Biuletyn. IX Kongres. Ekonomistów Polskich Ekonomia dla przyszłości Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych. nr 4/2013.

Transkrypt

1 nr 4/2013 Biuletyn Listopad ISSN polskiego towarzystwa ekonomicznego ISSN IX Kongres Ekonomistów Polskich Ekonomia dla przyszłości Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 1

2 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Lars Peter Hansen Eugene Fama Robert J. Shiller str. 28 Seminarium we Vlotho, sierpień 2013 r. spotkanie z europarlamentarzystą Elmarem Brokiem (trzeci od lewej). str prof. Amit Bhaduri i prof. Kazimierz Łaski str Gala z okazji 18. rankingu największych banków miesięcznika Bank Spis treści Wstęp. Elżbieta Mączyńska, Bogusław Fiedor str. 3 temat numeru IX Kongres Ekonomistów Polskich. Streszczenia wybranych referatów str wywiad Nobel z ekonomii 2013 dla Amerykanów: Hansen, Fama, Shiller str IX Kongres Ekonomistów Polskich. Nauki ekonomiczne i praktyka gospodarcza w zmieniającym się świecie str o nas Nagrody str Adresy Oddziałów PTE str. 26 Zaproszenia str. 27 Rozmowy o gospodarce Rozmowy o gospodarce str. 28 wydarzenia XXII Seminarium we Vlotho Społeczna gospodarka rynkowa w Niemczech i integracja europejska Sławomir Czech str Relacje z debat i konferencji str opinie Wiedza i otwarty umysł Mariusz Adamiak str. 34 historia Ze starodruków str kwestionariusz ekonomisty Bogusław Fiedor str str. 31 Profesor Bogusław Fiedor 2 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 str

3 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Biuletyn PTE Magazyn bezpłatny Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych oraz zastrzega sobie prawo skracania i redagowania nadsyłanych tekstów. Redakcja nie zawsze podziela poglądy i opinie autorów. Wydawca: Zarząd Krajowy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Warszawa, ul. Nowy Świat 49 Tel , faks Prezes Zarządu Krajowego: Elżbieta Mączyńska zk@pte.pl Redaktor prowadząca: Iwona Dudzik Redaguje zespół w składzie: Artur Pollok, Stanisław Rudolf, Stanisław Gliński, Paweł Adamczyk, Michał Plewczyński Recenzent naukowy: Ryszard Kowalski Opracowanie graficzne, DTP: Studio Ling Brett Korekta: Firma Korektorska UKKLW: Katarzyna Szol Reklama: Michał Plewczyński michal.plewczynski@pte.pl Tel Druk: db PRINT POLSKA Sp. z o.o. Wykorzystano zdjęcia: z archiwum PTE, alebank.pl (s. 30), I. Mazurek (s.31), kronenberg.org.pl (s. 31), PKF Consult (s. 32) Ekonomia dla przyszłości. Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne organizuje listopada IX Kongres Ekonomistów Polskich. Stąd też Biuletyn w głównej mierze poświęcony jest temu właśnie przedsięwzięciu. Poza stałymi blokami tematycznymi IX kongres Ekonomistów Polskich ( Wywiady, Wydarzenia, Opinie, Ze starodruków, Kwestionariusz ekonomisty ) przedstawiamy w nim fragmenty wybranych (spośród ponad 230) referatów kongresowych. Organizowane co kilka lat kongresy ekonomistów polskich zawsze traktowane były jako niezwykle ważne wydarzenia, dotyczące fundamentalnych problemów polskiej i globalnej gospodarki oraz nauk ekonomicznych. Jak wykazuje historia tych kongresów, odbywały się one co kilka lat, w wysoce zróżnicowanych warunkach społeczno-gospodarczych, a także politycznych, stąd i myśli przewodnie kongresów stanowiły swego rodzaju signum temporis (vide Także obecny IX Kongres Ekonomistów Polskich odbywa się w szczególnych warunkach kształtujących się przede wszystkim jako następstwo globalnego, zapoczątkowanego w latach w USA kryzysu gospodarczego i finansowego. Dokonujące się w skali globalnej bezprecedensowo głębokie oraz gwałtowne przemiany gospodarcze i społeczne sprawiają, że ekonomiści stają przed problemami i pytaniami, co do których trudno o gotowe rozwiązania i jednoznaczne odpowiedzi. Towarzyszą temu ewolucje poglądów, co generuje nowe nurty w teorii ekonomii. Rodzi się wiele pytań i wątpliwości dotyczących przyczyn rzeczy. Nie zna zaś prawdy i nie ma prawdziwej wiedzy, kto nie zna przyczyn rzeczy. Stąd waga ich rozpoznawania, bowiem scire est rerum cognoscere causas. Wyraża to hasło IX Kongresu Ekonomia dla przyszłości. Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych. Celem tego Kongresu jest prezentacja najnowszych wyników badań naukowych, wymiana na tym tle poglądów oraz doświadczeń ekonomistów reprezentujących środowiska naukowców i praktyków, polityków oraz przedstawicieli innych dyscyplin nauki. Kongres w takim ujęciu jest traktowany jako swego rodzaju synteza uczestnictwa ekonomistów polskich w rozwiązywaniu ważnych problemów praktyki życia gospodarczego. Koncepcja IX Kongresu Ekonomistów Polskich została przygotowana przez Radę Programową, stanowiącą szeroką reprezentację środowiska, złożoną z polskich ekonomistów związanych nie tylko z Polskim Towarzystwem Ekonomicznym i Jego Radą Naukową. Zachęcamy do lektury Biuletynu, a także dostępnych na stronie internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego szczegółowych materiałów kongresowych ( Archiwalne wydania Biuletynu PTE dostępne na stronie internetowej: Bogusław Fiedor przewodniczący rady naukowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Elżbieta Mączyńska prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 3

4 temat numeru IX Kongres Streszczenia wybranych referatów IX Kongres Ekonomistów Polskich Patronat Honorowy Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski Ekonomia dla przyszłości Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych Zaproszenie Pełne teksty referatów na stronie: Listopada 2013 r. Hotel Marriott, Warszawa Polskie Towarzystwo Ekonomiczne prof. dr hab. Marek Belka Narodowy Bank Polski Dlaczego tylko odkrywać? Lekcje z obecnego kryzysu dla ekonomii i polityki gospodarczej Źródła obecnego kryzysu mają bardzo różnorodny i dość wszechstronny charakter, ale na pewno są wśród nich i luki w teorii ekonomii, i błędy w polityce makroekonomicznej oraz regulacyjnej. Z tej diagnozy wynikają więc w naturalny sposób postulaty pod adresem rozbudowy, uzupełnienia i zmian w teorii, jak również zmiany wprowadzane w instytucjonalnym kształcie i strategiach banków centralnych. Dyskusja nt. proponowanych terapii sięga w tej drugiej sferze nawet głębiej i sugeruje konieczność zmian reguł ingerencji państwa w działalność sektora finansowego, również tę prowadzoną na skalę międzynarodową. We wszystkich tych obszarach zmian teoretycznych, zmian instytucjonalnych oraz zmian w polityce gospodarczej i regulacyjnej ekonomiści powinni odgrywać i już odgrywają rolę nie tylko obserwatorów rzeczywistości, lecz także jej konstruktorów. prof. dr hab. Grzegorz W. Kołodko Akademia Leona Koźmińskiego Nowy Pragmatyzm, czyli ekonomia i polityka dla przyszłości Ekonomia jest nie tylko sposobem interpretowania przeszłości i analizowania teraźniejszości, ale musi być też instrumentem odczytywania i kształtowania przyszłości. Z jednej strony powinna pokazywać bieg nieuniknionych przyszłych procesów społeczno-gospodarczych oraz ich styków z kulturą i technologią, z polityką i środowiskiem, do których trzeba odpowiednio i zawczasu się przygotowywać. Z drugiej strony ekonomia przyszłości musi pokazywać uwarunkowania oraz mechanizmy zjawisk i procesów, które zdarzyć się mogą, ale nie muszą. Dysponując teoretycznym rozpoznaniem w tej materii, uruchamiać można oparte na wiedzy polityki i strategie potrójnie gospodarczo, społecznie i ekologicznie zrównoważonego rozwoju. W przyszłości dominować będzie heterodoksja, a sama ekonomia nasiąkać będzie coraz bardziej interdyscyplinarnością. Następnym pokoleniom potrzebne są gospodarka umiaru i opisująca ją teoria, w odróżnieniu od dotychczas dominującej gospodarki albo niedoboru, albo nadmiaru. Potrzebny jest Nowy Pragmatyzm. 4 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013

5 prof. dr hab. Jerzy Hausner Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Globalny kryzys, rewizja teorii ekonomicznej, nowa polityka gospodarcza Globalny kryzys gospodarczy prowokuje rewizję wielu ustaleń neoklasycznej teorii ekonomicznej. Do ekonomii głównego nurtu stopniowo wchodzi wiele składników ekonomicznej heterodoksji. Tym samym teorie ekonomiczne szerzej niż w przeszłości przyswajają osiągnięcia innych nauk społecznych. Jak dotychczas rewizja w obszarze teorii w niewielkim stopniu rzutuje na politykę gospodarczą. Jeśli już pojawia się tu coś nowego, to raczej na zasadzie odświeżenia dawnych i porzuconych praktycznie koncepcji, czego przykładem może być nowa polityka przemysłowa. Celem referatu jest zastanowienie się nad podstawami polityki gospodarczej w kontekście aktualnych poszukiwań teoretycznych i wyzwań gospodarczych. prof. dr hab. Zdzisław Sadowski Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Rozwój gospodarczy i bieda Wrozwoju gospodarczym świata obserwuje się rosnące nierówności podziału. Jest to poważne zagrożenie przyszłości. Przewiduje się dla świata XXI wieku stopniowe pogarszanie przeciętnych warunków życia. Na czele przyczyn jest szybki przyrost ludności, który podlega własnym prawom. Drugim czynnikiem jest finansyzacja gospodarki: w relacji między rynkiem a państwem pojawił się trzeci partner zwany rynkami finansowymi, który skomplikował system, powodując jego wynaturzenie podziałowe i rosnący rozmiar biedy. Ta nowa sytuacja stwarza wyzwanie zarówno dla nauki ekonomii, jak i dla polityki gospodarczej. Za podstawowy warunek zapobieżenia pogarszaniu się poziomu życia uważa się wielkie porozumienie międzynarodowe, umożliwiające prowadzenie ogólnoświatowej polityki trwałego rozwoju. Warunek ten jest jak dotąd niespełnialny. Przyjmuje się więc hipotezę rosnącego zróżnicowania położenia różnych krajów i wyodrębniania się grup o wyraźnie różnych programach. Szczególną uwagę poświęca się średniej wielkości krajom średnio rozwiniętym, które zachowują szansę wysokiego tempa wzrostu i walki z własną polaryzacją pod warunkiem oparcia na układach integracyjnych (np. Polska w Unii Europejskiej i strefie euro). Prof. dr hab. Marek Ratajczak Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego Ekonomia i edukacja ekonomiczna w dobie finansyzacji gospodarki Kryzys, którego umownym początkiem stał się upadek banku Lehman Brothers we wrześniu 2008 roku, przyczynił się m.in. do ożywienia dyskusji na temat kondycji nauk ekonomicznych, a zwłaszcza ekonomii jako zamiast w rozumieniu nauki odkrywającej i tworzącej teoretyczne podstawy polityki makroekonomicznej. Znaczna część uczestników tej dyskusji zaczęła stawiać znak równości między kryzysem gospodarczym a kryzysem ekonomii jako nauki. W tle dyskusji o ekonomii jako nauce pojawiły się także rozważania o nauczaniu tej dyscypliny wiedzy. Prezentowane opracowanie stanowi swoiste résumé poglądów i zainteresowań autora zarówno pewnymi aspektami kryzysu i przeobrażeń współczesnej gospodarki rynkowej, które znajdują wyraz w idei finansyzacji gospodarki, jak i rozwojem ekonomii jako nauki, a także jej nauczaniem na poziomie szkolnictwa wyższego. Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 5

6 temat numeru Liberalizm neoliberalizm ordoliberalizm literaturze i publicystyce ekonomicznej występuje współcześnie w pewien zamęt pojęciowy. Pojęcia liberalizm, neoliberalizm oraz ordoliberalizm nierzadko używane są zamiennie, niemalże jako synonimy, bez dokładnego sformułowania ich istoty i niezbędnego rozróżnienia. Kluczem do rozróżnienia pomiędzy klasycznym liberalizmem, neoliberalizmem i ordoliberalizmem jest stosunek do wolności jednostki ludzkiej. W czasie kolokwium w Paryżuw 1938 roku Wkład zarządzania we wzrost gospodarczy w krajach transformacji systemowej Tematem artykułu jest wpływ jakości zarządzania na wzrost gospodarczy w krajach posocjalistycznej transformacji systemowej. Autor odwołuje się do wyników World Management Survey. Wyjaśnione jest miejsce polskich firm w tym badaniu. Zaprezentowana jest sekwencja prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN prof. dr hab. Piotr Pysz Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Fachhochschule für Wirtschaft und TechnikVechta/Diepholz/Oldenburg Walter Lippmann sformułował tezę, że głównym powodem wszelkich niepowodzeń myśli liberalnej było skupienie jej wysiłków wokół stałego rozszerzania zakresu wolności jednostki ludzkiej na rynku. Szło to jego zdaniem w parze z niedostrzeganiem problematyki kształtowania ładu gospodarczego, w ramach którego wolność jednostki służyłaby nie tylko niektórym osobom, ale także realizacji interesów większości członków społeczeństwa. Po prawie osiemdziesięciu latach krytyka ta prof. dr hab. Andrzej K. Koźmiński Akademia Leona Koźmińskiego faz rozwoju zarządzania w gospodarkach przechodzących transformację. Szczególnej analizie poddane są zmiany kulturowe towarzyszące temu procesowi. Podstawowe znaczenie przypisywane jest przywództwu transformacyjnemu jako ważnemu czynnikowi sprawczemu tych zmian. trafia w sedno współczesnych dylematów myśli liberalnej. Doktrynę neoliberalną cechuje bowiem wolność bez ładu. Do przezwyciężenia obecnego kryzysu gospodarki światowej cechującego się nieładem, chaosem i anarchią konieczne jest zorientowanie polityki gospodarczej na myślenie w kategoriach ładu (Max Weber). Oferuje ją podejmująca problematykę ładu gospodarczego myśl ordoliberalna. Jej niezbędną we współczesnym świecie główną ideą jest wolność w ramach ładu. Metodologiczny dyskurs dotyczący koncepcji systemu instytucjonalnej równowagi z perspektywy współczesnej filozofii nauki oraz ekonomii ekologicznej wreferacie poruszono problematykę systemu instytucjonalnej równowagi, podejmując próbę krytycznego metodologicznego dyskursu wokół tej koncepcji. Cel naukowy referatu wyraża się w analizie poszczególnych dominujących kierunków i szkół metodologicznych przyjętych we współczesnej filozofii nauki w kontekście ich płodności heurystycznej, dr Zbigniew Dokurno Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu prof. dr hab. Bogusław Fiedor Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu dr Bartosz Scheuer Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu istotnej dla weryfikacji koncepcji systemu instytucjonalnej równowagi z perspektywy programu badawczego ekonomii ekologicznej oraz ekonomii trwałości (ekonomii zrównoważonej). Przeprowadzone badania teoretyczne mają posłużyć do weryfikacji hipotezy, będącej treścią szerszego programu badań autorów poświęconego modelowaniu optymalnych dynamicznych systemów instytucjonalnej równowagi dla zrównoważonego rozwoju, realizowanego w ramach grantu NCN w konkursie OPUS 3 (DEC-2012/05/B/ HS4/04170). Hipoteza ta zakłada, iż skuteczność realizacji celów zrównoważonego rozwoju w ujęciu dynamicznym wynika z jakości (efektywności) instytucji generujących optymalny system instytucjonalnej równowagi. Artykuł zawiera konceptualizację tak rozumianego przywództwa transformacyjnego opartą na prowadzonych przez Autora badaniach. Słowa kluczowe: jakość zarządzania, wzrost gospodarczy, transformacja, przywództwo transformacyjne. 6 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013

7 Determinanty polskiego wzrostu gospodarczego dr Andrzej Arendarski Krajowa Izba Gospodarcza ostatni rok uświadomił politykom i większości społeczeństwa, jak niestabilny jest polski wzrost gospodarczy. Jeżeli mamy pozostać gospodarczym liderem regionu, musimy odejść od prostego naśladownictwa i znaleźć odwagę, by wykorzystać naturalne przewagi. Punktem wyjścia do rozważań nad tym, co zrobić, aby Polska w globalnej gospodarce nie była podrzędnym graczem, jest reinterpretacja wizji dobrobytu głoszonej przez Adama Smitha w XVIII wieku. Uniwersalne pojęcia, jak pokój, niskie podatki czy sprawny wymiar sprawiedliwości, są równie ważne dla współczesnej gospodarki, jak były 300 lat temu. Stopień komplikacji współczesnej ekonomii, zarówno jako nauki ex cathedra, jak i stosowanych w praktyce modeli jest tak wysoki, że nauka ta coraz częściej pomija czynniki społeczne jako determinanty wzrostu gospodarczego. Autor stara się zidentyfikować najważniejsze z nich i wskazać, jak mogą się one przyczynić do poprawy pozycji Polski wśród konkurencyjnych gospodarek państw wysoko rozwiniętych. Warunki i jakość życia Polaków W wynikach tegorocznej edycji Diagnozy Społecznej nie ma w dalszym ciągu w wielu miarach subiektywnej jakości życia przejawów kryzysu. Wzrósł w stosunku do 2011 roku o 1 pkt proc. do 81% odsetek Polaków bardzo i dosyć szczęśliwych; 79% (tyle samo co prof. dr hab. Janusz Czapiński Uniwersytet Warszawski Prof. dr hab. Tomasz Panek Szkoła Główna Handlowa dwa lata temu) pozytywnie ocenia całe swoje dotychczasowe życie. Chociaż realny dochód gospodarstw domowych spadł o 5%, a dochód osobisty o 1%, to wzrósł z 74% do 76% odsetek gospodarstw domowych deklarujących, że stałe dochody pozwalają im zaspokoić bieżące potrzeby, wzrosło też wyposażenie gospodarstw w różnego rodzaju dobra, spadł odsetek zadłużonych, a wzrósł procent posiadających oszczędności. Nastąpił jednak niewielki spadek satysfakcji z większości aspektów życia. prof. dr hab. Stanisław Flejterski Uniwersytet Szczeciński Ekonomia finanse i zarządzanie w perspektywie metodologicznej i interdyscyplinarnej Głównym celem pracy jest próba zaprezentowania autorskiego podejścia do kwestii metodologicznego statusu współczesnych nauk ekonomicznych: ekonomii, finansów i zarządzania. Nauki ekonomiczne nieprzypadkowo uważane są za najbardziej nieścisłe wśród ścisłych i najbardziej ścisłe wśród nieścisłych. Myślą przewodnią jest stwierdzenie, że te trzy dyscypliny mimo różnic więcej łączy niż dzieli. Ekonomia, finanse i zarządzanie są w gruncie rzeczy jednością, granice między nimi są płynne. Chodzi o poszukiwanie kompromisu między niezbędną w nauce specjalizacją a postulatem integracji nauk. Nauki ekonomiczne znajdują się współcześnie, zwłaszcza w kontekście konsekwencji kryzysu zapoczątkowanego w roku 2008, w stadium poszukiwania nowych odpowiedzi na stare i nowe pytania. Dotyczy to również Polski i polskiej gospodarki, stojącej przed wieloma poważnymi wyzwaniami. W pracy ukazane są relacje między wymienionymi trzema dyscyplinami, a także relacje między nimi a pozostałymi dyscyplinami i subdyscyplinami z zakresu nauk społecznych i humanistycznych oraz tzw. nauk ścisłych. W podsumowaniu zaprezentowana jest koncepcja tzw. complexity theory, nowej postulowanej subdyscypliny i jej potencjalnych przewag jako metody objaśniania coraz bardziej złożonej rzeczywistości ekonomicznej. Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 7

8 opinie temat numeru Spór o realizm w filozoficznej refleksji nad ekonomią Nauka o finansach nowe wyzwania metodyczne Przemiany w ostatnim ćwierćwieczu w światowej gospodarce, a przede wszystkim na rynku finansowym, spowodowały zakwestionowanie podstawowych teorii nauki o finansach. W referacie przedstawione są najważniejsze zmiany i ich wpływ na istniejące teorie. Pierwsza teza referatu głosi, że rozwój nauki o finansach powinien w najbliższych latach wynikać ze Wartykule rekonstruuje się dyskusję pomiędzy realistyczną filozofią ekonomii a instrumentalizmem, konstruktywnym empiryzmem, logicznym pozytywizmem i perspektywą retoryczną. W tekście dowodzi się tezy, że realistyczna filozofia ekonomii jest tą, która w sposób adekwatny przedstawia Rozwój imitacyjny: zalety i wady zmian w rzeczywistości, które to zmiany nie są dostatecznie odzwierciedlone w badaniach naukowych. Druga teza głosi, iż nie są możliwe ukształtowanie się uniwersalnego paradygmatu nauki o finansach czy też konstrukcja uniwersalnego modelu poznawczego bądź decyzyjnego. W referacie poruszane są również dwie istotne kwestie metodyczne. Pierwsza z nich dotyczy roli Referat poświęcony jest analizie doświadczeń, a także pewnym wątkom teoretycznym związanym z teorią imitacji a odnoszącą się do procesów ekonomicznych i technicznych. Po pierwsze, analizie teoretycznej, a także praktycznej, poddane zostaną głównie kwestie związane z mechanizmami umożliwiającymi oraz upowszechniającymi proces imitacyjny, zarówno ekonomiczny, jak i techniczny. Po drugie, szczególna uwaga poświęcona zostanie podmiotom imitującym (państwu, przedsiębiorcom, a także gospodarstwom domowym) oraz obszarom i dziedzinom, które mają (mogą, muszą ) być poddane imitacji. Po trzecie, przedmiotem analizy będą warunki i korzyści związane z procesem praktykę badawczą ekonomii, a to m.in. dlatego, iż filozofia ta w sposób właściwy opisuje rzeczywistość, którą przedmiotem swojej analizy czynią ekonomiści. narzędzi matematycznych w teoriach finansowych. Kluczowe znaczenie ma tu ryzyko modelu, tzn. ryzyko wynikające ze stosowania nieadekwatnego modelu w świecie rzeczywistym. Druga istotna kwestia metodyczna dotyczy związków między dyscypliną finansów a niektórymi koncepcjami wywodzącymi się z kilku innych dyscyplin, takich jak: biologia, psychologia i socjologia. imitacyjnym. Po czwarte, analiza procesu imitacyjnego wymaga zwrócenia szczególnej uwagi na potencjalne i rzeczywiste wady procesu imitacyjnego. Uwzględnione zostaną nie tylko ograniczenia ekonomiczne i techniczne, ale przede wszystkim kulturowe, które w wielu przypadkach przekreślają korzyści związane z procesem imitacyjnym. Ludzie i ekoni. Psychologizm i racjonalizm w ekonomii dr Łukasz Hardt Uniwersytet Warszawski prof. dr hab. Krzysztof Jajuga Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu prof. dr hab. Jerzy Kleer Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN prof. dr hab. Bożena Klimczak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Od kilku dziesięcioleci trwa ofensywa psychologii wobec ekonomii. Intensywne badania eksperymentalne dotyczące decyzji zachowań, postaw, motywów i stanów poznawczych w działalności gospodarczej doprowadziły do wyodrębnienia się psychologii ekonomicznej i do rozwoju standardowej problematyki ekonomii realizowanej w ramach modelu wyjaśniania. Niektórzy badacze zjawisk i procesów gospodarczych widzą szansę rozwoju ekonomii w konwergencji z psychologią, ale są również przedstawiciele stanowiska konfrontacyjnego, którzy przyszłości ekonomii upatrują w porzuceniu jej dorobku na rzecz psychologii. 8 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013

9 Ekonomia wolności i ekonomia zniewolenia. Kiedy ekonomia sprzyja poszerzaniu ludzkiej wolności, a kiedy ją ogranicza? prof. dr hab. Jerzy Wilkin Uniwersytet Warszawski Zarówno teorie ekonomiczne, jak i proponowane przez ekonomistów systemy gospodarcze, mechanizmy i rodzaje polityki gospodarczej są zazwyczaj umocowane w warstwie aksjologicznej. Kategoria wolności odgrywa bardzo ważną rolę w tych założeniach. Wolność gospodarcza jest jednakże tylko jednym z wymiarów (składników) ludzkiej wolności. Celem referatu jest prześledzenie tego, w jaki sposób określone teorie ekonomiczne i wynikające z nich implikacje praktyczne sprzyjają poszerzaniu ludzkiej wolności, a kiedy ją ograniczają. Ważnym zadaniem przeprowadzonej analizy jest pokazanie, jak pojawiające się w przeszłości doktryny ekonomiczne zawłaszczały niektóre sfery wolności wyznaczane i regulowane przez wartości i mechanizmy nienależące do domeny gospodarowania i ekonomii. Rozważania te mogą częściowo przynajmniej wyjaśnić źródła niezadowolenia i frustracji związanej z kryzysową sytuacją, w jakiej znalazły się całe społeczeństwa bądź liczne grupy społeczne w ostatnich latach. Jest to też przyczynek do dyskusji o stanie współczesnej ekonomii i jej roli w rozwiązywaniu ważnych problemów społecznych. Czy kryzys w teorii ekonomii jest głębszy niż w gospodarce? W początkowym okresie kryzysu ekonomia głównego nurtu okazała się dosyć bezradna w próbach wyjaśnienia jego przyczyn, mechanizmów propagacji, potencjalnych skutków oraz niezbędnych narzędzi. W rezultacie ekonomia jako dyscyplina naukowa stała się obiektem dosyć powszechnej krytyki nie tylko zewnętrznej, ale i ze strony własnego środowiska naukowego. Powstało wrażenie, że musi dojść do radykalnej rekonstrukcji sposobu uprawiania ekonomii i do zmiany układu sił nie prof. dr hab. Andrzej Wojtyna Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie tylko między szkołami głównego nurtu, lecz także między głównym nurtem a szkołami heterodoksyjnymi. Kolejne lata kryzysu pokazały jednak, że prawdopodobieństwo takiej rekonstrukcji wyraźnie zmalało. Celem referatu jest próba poszukiwania odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak się stało. W myśl pierwszej hipotezy przyczyną było szybkie i ogólnie rzecz biorąc skuteczne zastosowanie tradycyjnych i niekonwencjonalnych metod, które ograniczyło skalę zjawisk kryzysowych. Zgodnie z drugą hipotezą badania szkół heterodoksyjnych są zbyt rozproszone i słabo zaawansowane, by mogły zaproponować spójną alternatywną teorię. Omówiona będzie też trzecia hipoteza, w myśl której kryzys i formułowane wobec ekonomii zarzuty stały się bardzo silnym impulsem do wypełniania luk w wiedzy teoretycznej i empirycznej, co stępiło ostrze krytyki. W referacie przedstawione zostaną też najbardziej obiecujące wyniki najnowszych badań oraz perspektywy dalszego rozwoju ekonomii. Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 9

10 opinie temat numeru Państwo jako dźwignia przychodów gospodarstw domowych W referacie analizuje się cztery wielkie nurty teoretyczne wyjaśniające rolę państwa w gospodarce: 1) zawodności i niekompletności rynków, 2) kosztów regulacji, 3) efektywnościowych przewag współpracy nad konkurencją oraz 4) lobbowania na rzecz interwencji państwowej. Analizuje się również spory publicystyczne dotyczące roli państwa w gospodarce, prof. dr hab. Adam Noga Akademia Leona Koźmińskiego prowadzone nie tylko przez publicystów, ale i przez wielu wybitnych ekonomistów akademickich, uważających często tę formę dyskusji za bardziej przydatną i płodniejszą. W referacie wskazuje się, że zarówno te cztery kluczowe nurty teoretyczne, jak i ogromnie bogata publicystyka nie wyjaśniają dobrze przyczyn angażowania się państwa w gospodarkę od drugiej połowy XIX wieku do dzisiaj ani też pożądanych kierunków zmian tego zaangażowania. Proponuje się więc autorską teorię państwa w gospodarce, nazywaną teorią państwa constans, w świetle której państwo może i powinno realizować długookresowe cele wyemancypowanych w XXI wieku gospodarstw domowych, najważniejszych podmiotów i regulatorów gospodarki. Globalny kryzys finansowy a ewolucja modelu kapitalizmu w Polsce Wybuch globalnego kryzysu finansowego podważył przekonanie o efektywności rynkowych mechanizmów koordynacji (zwłaszcza na rynkach finansowych) i uwypuklił znaczenie problemu zawodności rynku. W konsekwencji popyt na działania państwa, polegające na uzupełnieniu rynkowego mechanizmu koordynacji mechanizmem biurokratycznym, znacząco wzrósł. Przykładem takich dr Jakub Borowski Szkoła Główna Handlowa dr Piotr Maszczyk Szkoła Główna Handlowa działań są zmiany instytucjonalne zachodzące w Unii Europejskiej (wprowadzenie tzw. sześciopaka oraz tworzenie unii bankowej) i w Polsce (utworzenie spółki Polskie Inwestycje Rozwojowe). Celem nowych rozwiązań wprowadzanych w krajach UE jest zmniejszenie ryzyka powstania nierównowag w gospodarce (baniek spekulacyjnych) i towarzyszącej im zwiększonej zmienności produkcji i zatrudnienia. Ponadto nowe instytucje mają umożliwiać państwu wywieranie wpływu na kierunki i zakres długoterminowej alokacji kapitału. Wprowadzenie tych instytucji oznacza de facto, iż istotnej transformacji ulega również model kapitalizmu istniejący w Polsce. Kierunki i zakres tej transformacji na tle innych krajów UE, a także ocena trwałości tych zmian będą przedmiotem niniejszego referatu. dr Andrzej Kondratowicz Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Uniwersytet Warszawski Wolność gospodarcza a teoria zmiany instytucjonalnej Ekonomia nie dysponuje jeszcze spójną teorią zmiany instytucjonalnej. Wiele ważnych zagadnień oczekuje rozstrzygnięcia. Jednym z nich jest endo- bądź egzogeniczność samych instytucji oraz procesu ich zmian (co można widzieć jako konfrontację podejścia hayekowskiego i euckenowskiego). To z kolei prowadzi do konieczności rozważenia związków między instytucjami formalnymi a nieformalnymi, zwłaszcza tempa zmian jednych i drugich. Każda teoria wymaga empirycznej weryfikacji. Z wyboru lub braku lepszego narzędzia za numeryczną charakterystykę matrycy instytucjonalnej danej gospodarki często przyjmujemy indeks wolności gospodarczej. Choć umożliwia on empiryczne badanie wpływu instytucji na wyniki gospodarowania, co jest postępem w stosunku do walrasowskiej ortodoksji, jednak ma swoje ograniczenia. Tylko w niewielkim stopniu odzwierciedla instytucje nieformalne oraz nie oddaje różnic w jakości instytucji podobnych morfologicznie. W rezultacie indeks wolności gospodarczej, choć przydatny w empirycznej weryfikacji elementów teorii zmiany instytucjonalnej, nie jest wystarczający i musi być uzupełniony jakościową analizą instytucji nieformalnych i dobroci rządzenia (good governance). 10 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013

11 Granice globalizacji: przypadek strefy euro Prof. dr hab. Andrzej Sławiński Narodowy Bank Polski Wzrost globalizacji jest z natury okupiony zmniejszeniem się zakresu autonomii polityki gospodarczej w poszczególnych krajach. Tworzy to wybór pomiędzy korzyściami z rosnącej globalizacji i kosztami, jakie niesie ze sobą rezygnacja z możliwości wykorzystywania krajowej polityki pieniężnej i fiskalnej, by pomagać gospodarce utrzymywać się na ścieżce zrównoważonego wzrostu. Koszty ograniczonej autonomii krajowej polityki gospodarczej są szczególnie wysokie w okresach kryzysów. Możliwość ich zmniejszenia zależy od zwiększania się zakresu współpracy politycznej na szczeblu międzynarodowym i tworzenia mechanizmów redystrybucji dochodów na rzecz krajów najsilniej dotkniętych kryzysem. Niedawne doświadczenia strefy euro zilustrowały powyższą zależność. Brak współpracy politycznej i utworzenia dzięki niej mechanizmów udzielania dostatecznie skutecznej pomocy krajom najsilniej dotkniętym kryzysem stworzył sytuację, w której część państw członkowskich strefy euro poniosła znaczne koszty wcześniejszej rezygnacji z możliwości prowadzenia polityki stabilizacyjnej na szczeblu krajowym. prof. dr hab. Julian Auleytner Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie Aktywna polityka społeczna bez własności prywatnej? Wąskie rozumienie polityki społecznej jako współcześnie dobroczynnej działalności państwa o rozwiniętej funkcji opiekuńczej wydaje dominujące w debatach nad relacjami państwo obywatel. Autor przedstawia alternatywną koncepcję rozumienia polityki społecznej. Referat, odwołując się do społecznej gospodarki rynkowej (art. 20 konstytucji), koncentruje się na ustrojowym podejściu do polityki społecznej z odniesieniem do własności prywatnej (spółdzielczej, komunalnej) jako formy stopniowego uwalniania (odciążania) państwa od jego uciążliwej i kosztownej funkcji opiekuńczej. Autor poszukuje odpowiedzi na kluczowe pytanie o samozaradność i samozatrudnialność obywateli, które to cechy mają fundamentalne znaczenie dla konkurencyjności polskiej gospodarki w świecie. W procesie tym wskazuje na stan średni jako kluczowy akcelerator gospodarki. Oportunistyczne postawy związków zawodowych i ich wpływ na generowanie kosztów transakcyjnych Rosnące zainteresowanie oportunizmem zawdzięczamy nowej ekonomii instytucjonalnej, która z jego ograniczania uczyniła ważny sposób podnoszenia efektywności przedsiębiorstwa. Opracowanie dotyczy wpływu związków zawodowych na prof. dr hab. Stanisław Rudolf Uniwersytet Łódzki generowanie kosztów transakcyjnych, które stanowią pochodną ich postaw oportunistycznych. Organizacje te generują niższe koszty w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie działają dojrzałe instytucje ładu korporacyjnego. Wyższe koszty generują w krajach postkomunistycznych, gdzie ich postawy czy zachowania oportunistyczne są zdecydowanie bardziej wyraziste. Pewien wpływ na takie ich postawy w krajach postkomunistycznych wywierają również pracodawcy oraz ich organizacje. Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 11

12 opinie temat numeru Keynes wiecznie żywy! Czy aby na pewno? W referacie (artykule) przedstawiona zostanie krytyczna analiza teorii Johna Maynarda Keynesa i keynesizmu z perspektywy austriackiej szkoły ekonomii. Czy prawdziwa jest opinia, że Keynes prof. dr hab. inż. Witold Kwaśnicki Uniwersytet Wrocławski nadal żyje (intelektualnie) (to słowa Alana S. Blidera z Princeton University)? Rozważona zostanie kwestia, czy w rozważaniach teoretycznych i w praktyce gospodarczej powinniśmy polegać na rozwiązaniu Keynesa (zaproponowanym przez J.M. Keynesa) czy raczej myśleć o rozwiązaniu keynesizmu, odejściu od koncepcji zaproponowanych przez Keynesa i w następnych dekadach rozwijanych przez jego zwolenników. Ewolucja pozycji gospodarki polskiej w gospodarce globalnej i w gospodarce Unii Europejskiej Wreferacie zostanie przeprowadzona analiza zmian pozycji gospodarki polskiej w gospodarce światowej oraz pozycji gospodarki polskiej w gospodarce Unii Europejskiej. W odniesieniu do pozycji gospodarki polskiej w gospodarce światowej uwzględniony zostanie okres analizy oraz dodatkowo zostaną wyodrębnione lata (w celu zachowania porównywalności z analizą dotyczącą pozycji gospodarki polskiej w gospodarce Unii Europejskiej). Rozważania odnoszące się do miejsca gospodarki polskiej w gospodarce Unii Europejskiej będą obejmować okres Analiza odnosząca się zarówno do gospodarki światowej, jak i do gospodarki Unii Europejskiej będzie dotyczyć przede wszystkim takich aspektów, jak: produkt krajowy brutto, eksport, importu, ZIB przychodzące, ZIB wychodzące. Osobna część referatu zostanie poświęcona zarysowaniu perspektyw odnośnie do kształtowania się analizowanych pozycji w przyszłości. Udzielona zostanie w niej odpowiedź na pytanie: jak w średnim i długim okresie będzie prawdopodobnie ewoluować pozycja gospodarki polskiej w gospodarce globalnej oraz odpowiednio w gospodarce Unii Europejskiej? Bieda i wykluczenie społeczne w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej. Tendencje i wyzwania Od 2005 r. odsetek osób zagrożonych ubóstwem w krajach UE waha się między 16,3% a 17,2%. W Polsce stopa zagrożenia ubóstwem kształtuje się na poziomie zbliżonym do jej średniego poziomu dla wszystkich krajów członkowskich w 2012 r. wynosiła 17,1%. Przeciętnie w całej UE w sferze ubóstwa relatywnego żyje co piąte dziecko oraz ok. 16 na 100 osób w wieku co prof. dr hab. Marian Gorynia Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu dr Artur Pollok Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie dr Ryszard Kowalski Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie mgr Michał Michorowski Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie najmniej 65 lat. Zagrożenie ubóstwem jest ponadto szczególnie silne wśród: 1) osób bezrobotnych (blisko 50%); 2) gospodarstw domowych z 1 osobą dorosłą i dziećmi pozostającymi na jej utrzymaniu (ok. 35%); 3) gospodarstw domowych z 2 osobami dorosłymi i 3 lub więcej dziećmi na utrzymaniu (ok. 25%); 4) gospodarstw domowych 1-osobowych (ok. 25%); 5) osób nieposiadających żadnego wykształcenia lub posiadających wykształcenie co najwyżej na poziomie 2 (ok %). Finansowaniu programów zwalczania ubóstwa w krajach UE służy przede wszystkim Europejski Fundusz Społeczny. Państwa członkowskie UE są zobligowane do przeznaczenia co najmniej 20% środków z tego funduszu na działania w kwestii włączenia społecznego. 12 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013

13 Instytucje rynku pracy i polityka makroekonomiczna a zatrudnienie w krajach OECD w okresie globalnego kryzysu Przedmiotem artykułu są skutki globalnego kryzysu dla zatrudnienia w krajach OECD. Podjęta jest nie tylko próba identyfikacji tych skutków w poszczególnych krajach, ale przede wszystkim próba objaśnienia ich zróżnicowanych rozmiarów. Szczególną uwagę w tym objaśnieniu zwrócono na pytanie, jaką rolę odgrywają tutaj instytucje rynku pracy i polityka makroekonomiczna państwa, a w szczególności prawna ochrona zatrudnienia i umowy o pracę na czas określony. Analiza statystyczna wykazała, że globalny kryzys gospodarczy przekładał się na sytuację panującą na rynkach pracy krajów OECD, powodując spadki zatrudnienia i wzrosty bezrobocia. Zmiany rozmiarów zatrudnienia w poszczególnych krajach oraz jego determinant były jednak zróżnicowane. Weryfikacja ekonometryczna hipotez przedstawionych w części teoretycznej opracowania Finansowanie akumulacji w Polsce przez oszczędności krajowe i zagraniczne Wartykule analizujemy relację między stopą oszczędzania w Polsce i poziomem akumulacji krajowej oraz badamy źródła względnej stagnacji makroekonomicznej stopy oszczędzania po roku 2000, w okresie przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, po jej wstąpieniu i w czasie światowego kryzysu finansowego. Badanie wykazuje: przesunięcie oszczędności makroekonomicznych w Polsce od gospodarstw domowych do przedsiębiorstw, rosnące znaczenie transferów kapitałowych zza granicy, w tym z Unii Europejskiej, dla skali zadłużania się gospodarki za granicą i akumulacji oraz wpływ kapitałowego segmentu systemu emerytalnego w Polsce na wahania stóp oszczędzania gospodarstw domowych, sektora finansowego i rządu. w oparciu o dane roczne z lat dla 26 krajów OECD wykazała, że PKB i płace realne były istotnymi czynnikami determinującymi rozmiary zatrudnienia w analizowanym okresie. Potwierdzono również hipotezę o istnieniu nieliniowej (U-kształtnej) zależności pomiędzy elastycznością zatrudnienia względem PKB a stopniem restrykcyjności prawnej ochrony zatrudnienia oraz udziałem zatrudnienia na czas określony. Na podstawie analizy makroekonomicznej i wyników równoległej, autorskiej analizy mikroekonomicznej stopy oszczędzania gospodarstw domowych wnioskujemy na temat tendencji zmian stopy oszczędzania w przyszłości. Słowa kluczowe: oszczędności, akumulacja, transfery kapitałowe, przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, rząd, Polska, Unia Europejska Nowy nurt w teorii handlu międzynarodowego i jego znaczenie dla analizy skutków integracji walutowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej prof. dr hab. Eugeniusz Kwiatkowski Uniwersytet Łódzki mgr Przemysław Włodarczyk Uniwersytet Łódzki Prof. dr hab. Barbara Liberda Uniwersytet Warszawski Prof. dr hab. Jan Jakub Michałek Uniwersytet Warszawski W artykule analizujemy relację między stopą oszczędzania w Polsce i poziomem akumulacji krajowej oraz badamy źródła względnej stagnacji makroekonomicznej stopy oszczędzania po roku 2000, w okresie przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, po jej wstąpieniu i w czasie światowego kryzysu finansowego. Badanie wykazuje: przesunięcie oszczędności makroekonomicznych w Polsce od gospodarstw domowych do przedsiębiorstw, rosnące znaczenie transferów kapitałowych zza granicy, Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 13

14 temat numeru w tym z Unii Europejskiej, dla skali zadłużania się gospodarki za granicą i akumulacji oraz wpływ kapitałowego segmentu systemu emerytalnego w Polsce na wahania stóp oszczędzania gospodarstw domowych, sektora finansowego i rządu. Na podstawie analizy makroekonomicznej i wyników równoległej, autorskiej analizy mikroekonomicznej stopy oszczędzania gospodarstw domowych wnioskujemy na temat tendencji zmian stopy oszczędzania w przyszłości. Słowa kluczowe: oszczędności, akumulacja, transfery kapitałowe, przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, rząd, Polska, Unia Europejska Kontrowersje wokół płacy minimalnej Płaca minimalna jest w Polsce relatywnie niska. Nie jest więc zaskoczeniem, że związki zawodowe od kilku lat zabiegają o jej podniesienie do 50% płacy przeciętnej. Napotykają jednak stanowczy opór pracodawców. Nieprzychylna płacy minimalnej jest też postawa rządu, polityków, mediów, a także wielu naukowców. Przeciwnicy płacy minimalnej najczęściej wysuwają liczne zarzuty wskazujące, prof. dr hab. Anna Krajewska Uniwersytet Łódzki prof. dr hab. Stefan Krajewski Uniwersytet Łódzki że jej wzrost szkodzi gospodarce. W referacie, w oparciu o dane statystyczne i wyniki badań, została podjęta polemika z tymi zarzutami. Artykuł rozpoczyna się od krótkiego rysu historycznego i pokazania istoty płacy minimalnej w głównych nurtach teorii ekonomii. Zawiera też dane statystyczne dotyczące kształtowania się płacy minimalnej i jej relacji do płacy przeciętnej w krajach Unii Europejskiej. Następnie przedstawione są główne wnioski wynikające z badań nad wpływem płacy minimalnej na sytuację na rynku pracy. Końcowa część referatu zawiera dane statystyczne dotyczące polskiej gospodarki. Stanowią one podstawę do wykazania, że obecny poziom płacy minimalnej nie szkodzi gospodarce, czyli nie wpływa na wzrost bezrobocia i inflacji. Europejska polityka innowacji: przerost formy nad treścią? Zgodnie z założeniami endogenicznych modeli wzrostu nowa wiedza jako źródło innowacji nie pochodzi spoza gospodarki, ale jest wynikiem świadomych decyzji rządu i przedsiębiorstw. W tym kontekście polityka innowacji powinna być traktowana jako kluczowa zarówno w uruchamianiu, z sukcesem, potencjałów tkwiących w narodowym i regionalnych systemach innowacji, w osiąganiu znaczących pozycji prof. dr hab. Ewa Okoń-Horodyńska Uniwersytet Jagielloński w konkurencyjnym układzie świata, jak i podnoszeniu jakości życia obywateli. Europejskie aspiracje realizacji tak ambitnych celów formułowane w strategiach, priorytetach, innometryce, a prezentowane w tomach dokumentacji, nie tylko nie zapewniły UE lepszego miejsca w światowej czołówce, ale co gorsze, wschodzące potęgi Południa mogą ten europejski marsz do innowacyjnego przywództwa poważnie osłabić. Czy więc zabieganie o to, by wszystkie kraje UE realizowały rozwój w oparciu o innowacje, w ogóle ma merytoryczne podstawy? Czy można zaplanować innowacje, jak próbuje to od lat robić KE? Mówienie o innowacjach nie zastąpi ich realizacji i w tym sensie europejska polityka innowacji wydaje się tracić treści na rzecz formy, co ma także konsekwencje dla Polski. Wskazane kwestie stanowią przedmiot artykułu. 14 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013

15 Dylematy interpretacyjne przy ocenie sytuacji finansowej państwa Teza referatu: zjawisko stylizowania faktów ekonomicznych negatywnie wpływa na możliwości kształtowania procesów gospodarczych i społecznych, stanowi ważne wyzwanie dla nauk ekonomicznych. W referacie dokonana zostanie analiza dylematów związanych z rozbieżnymi ocenami obiektywnie występujących zjawisk gospodarczych, w tym finansowych. Przyczyny rozbieżności mogą leżeć w fałszowaniu Ewolucja zasad finansów publicznych wobec kryzysu finansów publicznych w Polsce z 2009 r. Skutki kryzysu finansów publicznych w Polsce z 2009 r. oraz tendencje globalizacyjne wywołują dyskusję badaczy i praktyków na temat konsolidacji finansów publicznych, a tym samym na temat roli zasad finansów publicznych. Celem artykułu jest ocena rozwoju mechanizmów prawnych unijnych i krajowych sprzyjających realizacji zasad finansów Ziemia i jej renty w nowym paradygmacie rozwoju rolnictwa prof. dr hab. Stanisław Owsiak Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie informacji źródłowych, w kreatywnej sprawozdawczości, w różnej interpretacji zjawisk przez różne szkoły ekonomiczne. Wysoki fiskalizm w jednych krajach nie wpływa negatywnie na gospodarkę, w innych przeciwnie. Rozbieżne oceny dotyczą bezpiecznego poziomu długu publicznego. W przypadku Polski obserwujemy diametralnie różną interpretację oszczędności gospodarstw domowych zgromadzonych prof. dr hab. Teresa Lubińska Uniwersytet Szczeciński Zakwestionowanie dotychczasowej formuły postępu w rolnictwie stanowi przesłankę sformułowania nowego paradygmatu jego rozwoju. Gdy okazało się, iż rolnictwo industrialne nie zapewnia oczekiwanych efektów ekonomicznych, zrodziła się idea rolnictwa zrównoważonego. Warunkiem upowszechnienia tego nowego modelu jest uznanie, że dla rozwoju rolnictwa ważne są nie tylko dobra rynkowe, ale także publiczne. W krajach wysoko rozwiniętych takie zmiany świadomości zachodzą pod wpływem ewolucji piramidy potrzeb polegającej na rosnącym udziale potrzeb wyższego rzędu. Część z nich może być zaspokojona poprzez dobra publiczne związane z czynnikiem ziemi, które paradoksalnie są kreowane nie poprzez dodatkowe nakłady kapitału, ale dzięki ograniczeniu w OFE. Nie można wykluczyć politycznych i doktrynalnych przyczyn stylizowania faktów rzutujących na błędną ocenę sytuacji finansowej państwa. Rozpoznanie tego zjawiska jest trudne, gdyż rządy mogą negatywnie wpływać na dane wyjściowe, stanowiące podstawę oceny sytuacji finansowej państwa. W referacie podjęta zostanie próba zidentyfikowania wskaźników odpornych na stylizowanie faktów ekonomicznych. publicznych na poziomie makrozarządzania, jak i na poziomie mikrozarządzania w instytucjach sektora rządowego, samorządowego i ubezpieczeń społecznych. prof. dr hab. Andrzej Czyżewski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu dr hab. Bazyli Czyżewski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu intensywności produkcji. Nowe użyteczności ziemi, tworzone samoistnie, tj. bez dodatkowych nakładów kapitału i pracy, są waloryzowane poprzez instytucje lub rynek. Powyższy mechanizm nie ma podstaw teoretycznych w żadnej z klasycznych teorii renty gruntowej, co stanowi przesłankę do opracowania nowej koncepcji renty w warunkach paradygmatu zrównoważonego rozwoju. Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 15

16 wywiad Nobel z ekonomii 2013 dla Amerykanów: Hansen, Fama i Shiller Sylwetki tegorocznych noblistów przedstawia Elżbieta Mączyńska, prezes PTE Jakub Dymek: Bodajże Paul Krugman powiedział kiedyś, że Nobel ekonomiczny to jedyna nagroda, którą mogą dostać trzy osoby o zupełnie różnych poglądach. Czy tak było w tym roku? Elżbieta Mączyńska: Tak. Trzech tegorocznych nagrodzonych łączy to, że zajmują się rynkiem kapitałowym, ale reprezentują dość zróżnicowane poglądy i specjalizacje. Eugene Fama jest profesorem finansów, a Lars Peter Hansen profesorem ekonomii, obydwaj wywodzą się z Uniwersytetu Chicago. Natomiast Robert J. Shiller jest wykładowcą ekonomii Uniwersytetu Yale. Nagroda im. Alfreda Nobla została przyznana tej trójce za empiryczne badania cen aktywów, przy czym w badaniach tych każdy z noblistów bazuje na innych założeniach. W odróżnieniu od Famy i Hansena, koncentrujących się na miarach ryzyka i podejścia do niego, Shiller uwzględnia aspekty behawioralne i niedoskonałości rynku. Bada szczegółowo ceny nieruchomości i publikuje tzw. indeks Shillera, obrazujący zmiany tych cen. Nagroda dla Roberta Shillera cieszy mnie szczególnie, także dlatego, że jego książka Zwierzęce instynkty, napisana wspólnie z innym noblistą George em Akerlofem, została wydana po polsku. George Akerlof dostał Nobla już w 2001 roku (razem ze Stiglitzem i Spence em za analizę rynków z asymetrią informacji). Wydawało mi się niesprawiedliwością, że wśród noblistów wciąż nie ma Shillera, choć pojawiał się w dokonywanych przez różne ośrodki typowaniach kandydatów, m.in. publikowanych przez Reutersa. A dlaczego Shiller jest interesujący? Bo jest przedstawicielem ekonomii behawioralnej, stanowiącej inspirację dla rozwoju ekonomii złożoności, która w odróżnieniu od ekonomii neoklasycznej, ekonomii głównego nurtu, otwarta jest na dorobek innych dyscyplin, w tym psychologii, historii, antropologii i in. Shiller od lat przeciwstawia się tzw. autystycznej ekonomii, nieuwzględniającej złożoności zachowań człowieka w procesie gospodarowania. Ekonomista ten nie ogranicza się do analiz czysto ekonomicznych, lecz wchodzi w sferę psychologii. Od dawna podkreśla, że ekonomia zanadto poszła w kierunku zmatematyzowania, poszukiwania czystości metodologicznej, jakby zapomniano o tym, że jest ona nauką społeczną, nauką o ludziach w procesie gospodarowania, powinna zatem uwzględniać zachowania ludzi. Takie poglądy zyskują na znaczeniu po okresie dość bezkrytycznej fascynacji modelami matematycznymi. Paul Krugman, który uzyskał noblowskie laury w roku wybuchu kryzysu, czyli w 2008, ocenił, że ekonomia zeszła na manowce, bo ekonomiści błędnie utożsamiali piękno zaklęte w przekonująco wyglądającej matematyce z prawdą. Robert Shiller, który słynie z badań nad zachowaniami i racjonalnością inwestorów giełdowych, zwraca uwagę, że choć mamy modele matematyczne, to człowiek nie zawsze zachowuje się racjonalnie. Jako ludzie kierujemy się emocjami, instynktami i bywa, że zachowujemy się całkowicie nieracjonalnie. Nierzadko ulegamy instynktom stadnym: gdy wszyscy sprzedają akcje, to i my sprzedajemy ogarnia nas strach, panika a gdy wszyscy kupują, to i my kupujemy. A przecież racjonalne byłoby kupowanie akcji, gdy inni w panice gremialnie je wyprzedają. Gdy bowiem duża podaż akcji zderzy się z mizernym popytem na nie, wówczas ich ceny spadają. Można je nabyć tanio, po bardzo korzystnych dla nabywców, niskich cenach. Kiedy zaś akcje w owczym pędzie są gremialnie kupowane, to wówczas opłaca się je sprzedawać, bo wysoki popyt winduje ich ceny. Tymczasem nierzadko inwestujący na giełdzie papierów wartościowych postępują odwrotnie. Zyskują na tym rekiny finansowe. Na rynku kapitałowym nader często płotki pożerane są przez rekiny. Analitycy, specjaliści od modeli matematycznych są bezradni, gdy pojawia się wielka bańka rynkowa, co eksponuje Shiller. Tak się stało w 2008 roku. Wybuchł kryzys, który całkowicie zanegował fundamentalną dla ekonomii głównego Lars Peter Hansen Eugene Fama Robert J. Shiller nurtu hipotezę efektywnego rynku, założenie, że rynek jest doskonały i zdmuchnie każdą bańkę rynkową, przywracając równowagę. Takie założenie przyjął nawet Robert Lucas, uhonorowany laurami noblowskimi w 1995 r. za rozwój i zastosowanie hipotezy racjonalnych oczekiwań. Noblista ten ogłosił w 2003 roku, czyli na pięć lat przed wybuchem kryzysu globalnego, że problem zapobiegania depresjom gospodarczym został już całkowicie rozwiązany i to w kontekście wszystkich praktycznych aspektów (central problem of depression-prevention [has] been solved, for all practical purposes). Robert Shiller podważa hipotezę racjonalnych oczekiwań. Podkreślając, że finanse mają fundamentalne znaczenie w działalności człowieka, i uznając, że mają tu zastosowanie precyzyjne prawa matematyczne, Shiller zwracał jednak uwagę także na znaczenie czynników trudno mierzalnych, niepoddających się precyzyjnym pomiarom, czynników wynikających z ludzkiej natury. Autystyczna ekonomia głównego nurtu, ekonomia wysoce zmatematyzowana czynniki takie niemalże ignoruje. Robert Shiller przypomina tym samym, że ekonomia jest nauką społeczną. Wykazuje, że próby upodobnienia jej do matematyki królowej nauk są przeciwskuteczne. Modele ekonomiczne okazały się zupełnie nieprzydatne? Są przydatne i to bardzo. Sama je stosuję i jestem autorką modeli matematycznych, modeli predykcji bankructwa. Jednak model nie może być wyrocznią, jest tylko narzędziem. Jeśli w modelu matematycznym przyjęte zostaną błędne założenia, to i wynik będzie nieprawidłowy. Ktoś kiedyś 16 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013

17 porównał modele matematyczne do maszynki do mielenia mięsa: co się włoży to się wyjmie. Dlatego też do modeli matematycznych należy podchodzić podobnie jak do innych narzędzi z należytą ostrożnością. Jak każde narzędzie, także modele matematyczne wymagają rozważnego stosowania. Trzeba je obudować analizą jakościową, a ta w ostatnich dekadach została zmarginalizowana. Innym problemem jest przełożenie ekonomii na praktykę. Jak dowodzi Joseph Stiglitz, ekonomia stała się najbardziej zagorzałą cheerleaderką wolnorynkowego kapitalizmu. Obnażył to kryzys. Zatem przy całej swojej dolegliwości ma on też pozytywne strony. Przede wszystkim kryzys otwiera oczy i sprzyja głębszym refleksjom, przewartościowaniom poglądów, zmianom ocen. Pod wpływem kryzysu zwrócono m.in. uwagę na potrzebę dohumanizowania ekonomii. Czy to się uda? Nie wiadomo. Ale widać już symptomy tego, że coś zaczyna się zmieniać. I dzieje się to właśnie dzięki takim ekonomistom jak m.in. Robert Shiller, który podkreśla, że kryzysy finansowe odzwierciedlają błędy systemu finansowego i niedoskonałości rynku, a jeśli finanse mają się rozwijać, to powinny lepiej służyć ludziom. Czym zajmują się Lars Peter Hansen i Eugene Fama, dwaj pozostali nobliści? Hansen na podstawie badań matematyczno-statystycznych bada m.in. relacje między sektorem finansowym i realną gospodarką. Tego typu badania są nie do przecenienia, zwłaszcza w kontekście tego, co się wydarzyło w gospodarce globalnej i co obnażył kryzys. Obecnie cały świat odczuwa skutki przerostu, hipertrofii sektora finansowego, czyli pójścia w spekulację. Te skutki to na przykład degradacja klasy średniej w USA, jej ubożenie w wyniku niskiej dynamiki wynagrodzeń. A przecież popyt tworzą masy jeśli nie mają pieniędzy, to popyt się kurczy. Wąska grupa zawłaszczająca ogromną część kapitału ma zaś problemy z jego lokowaniem. Krańcowa użyteczność pieniądza spada. Trudno to bogactwo kapitałowe wykorzystać w pełni. Ileż bowiem można zjeść przysłowiowego kawioru? W takiej sytuacji kapitał znajduje ujście w inwestycjach spekulacyjnych. Spekulacja jest atrakcyjna, także jako rodzaj hazardu. Hansen pisze o tych zależnościach, choć pisze też w zgodzie ze szkołą chicagowską że dalszy rozwój sektora finansowego jest konieczny. W odróżnieniu od Shillera, Eugene Fama, uznawany za głównego twórcę Nie ma nic gorszego niż uznanie, że istnieją jedynie słuszna doktryna i jedynie słuszne poglądy. hipotezy efektywnego rynku, nie kwestionuje efektywności rynku. Trudno się temu dziwić, jak też temu, że w 2007 roku wyznał, że słowo bańka doprowadza go do szału. Bańki bowiem, z którymi rynek sobie nie radzi i których nie zdmuchuje w porę, przeczą wykreowanej przez Famę hipotezie. I tu właśnie mamy do czynienia z rozdźwiękiem między nagrodzonymi ekonomistami, od którego rozpoczęliśmy naszą rozmowę. Shiller nie jest jak typowi ekonomiści ze szkoły chicagowskiej. Uważa, że sektor finansowy nie musi a może nawet nie powinien rozwijać się w nieskończoność. Owszem, Shiller jest bardziej niż Hansen zdystansowany do sektora finansowego. Generalnie nobliści różnią się poglądami i niektórzy nie szczędzą sobie w związku z tym rozmaitych złośliwości. I tak np. Robert Solow laureat Nagrody Nobla z 1987 r. za wkład w teorię wzrostu gospodarczego zarzucając jednostronność Miltonowi Friedmanowi (nagrodzonemu w 1976 roku za osiągnięcia w dziedzinie analizy konsumpcji, historii i teorii monetarnej oraz za przedstawienie złożoności polityki stabilizacyjnej), wyraził się dość sarkastycznie: Everything reminds Milton Friedman of the money supply. Everything reminds me of sex, but I try to keep it out of my papers. Zarazem wspomniany przez Pana na wstępie naszej rozmowy inny noblista, Paul Krugman (nagrodzony za analizę wzorców handlu i lokalizacji działalności gospodarczej) przytacza tę wypowiedź Solowa na swoim blogu, w pełni się z nią identyfikując. Z podobną sytuacją jak w tym roku mieliśmy do czynienia w roku 1974, kiedy nagrodą podzielili się Friedrich Hayek i Gunnar Myrdal, ekonomiści i teoretycy bardzo mocno od siebie oddaleni... I to jest pozytywne! Nie ma nic gorszego niż uznanie, że istnieją jedynie słuszna doktryna i jedynie słuszne poglądy. Nie ma nic gorszego niż doktrynalizacja. Miażdży ona bowiem przestrzeń do dyskusji i stawiania nowych pytań. Co ten Nobel mówi nam o dzisiejszej debacie ekonomicznej? Wszyscy nagrodzeni zajmują się rynkiem kapitałowym, reprezentują amerykańskie uczelnie i generalnie zachodnią perspektywę. No i są mężczyznami... W 2009 roku zaskoczeniem był Nobel dla Elinor Ostrom. Ekonomistka ta przed uzyskaniem noblowskich laurów była raczej mało znana. Zajmowała się kwestiami własności wspólnej, eksponując jej zalety. Jej poglądy były niechętnie przyjmowane przez wielu ekonomistów, także w krajach dokonujących transformacji ustrojowej pobrzmiewała krytyka decyzji Komitetu Noblowskiego o przyznaniu nagrody Ostrom. Tymczasem okazuje się, że idea spółdzielczości i idea wspólnej własności w wielu krajach rozwija się z powodzeniem (np. w Szwecji), a w wielu innych się odradza. Dotyczy to także Polski np. młodzi rodzice zakładają spółdzielnie, wymieniają się wózkami i innymi akcesoriami dla dzieci. Organizowane są też spółdzielnie zakupów hurtowych, dzięki czemu nabywcy mogą unikać płacenia wysokich cen w handlowej sieci detalicznej. A co ta nagroda znaczy dla ekonomii? Zmieniałaby wiele, gdyby dzieła przynajmniej niektórych noblistów były powszechnie znane i studiowane, czytane i uwzględniane w polityce gospodarczej. Ale tak niestety nie jest. John Kenneth Galbraith, zapytany pod koniec swego życia, dlaczego nie dostał nigdy Nagrody Nobla, odpowiedział ironicznie, że nie dostał i nie dostanie, ponieważ pisze przystępnym językiem a ci, którzy dostają Nobla, piszą tak, żeby dać pracę rozlicznym tłumaczom i interpretatorom przekładającym ich książki na język zrozumiały dla maluczkich. Gdyby jednak studiowano np. Shillera, być może uniknięto by zachowań stadnych. Gdyby studiowano Stiglitza, rozumiano by lepiej asymetrię informacyjną i być może nie doszłoby do kryzysu z 2008 roku. Takie lektury to przestroga, choć nawet nobliści nie mają patentu na nieomylność. (Rozszerzona wersja wywiadu dla Jakuba Dymka z Dziennika Opinii Krytyki Politycznej publikacja za zgodą Redakcji DO KP, pl/artykuly/gospodarka/ /maczynska-nawet-noblisci-nie-maja-patentu-nanieomylnosc) Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 17

18 wywiad IX Kongres Ekonomistów Polskich Nauki ekonomiczne i praktyka gospodarcza w zmieniającym się świecie Rozmowa z profesor Elżbietą Mączyńską, prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Iwona Dudzik: Kongresy Ekonomistów Polskich każdorazowo odbywały się pod innym hasłem przewodnim, nawiązującym do najważniejszych problemów w praktyce i teorii ekonomii. Czy debata obecnego, IX Kongresu będzie skoncentrowana na kwestiach teoretycznych? Elżbieta Mączyńska: Każdy z organizowanych co kilka lat przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne kongresów nawiązywał do stanu ekonomii jako dyscypliny nauki. Celem IX Kongresu Ekonomistów Polskich, podobnie jak poprzednich, jest prezentacja najnowszych wyników badań naukowych, wymiana na tym tle poglądów oraz doświadczeń ekonomistów reprezentujących środowiska naukowców, praktyków i polityków. Dyskurs taki powinien zaowocować syntetycznym obrazem obecnej i prognozowanej sytuacji w teorii ekonomii oraz w praktyce gospodarczej, z uwzględnieniem fundamentalnych wyzwań globalnych i lokalnych (także w kontekście rozwoju innych niż ekonomia dyscyplin nauk społecznych i humanistycznych). Rzeczywiście, obecny Kongres zorientowany jest przede wszystkim na debatę na temat stanu i kierunków rozwoju ekonomii, na ekonomię przyszłości. Tematykę te dyktuje życie i to, co się dzieje na gruncie teorii ekonomii. Trafnie ujmuje to prof. Marek Belka, uznając, że źródła obecnego kryzysu wynikają m.in. z luk w teorii ekonomii i błędów w polityce makroekonomicznej oraz regulacyjnej, co w naturalny sposób wskazuje na potrzebę rozbudowy, uzupełnień i zmian w teorii, a także w praktyce. Debata na ten temat od dawna prowadzona jest w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym i szczegółowo relacjonowana na stronie internetowej, przede wszystkim w ramach seminariów z cyklu Czwartki u Ekonomistów oraz Forum Myśli Strategicznej. W ramach seminariów przedkongresowych odbyła się m.in. dyskusja nad korespondującą z przewodnią myślą IX Kongresu Ekonomistów najnowszą książką Grzegorza Kołodki pt. Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości. Pytanie o stan i kierunki rozwoju ekonomii jest tym bardziej ważne, że kryzys globalny (wciąż jeszcze niezażegnany, ewoluujący od kryzysu finansowego poprzez kryzys gospodarczy aż po kryzys zadłużenia) sprawił, iż reputacja ekonomii jako nauki, a tym samym reputacja ekonomistów, doznała pewnego uszczerbku. Na pocieszenie można jedynie stwierdzić, że ekonomia nie jest tu wyjątkiem. Błędy towarzyszą i to od zarania także innym dyscyplinom, w tym naukom medycznym, biologicznym, astronomii. Doskonale odzwierciedla to np. przewrót kopernikański. Błędy uczą, są czymś naturalnym. O ile jednak błędy badawcze są nieuniknione i zrozumiałe, o tyle nie można tego powiedzieć o doktrynalizacji nauki. A w ekonomii do niej doszło. Doktrynalizacja w każdej dziedzinie marginalizuje tak w nauce ważny sceptycyzm i nie sprzyja obiektywnym ocenom rzeczywistości. Sceptycyzm warunkuje rozwój nauki, prawem i obowiązkiem naukowca jest wątpić. Zdoktrynalizowanie ekonomii silnie eksponuje chociażby Joseph Stiglitz, uhonorowany Nagrodą Nobla w 2001 roku za analizę rynków z asymetrią informacji. w opublikowanej niedawno przez PTE książce Freefall, zarzuca ekonomistom ślepą wiarę w wolne rynki, przez co ekonomia przemieniła się w najbardziej entuzjastyczną cheerleaderkę wolnorynkowego 18 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013

19 kapitalizmu. Na kwestie te zwraca też uwagę John Bogle, amerykański znawca sektora finansowego w książce Dość. Autor ten wskazuje również na nieprawidłowości w gospodarce, które są następstwem zdoktrynalizowania ekonomii i bezkrytycznej wiary w efektywność rynku. Żyjemy w świecie, w którym zbyt wielu spośród nas nic już chyba nie wytwarza. Handlujemy tylko kawałkami papieru, wymieniając między sobą tam i z powrotem akcje i obligacje, przy okazji wypłacając za to naszym finansowym krupierom prawdziwe fortuny stwierdza Bogle. W wyniku kryzysu poważnie ucierpiała przede wszystkim renoma ekonomistów reprezentujących nurt mo neta rystyczny i tzw. chicagowską szkołę ekonomii, uznawaną za wylęgarnię noblistów. Robert Skidelsky, profesor ekonomii i członek brytyjskiej Izby Lordów konstatuje, że obarczona fundamentalizmem rynkowym oraz wiarą w niezawodność i efektywność rynku chicagowska szkoła ekonomii nigdy nie była bardziej słaba i bezradna niż dziś. Skidelsky uznaje przy tym, że szkoła ta w pełni sobie na to zasłużyła. Toczące się w związku z kryzysem spory na temat ekonomii wyraźnie uwydatniają, że żadna teoria nie jest dziś lepsza od innych. Wśród ekonomistów wciąż utrzymują się silne podziały poglądów i nie ustają spory na ten temat. Czego dotyczą te spory? Czy one oznaczają, że współczesna teoria ekonomii nadąża z wyjaśnianiem rzeczywistości gospodarczej? Czy świat ekonomii wyciągnął wnioski z kryzysu zapoczątkowanego w 2008 roku? Niezgodności poglądów są w każdej dziedzinie nauki zjawiskiem absolutnie naturalnym, motorem jej rozwoju. Ostre spory mają miejsce nie tylko wśród ekonomistów, lecz także wśród historyków, filologów, a nawet fizyków. Kontrowersje i starcia stanowią niezbędny element życia naukowego. Istotne jest jednak, żeby nie były one destrukcyjne, by nie prowadziły do zdoktrynalizowania. Przy tym ważne jest, aby w porę wyciągać z nich właściwe wnioski. Na kształt i przedmiot obecnych sporów między ekonomistami wyraźnie rzutują doświadczenia i nauki płynące z globalnego kryzysu. Kryzys ten wyeksponował zagrożenia, jakie wynikają z charakterystycznej dla ekonomii głównego nurtu, ekonomii neoklasycznej, wiary w nieomylność, efektywność rynku, jak też w nieomylność modeli matematycznych. Doświadczenia kryzysowe wykazują, że modele takie są niezbędnym, wielce użytecznym narzędziem w ekonomii, ale nie powinny być wyrocznią, bóstwem. Wymagają starannego uzupełnienia o analizy jakościowe. Próby upodobnienia ekonomii do matematyki, królowej nauk, z jej przejrzystością i elegancją analityczną, zawodzą. Modele matematyczne bazują bowiem na pewnych założeniach i prawidłowościach. Stąd też w warunkach gwałtownych przemian w gospodarce, narastającej niepewności, w tym niepewności co do zachowań uczestników rynku, nas ludzi użyteczność takich modeli jest ograniczona. Jak podkreślał tegoroczny noblista Robert Shiller, modele, które w neoklasycznej ekonomii stosowane są do badania, analizowania i prognozowania rynku, nie uwzględniają istnienia baniek spekulacyjnych. Stąd też jak ocenia Shiller analitycy tracą orientację, gdy bańka nabiera niebezpiecznych rozmiarów, i całkiem się gubią, gdy pęka, Kryzysy zawsze otwierają oczy, negliżując nieprawidłowości w systemie społeczno- -gospodarczym. wywołując kryzys. Ekonomiści praktykujący tzw. ekonomię neoklasyczną nie mogą rozumieć mechanizmu baniek, skoro zakładają, że rynek to miejsce, w którym racjonalni gracze podejmują oparte na wiedzy decyzje i ustalają racjonalne wartości dóbr. Z pewnością w teorii ekonomii uwzględniane są lekcje płynące z kryzysu, choć przedstawiciele różnych szkół ekonomicznych wyciągają z nich niejednakowe wnioski. Niedawno ukazała się książka Josepha Stiglitza pt. Cena nierówności. Kiedy pierwszy raz ją przeczytałam, wydało mi się, że tonacją przypomina Manifest komunistyczny. Dokładniejsza lektura przekonuje jednak do zawartej w książce argumentacji na temat poważnych zagrożeń dla świata wynikających z narastających nierówności dochodowych. Także polscy ekonomiści wskazują na tego typu zagrożenia. Wiele miejsca w swoich publikacjach poświęcał tej kwestii przede wszystkim Tadeusz Kowalik. Kwestie nierówności eksponuje także Grzegorz Kołodko, wskazując, że jedną część świata gospodarczego cechują dramatyczne, trwałe niedobory, a w drugiej części mamy do czynienia z gospodarką nadmiaru. Stąd też Grzegorz Kołodko proponuje model gospodarki umiaru. To całkowicie odmienna koncepcja w stosunku do obecnego modelu konsumpcjonizmu wykreowanego za oceanem i imitowanego w Europie, w tym przede wszystkim w nowych krajach rynkowych. Kryzysy zawsze otwierają oczy, negliżując nieprawidłowości w systemie społeczno-gospodarczym. Dotyczy to też obecnego kryzysu. Uwydatnił on m.in. negatywne skutki, jakie wynikają z anomii społecznej. Tym samym wyeksponował znaczenie systemu wartości, w tym wartości moralnych, etyki. W ramach nurtu neoliberalnego kwestie te pozostawiane są rynkowi. Okazuje się jednak, że mechanizm rynkowy w tym obszarze zawodzi. Wiara w niezawodność rynku sprawiła, że kwestie etyki zostały zmarginalizowane, co przejawiało się nawet w programach nauczania. Dlatego też warto tu przypomnieć, że w starożyt- Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013 I 19

20 temat numeru ności, począwszy od Arystotelesa, ekonomia traktowana była jako dział etyki. Podsumowując, można stwierdzić, że kryzys sprzyja poszukiwaniom nowych, innych niż fundamentalizm rynkowy, pól analitycznych, zorientowanych na głębsze refleksje społeczno-ekonomiczne. Wynikają z tego nowe wyzwania i dla teoretyków, i dla praktyków życia gospodarczego, a zwłaszcza dla polityki społeczno-gospodarczej. Czy środowisko ekonomistów ma wpływ na politykę gospodarczą realizowaną przez rząd? Powinno mieć i to tym większy, im bardziej świat jest nieprzewidywalny i pełen talebowskich czarnych łabędzi. Istotne jest zwłaszcza wykorzystywanie wiedzy ekonomistów w identyfikowaniu potencjalnych długofalowych zagrożeń społeczno-gospodarczych, pożądanych i niepożądanych głównych trendów zmian społeczno-gospodarczych, a przede wszystkim najmniej przewidywalnych obszarów ryzyka. Jest to warunkiem prawidłowego wyznaczania priorytetów w polityce społecznogospodarczej oraz doboru kierunków i narzędzi tej polityki. Wskazuje to na rolę, jaką powinny odgrywać badania strategiczne, strategiczne instytucje doradcze i think tanki. Polska jest chyba jedynym krajem w UE, który nie ma ośrodków studiów strategicznych z prawdziwego zdarzenia. Niemcy mają ich kilkanaście (niemalże w każdym landzie). Rząd i parlament niemiecki dysponują, na bieżąco aktualizowanymi, alternatywnymi, wieloscenariuszowymi prognozami kroczącymi kreowanymi przez te ośrodki. Rząd w Berlinie regularnie otrzymuje od tych ośrodków analizy, zarówno w kontekście krajowym, jak i międzynarodowym, i z nich korzysta. W Polsce zlikwidowano funkcjonujące w latach Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, zapewniające obsługę rządu w sprawach programowania strategicznego, prognozowania rozwoju gospodarczego i społecznego oraz zagospodarowania przestrzennego kraju. Zlikwidowano także, powołaną w 1994 roku z inicjatywy ówczesnego wicepremiera Grzegorza Kołodki, funkcjonującą w latach , Radę Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów (RSSG). Pracami RSSG kierował prof. Jan Mujżel. Ja byłam sekretarzem tej rady. Był to zespół całkowicie niezależnych naukowców, którzy wskazywali rządzącym zagrożenia, w tym przede wszystkim długoterminowe, dla społeczeństwa i gospodarki. Rada przedstawiła rządowi kilkadziesiąt raportów, m.in. dotyczących systemów emerytalnych, reformy centrum. Warto tu przypomnieć, że w latach 90. XX wieku, kiedy przygotowywano wprowadzenie OFE, RSSG przestrzegała i to w kilku raportach że nie wolno społeczeństwu zafundować takiego asymetrycznego systemu, w dodatku przymusowego, w którym OFE mają zagwarantowane opłaty i zyski, a ryzyko strat w pełni obciąża przyszłych emerytów. Niestety, większość zawartych w raportach RSSG rekomendacji nie doczekała się realizacji. Rząd bowiem podlega terrorowi cyklu wyborczego, co przydaje racji opinii, że dla polityków liczą się nie tyle losy przyszłych pokoleń, ile losy przyszłych wyborów. Nie sprzyja to rozwojowi kultury myślenia strategicznego. W związku z tym ze strony rządu nie ma większego zapotrzebowania na raporty strategiczne, uwzględniające dłuższy horyzont czasowy. Niedostatki myślenia strategicznego mają także związek z tym, że uczelnie prawie nie kształcą specjalistów ds. prognozowania. Można to potraktować jako efekt niechęci do planowania, niechęci mającej źródła w minionym ustroju. Jednak zważywszy na upływ czasu, za przyczynę tej niechęci można też uznać bezkrytyczną wiarę w niezawodność rynku. Skoro zaś, według takiego myślenia, rynek uznaje się za niezawodny prognozy długoterminowe nie są traktowane jako niezbędne. Takie podejście jednak okazuje się zwodnicze, co wyeksponował spektakularnie globalny kryzys. Wykazał, że w warunkach cechującej współczesny świat narastającej niepewności niezbędne jest myślenie strategiczne. Jedne z najważniejszych funkcji refleksji strategicznej i prognoz to wczesne ostrzeganie przed zagrożeniami oraz identyfikowanie nowych trendów i obszarów potencjalnego ryzyka. W Polsce obecnie cały ciężar myślenia strategicznego spoczywa na Ministerstwie Rozwoju Regionalnego, a to nie wystarcza, mimo że resort ten czyni sporo, aby refleksje strategiczne znajdowały zastosowanie w praktyce. Sceptycy co do potrzeby myślenia strategicznego w polityce społecznogospodarczej znajdują argumentację w cechach ekonomii. Bowiem w naukach społecznych a do nich należy ekonomia nigdy nie można mieć pewności. Jak podkreśla współautor książki pod symptomatycznym tytułem Ekonomia wiedzy niedoskonałej Roman Frydman: Nawet najwybitniejsi eksperci nie uwolnią nas od niepewności. ( ) Nie da się stworzyć sensownej ekonomii abstrahującej od nieprzewidywalności ludzkich reakcji na sygnały, informacje, polecenia, bodźce. Może właśnie to przyświeca niektórym rządzącym w ich odwrocie od myślenia strategicznego. Marginalizacja takiego myślenia dotyczy też Unii Europejskiej. Natomiast w przeciwieństwie do tego Azjaci, a zwłaszcza Chińczycy, przywiązują dużą wagę do prognoz i przewidywań naukowych. Wystarczy chociażby wskazać tu na dzieło The New Asian Hemisphere ( Nowa azjatycka półkula ) autorstwa Kishore Mahbubaniego azjatyckiego 20 I Biuletyn PTE nr 4 (63)/2013