saliva of children with different degrees of dental caries. Pediatr. Allergy Immunol., 1999, 10, Robertson P. B., Mackler B. F., Wright T. E., Levy B. M.: 523

7 L. Chrustowicz, E. Brzezińska-Błaszczyk Czas. Stomatol., Periodontal status of patients with abnormalities of the immune system. II. Observations over a 2- -year period. J. Periodontol., 1980, 51, Sandholm L., Grönblad E.: Salivary immunoglobulins in patients with juvenile periodontitis and their healthy siblings. J. Periodontol., 1984, 55, Sandholm L., Tolo K., Olsen I.: Salivary IgG, a parameter of periodontal disease activity? High responders to Actinobacillus actinomycetemcomitans Y4 in juvenile and adult periodontitis. J. Clin. Periodontol., 1987, 14, Sato K.: Enzyme-linked immunosorbent assay of SIgA in whole saliva of healthy subjects and patients with oral diseases. Bull. Tokyo Med. Dent. Univ., 1991, 38, Sikorska M. H., Mielnik-Błaszczak M., Kapeć E.: The relationship between the levels of SIgA, lactoferrin and alpha(1) proteinase inhibitor in saliva and permanent dentition caries in 15-year-olds. Oral Microbiol. Immunol., 2002, 17, Sistig S., Vucicevic-Boras V., Lukac J., Kusic Z.: Salivary IgA and IgG subclasses in oral mucosal diseases. Oral Dis., 2002, 8, Smith D. J., Ebersole J. L., Taubman M. A., Gadalla L.: Salivary IgA antibody to Actinobacillus actinomycetemcomitans in a young adult population. J. Periodontal. Res., 1985, 20, Teeuw W., Bosch J. A., Veerman E. C., Amerongen A. V.: Neuroendocrine regulation of salivary IgA synthesis and secretion: implications for oral health. Biol. Chem., 2004, 385, Tenovuo J., Jentsch H., Soukka T., Karhuvaara L.: Antimicrobial factors of saliva in relation to dental caries and salivary levels of mutans streptococci. J. Biol. Buccale, 1992, 20, Wilton J. M., Curtis M. A., Gillet I. R., Griffiths G. S., Maiden M. F., Sterne J. A., Wilson D. T., Johnson N. W.: Detection of highrisk groups and individuals for periodontal diseases: laboratory markers from analysis of saliva. J. Clin. Periodontol., 1989, 16, Otrzymano: dnia 5.XII.2005 r. Adres autorów: Łódź, ul. Pomorska