Parlamentarne procedury legislacyjne Projekt Phare PL , EuropeAid/113506/D/SV/PL

Transkrypt

1 Parlamentarne procedury legislacyjne Projekt Phare PL , EuropeAid/113506/D/SV/PL realizowany przez konsorcjum z udziałem ECO - European Consultants Organisation (Bruksela) EFICOM - European and Financial Communications (Warszawa) oraz Kancelaria Prawna Hogan & Hartson (Warszawa) Zamówienie Nr 017 Przepisy prawne UE w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji ze względów innych niż równouprawnienie kobiet i mężczyzn - modele stosowane w państwach członkowskich realizowane na rzecz Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (UKIE) Opinię prawną przygotował Jacques Tallineau w imieniu ECO 28 marca 2003 SPIS TREŚCI Struktura ekspertyzy Zakres tematyczny Zakres zadań i obowiązków wykonawcy Otrzymane informacje Informacje uzyskane ze źródeł zewnętrznych Zakres ekspertyzy kwestie wzajemnie powiązane 1. Elementy metodologii wdrażania prawodawstwa UE w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji 1.1. Wybrane państwa: kryteria wyboru 1.2. Charakter wymaganej transpozycji w myśl europejskiego prawa instytucjonalnego 1.3. Równość traktowania mężczyzn i kobiet jako precedens w postępowaniu w przypadku dyskryminacji z innych względów 2. Prawodawstwo europejskie w zakresie równego traktowania 2.1. Wprowadzenie Prawo materialne Dyrektywa 2000/43/WE oraz 2000/78/WE Wspólne podejście Zasady szczegółowe Projekt Decyzji Ramowej Rady w sprawie przeciwdziałania rasizmowi i ksenofobii 1

2 Zmiany instytucjonalne European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia (EUMC Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii) Wspólnotowy program działań w celu przeciwdziałania dyskryminacji ( ) 2.2. Kwestie kontrowersyjne będące przedmiotem debat w państwach członkowskich 3. Ramy legislacyjne w wybranych państwach 3.1. Irlandia 3.2. Wielka Brytania 3.3. Holandia 3.4. Francja 3.5. Belgia 4. Instytucje w wybranych państwach 4.1. Organy odpowiedzialne za równe traktowanie 4.2. Sieć RAXEN 5. Wnioski * * * Struktura ekspertyzy Zakres tematyczny Modele transpozycji prawa UE przez państwa członkowskie w dziedzinie przeciwdziałania dyskryminacji ze względów innych niż równouprawnienie kobiet i mężczyzn (a w szczególności wdrożenie art. 13 Traktatu WE oraz związanych z nim kwestii, w ramach wspólnej polityki w zakresie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych). Zakres zadań i obowiązków wykonawcy Początkowo, zapytanie Benficjenta sformułowane było w następujący sposób: Wdrażanie prawa wspólnotowego w dziedzinie przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć lub na podstawie innych kryteriów (dyrektywa 2000/78/WE oraz dyrektywa 2000/43/WE): przykłady przepisów krajowych przyjętych w państwach członkowskich (co najmniej trzy przykłady), właściwe akty prawne, ramy instytucjonalne oraz współpraca z instytucjami wspólnotowymi, baza danych RAXEN. Ekspert prawny, do którego zwrócono się z prośbą o skomentowanie zakresu ekspertyzy zauważył, że państwa członkowskie podjęły już kroki zgodne z przedmiotem wspomnianych dwóch dyrektyw. Jednocześnie, w związku z tym, że nie upłynął termin pełnej transpozycji obydwu dyrektyw zasugerował, aby zakres zadań i obowiązków wykonawcy ująć w następujący sposób: 2

3 Właściwe prawodawstwo, w miarę możliwości pełna wersja tekstów oryginalnych (na wszystkich poziomach w hierarchii środków prawnych i legislacyjnych), z uwzględnieniem zmian instytucjonalnych (nowe organy, rozszerzenie kompetencji istniejących organów), oraz inne przepisy przyjęte w jak największej ilości państw członkowskich: w celu pełnej lub częściowej transpozycji dyrektyw 2000/78/WE oraz 2000/43/WE, uwzględnienie kwestii zawartych w projekcie Decyzji Ramowej Rady w sprawie przeciwdziałania rasizmowi i ksenofobii (COM (2001) 664 wersja ostateczna, uczestnictwo w systemie RAXEN w myśl Rozporządzenia Rady (WE) Nr 1035/97 z dnia 2 czerwca 1997 ustanawiającego Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii. Beneficjent zatwierdził tę propozycję, zaznaczając jednocześnie, że analiza porównawcza powinna obejmować co najmniej trzy państwa członkowskie. Zlecenie ekspertyzy pisemnej potwierdzono dnia 6 marca 2003, wyznaczając jednocześnie termin jej realizacji na dzień 24 marca 2003, tj. w ciągu 6 dni roboczych. Otrzymane informacje Ekspert nie otrzymał żadnych szczegółowych informacji na temat przygotowywanych lub obowiązujących przepisów w Polsce w dziedzinie zagwarantowania równych szans. Aby lepiej dostosować się do szczególnych potrzeb Beneficjenta, ekspert prawny musiał dokonać analizy Raportu Okresowego Komisji Europejskiej z postępów Polski na drodze do członkostwa w UE z roku oraz informacji do tego Raportu przygotowanej przez władze polskie 2. Bieżący stan przepisów prawnych wprowadzonych przez Polskę w zakresie poruszanych przez UE kwestii przeciwdziałania dyskryminacji można przedstawić w następujący sposób: Instytucją wiodącą jest Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Acquis communautaire w dziedzinie równości płci (równe wynagrodzenie, równe traktowanie) zostało przeniesione do prawa polskiego na mocy ustawy z dnia 24 sierpnia Dla niniejszej ekspertyzy jest szczególnie istotne, że zmiany do Kodeksu pracy uwzględniają dyrektywę 97/80/WE (ciężar dowodu w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć). Transpozycja acquis w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji (Dyrektywy: 2000/78/WE oraz 2000/43/WE) rozpoczęła się w późniejszym terminie. Prawdopodobnie dostosowania obejmą zmiany Kodeksu Pracy. Dwa rodzaje instytucji zajmują się kwestiami przeciwdziałania dyskryminacji: - Instytucja rzecznika: Rzecznik odpowiedzialny za ochronę praw człowieka oraz ochronę mniejszości, Rzecznik praw dziecka Regular Report on Poland's Progress towards Accession COM (2002) 700 wersja ostateczna z dnia Informacja do Raportu Okresowego Komisji Europejskiej na rok 2002 (która obejmuje okres od września 2001 do maja 2002). Addendum do Informacji do Raportu Okresowego Komisji Europejskiej na rok 2002 (okres od czerwca do 13 września 2002). Punkty: 13.2 (prawo pracy), 13.5 (niedyskryminacja) oraz 13.7 (równe traktowanie kobiet i mężczyzn) wyżej wspomnianych dokumentów. 3

4 - Instytucja pełnomocnika: Pełnomocnik rządu do spraw równego statusu kobiet i mężczyzn, który rozpoczął swą działalność w roku 2001 i którego kompetencje zostały tymczasowo rozszerzone w czerwcu 2002, kiedy ustanowiono urząd do spraw przeciwdziałania dyskryminacji z powodu rasy, pochodzenia etnicznego, religii i przekonań, wieku oraz orientacji seksualnej, Pełnomocnik do spraw osób niepełnosprawnych. Informacje uzyskane ze źródeł zewnętrznych W celu realizacji zlecenia ekspert prawny z własnej inicjatywy przeprowadził konsultacje z belgijską instytucją odpowiedzialną za tę dziedzinę (Centrum Równych Szans oraz Przeciwdziałania Rasizmowi) 3. Spotkanie odbyło się w Brukseli dnia 7 marca 2003, w obecności pana Dirka De Meirleir, jednego z autorów nowoprzyjętego, belgijskiego prawa w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji, członka grupy odpowiedzialnej za monitorowanie wdrażania art. 13 i Dyrektyw WE na poziomie Wspólnoty, któremu wyrażamy wyrazy podziękowania za dostarczenie najnowszych informacji za pośrednictwem Bazy Danych Komisji Europejskiej CIRCA (do której dostęp jest ograniczony do zarejestrowanych urzędników). Po tym spotkaniu przeprowadzono również wywiad telefoniczny z kierownikiem sieci RAXEN, panią Ching Lin Pang, ("National Focal Point" Krajowy Punkt Centralny) na terenie Belgii. Ponadto, ekspert prawny: nawiązał kontakt z Komisją do spraw Równego Traktowania w Holandii 4 poprzez z dnia 14 marca oraz, w nawiązaniu, faks z dnia 21 marca, na który odpowiedzi udzielono dnia 21 marca (patrz załącznik, Dokument Roboczy Nr 1). skorzystał ze stałej współpracy z Konfederacją Grup Lokalnych (Confederation of Community Groups) w Newry, Północna Irlandia 5, a w szczególności z Zastępcą Dyrektora odpowiedzialnego za kwestie równości, panią Joyce Kearney. Zakres ekspertyzy - kwestie wzajemnie powiązane Ekspert prawny oparł się na założeniu, że ze względu na czas realizacji zamówienia nie jest zobowiązany do przeprowadzenia analizy porównawczej sytuacji w pięciu państwach członkowskich, jednocześnie badając niezależnie pięć powodów dyskryminacji, o których mowa w dyrektywach (pochodzenie rasowe lub etniczne, religia lub przekonania, niepełnosprawni, wiek, orientacja seksualna). Taki zakres obejmowałby 25 szczegółowych analiz porównawczych. Realnie rzecz biorąc, kwestie związane z wiekiem i niepełnosprawnością, które od wielu dekad regulowane były w państwach członkowskich za pomocą szczegółowych przepisów, nie wchodzą w zakres niniejszej analizy, ze wyjątkiem przypadków gdy ogólne prawo krajowe w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji obejmuje odniesienia do tych względów. Niniejsza ekspertyza poświęcona jest zasadniczo strategiom prawnym stosowanym przez państwa członkowskie w celu włączenia do krajowego systemu prawnego Dyrektywy 2000/78/WE i 2000/43/WE oraz Ramowej Decyzji w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii. Wielopłaszczyznowe traktowane dyskryminacji jest zgodne z podejściem instytucji UE, które unikają hierarchizacji różnych względów dyskryminacji. Celem niniejszej ekspertyzy jest umożliwienie Beneficjentowi przygotowania własnej strategii legislacyjnej poprzez określenie najważniejszych spraw oraz wniosków wynikających z modeli stosowanych przez poszczególne państwa członkowskie. 3 Centre pour l'égalité des chances et la lutte contre le racisme (CECLR) 155 Rue de la Loi, 1040 Brussels, Belgium. 4 Commissie Gelijke Behandeling (Komisja ds, Równego Traktowania), Kleinesingel 1-3, 3572 CG Utrecht 5 Confederation of Community Groups (CCG), Ballybot House, 28 Cornmarket, Newry, Co Down, Północna Irlandia BT35 8BG. Strona internetowa 4

5 1 Elementy metodologii wdrażania prawodawstwa UE w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji W zakresie niniejszej ekspertyzy, Beneficjent musiałby podjąć decyzję co do następujących ogólnych kwestii: Najbardziej odpowiednie doświadczenia innych państw członkowskich. Charakter transpozycji w przypadku gdy Konstytucja lub Traktaty Międzynarodowe nie są zgodne z przepisami Dyrektyw, które mają zostać wdrożone do prawa krajowego. Możliwość odwołania się do rozwiązań stosowanych w ogólnym prawodawstwie w dziedzinie równouprawnienia kobiet i mężczyzn. 1.1 Wybrane państwa: kryteria wyboru Wdrażanie prawa UE w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji odbywa się w następującym kontekście: Dotyczy kwestii wrażliwych politycznie (prawa człowieka, spójność społeczna, imigranci, polityka rodzinna itp.). Transpozycja prawa UE w tym zakresie, w przypadku gdy w grę wchodzi prawo karne (np. definicja wykroczenia i stosowanych sankcji), sądownictwo (np. możliwość wnoszenia spraw do sądów, prawo do prowadzenia dochodzenia), prawo do obrony (ciężar dowodu) oraz ograniczanie praw zasadniczych (np. prawo do ochrony życia prywatnego, wolność słowa, status kościołów) pozostaje w kompetencjach państw członkowskich, a ściślej parlamentów krajowe, w niektórych przypadkach i o ile jest to możliwe, po wcześniejszym uzyskaniu opinii Trybunału Konstytucyjnego. Odpowiednie akty prawne UE nie weszły jeszcze w życie. Termin transpozycji dyrektyw upływa dnia 19 lipca 2003 w przypadku dyrektywy 2000/43/WE (rasa) oraz dnia 2 grudnia 2003 w przypadku dyrektywy 2000/78/WE (ogólny zakres). Termin ten można przesunąć najdalej na dzień 3 grudnia 2006, jeżeli chodzi o dyskryminację ze względu na wiek i dyskryminację niepełnosprawnych. Decyzja Ramową w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii (wzmocnienie prawa kryminalnego) jest wciąż na etapie przyjmowania przez instytucje europejskie. Do pewnego stopnia, przepisy przyjęte przez państwa członkowskie w ciągu ostatnich kilku lat lub praktyki stosowane przez sądy krajowe mają podobne cele, nawet jeżeli nie są ściśle zgodne z prawem UE. W rezultacie, wszechstronna analiza przepisów wdrażających prawodawstwo UE w zakresie równego traktowania przyjętych przez państwa członkowskie pokazuje, że oficjalna debata w tej sprawie nie rozpoczęła się jeszcze na dobre, lub dotyczy jedynie ogólnych aspektów związanych z imigracją. Ekspert prawny wybrał zgodnie z powyższymi kryteriami państwa zaprezentowane w niniejszej analizie porównawczej. W momencie sporządzania niniejszej ekspertyzy spośród wszystkich 15 państw członkowskich UE, tylko pięć może posłużyć jako model wdrażania prawodawstwa UE w zakresie równego traktowania. Belgia jest pierwszym państwem, które przyjęło ogólną ustawę w sprawie zapobiegania dyskryminacji na podstawie Dyrektyw 2000/78/WE oraz 2000/43/WE (ustawa z dnia 25 lutego 2003). Holandia, której wielopłaszczyznowe uregulowania prawne przyjęte w roku 1994 zainspirowane są w znacznym stopniu prawodawstwem UE i może podlegać stopniowym zmianom w celu osiągnięcia pełnej zgodności z Dyrektywami 2000/78/WE oraz 2000/43/WE. 5

6 Irlandia, która wywarła duży wpływ na przyjęte prawodawstwo UE, i której wielopłaszczyznowe uregulowania prawne (ustawy z roku 1998 oraz 2000) dotyczą dziewięciu powodów dyskryminacji, jest w znacznym zakresie zgodna z Dyrektywami 2000/78/WE oraz 2000/43/WE, z zastrzeżeniem pewnych drobnych dostosowań, które mają być wprowadzone w przyszłości. Wielka Brytania, prowadząca aktywne działania w zakresie zagwarantowania równych szans, wzywa do przeprowadzenia szerokich i przejrzystych konsultacji. Wielka Brytania przyjęła podejście przyjmowania aktów regulujących indywidualnie szczegółowe kwestie. W momencie sporządzania niniejszej ekspertyzy Francja była jedynym państwem członkowskim, która formalnie notyfikowała transpozycję Dyrektywy 2000/78/WE 6. We Francji przepisy w dziedzinie przeciwdziałania dyskryminacji zawarte są w wielu różnych aktach prawnych (Kodeks karny, Kodeks pracy, Kodeks socjalny, Ustawa o służbie cywilnej, Ustawa o umowie dzierżawy itp.). Tak wszechstronny wybór państw, pozwala na zróżnicowaną prezentację kwestii w tej dziedzinie (np. oddzielne przepisy regulujące poszczególne powody dyskryminacji różne względy dyskryminacji prawodawstwo tematyczne, bez globalnego podejścia do pojęcia dyskryminacji, państwa o systemie prawa cywilnego państwa z systemem prawnym w oparciu o prawo zwyczajowe, systemy otwarte w celu stworzenia obiektywnie uzasadnionej definicji dyskryminacji zamknięty system i wyjątki prawne, szeroki zakres kompetencyjny i struktur organizacyjnych organów ds. równouprawnienia). Niniejsza ekspertyza obejmuje informacje porównawcze na temat wymienionych pięciu państw członkowskich. Prawodawstwo UE inspirowane również było przez Danię. Jednakże w chwili obecnej sytuacja polityczna w tym kraju nie sprzyja rozwojowi krajowego prawodawstwa w dziedzinie przeciwdziałania dyskryminacji. Ponadto, niedawna likwidacja duńskiej Rady ds. Równości Etnicznej postrzegane jest jako krok wstecz. Wreszcie należy również zauważyć, że jeżeli chodzi o ustanawianie instytucji ds. równouprawnienia, model nordycki (Szwecja i Finlandia), opierający się na instytucji rzecznika, może stanowić dobry wybór. 1.2 Charakter wymaganej transpozycji w myśl europejskiego prawa instytucjonalnego Transpozycja prawa UE w szczegółowej kwestii równego traktowania koliduje z konstytucjami państw członkowskich 7 oraz z wprowadzeniem do krajowego porządku prawnego międzynarodowych konwencji 8 pokrywających się całkowicie lub częściowo z przepisami Dyrektyw, które mają zostać wdrożone do prawa krajowego. 6 Według bazy danych CELEX Francja notyfikowała również transpozycję Dyrektywy 2000/43/WE. Jednak najnowsze źródła prawne pozwalają przypuszczać, że ta ostatnia Dyrektywa została wdrożona do prawa francuskiego jedynie w dziedzinie zatrudnienia. 7 Pojecie niedyskryminacji chronione jest przez polską Konstytucję. 8 Acquis communautaire odnośnie praw człowieka zostało w znacznym stopniu wdrożone przez Polskę. Polska jest krajem, który według Komisji Europejskiej "stworzył szereg przepisów zapewniających ochronę praw człowieka i mniejszości ". Polska ratyfikowała: Europejską Konwencję Praw Człowieka Europejską Kartę Społeczną (Poprawiona Europejska Karta Społeczna jeszcze nie została przyjęta) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych MPPOiP (w tym Fakultatywny Protokół do MPPOiP (prawo swobody wypowiedzi)) 6

7 Ustawodawca krajowy ma pełne prawo do sprawdzenia czy formalne wdrożenie Dyrektyw jest konieczne, jeżeli osoby prywatne mogą się powoływać przed sądami na przepisy konstytucyjne, lub w przypadku gdy przepisy traktatów międzynarodowych są bezpośrednio skuteczne. Dyrektywy są wiążące jeżeli chodzi o skutki, które należy osiągnąć, ale pozostawiają władzom krajowym wybór formy i metody transpozycji (art. 249 Traktatu WE, wcześniejszy art. 189 EWG). Niemniej jednak, jak wynika z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, w celu wdrożenia dyrektywy do prawa krajowego, która z samej swej natury ma ułatwić skuteczne korzystanie ze swobód zagwarantowanych przez Traktat, krajowe przepisy wdrażające dyrektywę muszą gwarantować pewność prawną, będąc jasnymi i przejrzystymi. Dlatego środki przyjęte przez państwa członkowskie muszą mieć niepodważalną moc wiążącą oraz muszą gwarantować prawa, na które osoby fizyczne mogą powoływać się przed sądem. Innymi słowy, muszą stwarzać sytuację prawną wystarczająco precyzyjnie określoną, jasną i przejrzystą tak, aby umożliwić obywatelom państw członkowskich odkrycie przysługujących im praw i korzystanie z nich. Na przykład w sprawie 102/79 9 Trybunał orzekł: Dlatego właśnie jest niezbędne, aby każde państwo członkowskie wdrożyło dyrektywy, o których mowa, w sposób gwarantujący całkowite spełnienie wymogu jasności i praw, które dyrektywy zapewniają na rzecz przedsiębiorców ustanowionych w innych państwach członkowskich. Zwykłe praktyki administracyjne, które ze względu na sam swój charakter mogą ulec zmianie według uznania władz, i które nie są wystarczająco szeroko upowszechniane, nie mogą w tych warunkach zostać uznane za właściwe wypełnienie obowiązku nałożonego przez art. 289 na państwa członkowskie do, których skierowana jest dyrektywa. Z zastrzeżeniem powyższych uwag, ogólny kontekst prawny może zostać uznany za równoznaczny z formalnym aktem transpozycji. I tak w sprawie C- 361/88 10 Trybunał orzekł, że zasadniczo: Należy pamiętać pod tym względem, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału (patrz w szczególności orzeczenie w sprawie C-131/88 Komisja przeciwko Niemcom [1991] ECR I-825), transpozycja Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet 9 Ustęp 11, Orzeczenia Trybunału z dnia 6 maja 1980, Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Królestwu Belgii. Sprawa 102/79, Raporty Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 1980, strona Ustęp 15, Orzeczenie Trybunału z dnia 30 maja 1991 Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Federalnej Niemiec, Sprawa C-361/88, Raporty Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 1991, strona I W tej sprawie argumenty Niemiec zostały oddalone. Niemcy utrzymywały, że wdrożenie za pomocą okólnika technicznego jest wiążące ze względu na fakt, że nie jest to zwykły środek administracyjny, gdyż przyjmuje się go zgodnie ze specjalną procedurą, wymagającą współpracy stron i podlegającej późniejszemu zatwierdzeniu przez Bundesrat. Niemcy powołały się również na fakt, że taki okólnik ma moc wiążącą, gdyż nie zależy od uznania administracji i jego stosowanie podlega jurysdykcji krajowych sądów. Niemniej jednak zasada dopuszczalności nieformalnej transpozycji pozostaje ważna, nawet jeżeli warunki, którym podlega są trudne do spełnienia. Takie samo sformułowanie w ustępie 6, Orzeczenie Trybunału z dnia 9 kwietnia 1987, Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Włoskiej, Sprawa 363/85, Raporty Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 1987, strona

8 dyrektywy do prawa krajowego nie zawsze wymaga dosłownego i formalnego przeniesienia jej przepisów do prawa krajowego i przyjęcia szczegółowych przepisów a ogólny kontekst prawny, w zależności od treści dyrektywy, może być odpowiedni dla danego celu, pod warunkiem, że faktycznie zapewnia pełne stosowanie dyrektywy w sposób wystarczająco jasny i ścisły tak, że w przypadku, gdy dyrektywa stwarza prawa jednostkowe osoby, których to dotyczy mogą w pełni korzystać ze swoich praw i, w razie potrzeby, powoływać się na nie przed sądami krajowymi. Inne orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości jest szczególnie istotne w zakresie wdrażania Dyrektyw, które obejmują odniesienie do zasad konstytucyjnych. W sprawie 29/84 11, Trybunał orzekł: 23 ( ) w celu wdrożenia dyrektywy podjęcie działań legislacyjnych nie zawsze jest konieczne ze strony wszystkich państw członkowskich. W szczególności istnienie ogólnych zasad prawa konstytucyjnego lub administracyjnego może sprawić, że szczegółowe przepisy zostaną wdrożone powierzchownie, pod warunkiem, że zasady te gwarantują pełne stosowanie dyrektywy przez władze krajowe oraz w przypadku gdy dyrektywa ma stwarzać prawa jednostkowe, prawa wynikające z tych zasad są wystarczająco precyzyjne i jasne a osoby, których to dotyczy są w pełni świadome tych praw i, gdzie ma to zastosowanie, mieć możliwość powoływania się na te prawa przed sądami krajowymi. Ten ostatni warunek ma szczególne znaczenie w przypadku, gdy dana dyrektywa ma na celu przyznanie praw obywatelom innych państw członkowskich, ponieważ normalnie nie są oni świadomi takich zasad. ZZazwyczaj to państwa członkowskie powołują się na argument, że dyrektywa nie musi być formalnie transponowana, aby dostarczyć uzasadnienia. Właściwie, nawet jeżeli prawo UE przewiduje możliwość braku formalnej transpozycji dyrektywy, należy zalecić przyjęcie prawnie wiążących instrumentów w prawie krajowym. W przypadku, gdy wspomniane instrumenty są już stosowane (częściowo lub całkowicie) wystarczy powołać się na stosowne akty prawne wraz z notą wyjaśniającą, bez szkody dla oceny zgodności przeprowadzonej przez Komisję Europejską. 1.3 Równość traktowania mężczyzn i kobiet jako precedens w postępowaniu w przypadku dyskryminacji z innych względów Pierwsze akty prawa europejskiego w sprawie równych szans, a w szczególności Dyrektywa 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976, poświęcone były równemu traktowaniu kobiet i mężczyzn. Niektóre z przepisów Dyrektywy 2000/43/WE (dyskryminacja rasowa) oraz 2000/78/WE (ogólne przepisy odnośnie równego traktowania w zatrudnieniu) były oczywiście zainspirowane wcześniejszymi aktami prawnym w dziedzinie równości płci. Na przykład pojęcie ciężaru dowodu osoby dyskryminującej wprowadzone przez przepisy Dyrektywy 97/80/WE zostało powtórzone w Dyrektywach 2000/43/WE oraz 2000/78/WE. 11 Orzeczenie Trybunału z dnia 23 maja 1985, Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Federalnej Niemiec, Sprawa 29/84, Raporty Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 1985, strona W tej sprawie rząd niemiecki twierdził, że odmowa uznania kwalifikacji uzyskanych za granicą byłaby sprzeczna z ogólna zasadą równego traktowania, zapisanej w niemieckiej Konstytucji, o ile taka odmowa nie byłaby uzasadniona obiektywnymi względami oraz o ile osoby korzystające z praw nadanych z mocy dyrektywy nie korzystają z praw, na które mogą powoływać się przed sądem. Argumenty te zostały oddalone. 8

9 Z tego względu, notyfikując krajowe przepisy wdrażające Dyrektywy 2000/43/WE oraz 2000/78/WE Francja notyfikowała równocześnie te same przepisy odnośnie ciężaru dowodu zawarte w Dyrektywie 97/80/WE. Ponadto, równość płci może zostać zapewniona poprzez podejście wielopłaszczyznowe, jak ma to miejsce w przypadku prawodawstwa duńskiego i irlandzkiego. Zauważono wreszcie, że dyskryminacja ze względu na płeć jest przyczyną różnego rodzaju dyskryminacji i jako taka może wejść w zakres implementacji Dyrektyw 2000/43/WE oraz 2000/78/WE. W rezultacie, władze polskie nie powinny unikać dyskusji poprzedzającej przyjęcie uregulowań prawnych w sprawie równego statusu płci w ogólnym prawie przeciwdziałania dyskryminacji oraz inspiracji polskim prawem transponującym Dyrektywy w sprawie równości płci 12 w celu opracowania przepisów odnośnie nowych względów dyskryminacji Niemniej jednak, należy pamiętać, że równe traktowanie kobiet i mężczyzn wynika z zasad o innym charakterze. Rozróżnienie to wynika ze specyficznej podstawy prawnej zawartej w Traktacie WE. równość płci regulują art. 2 i 3 dodane przez Traktat Amsterdamski oraz art. 141 zawarty już w Traktacie Rzymskim, art. 13 dotyczy innych względów dyskryminacji. Ponadto ust. 2 art. 3 traktatu WE stanowi podstawę głównego nurtu polityki UE w dziedzinie płci. W opinii prawnej Belgijskiego Najwyższego Trybunału Administracyjnego na temat ostatecznego projektu ustawy w sprawie przeciwdziałania dyskryminacji 13 sytuacja kobiet, które stanowią połowę ludzkości, nie może być rozważana na tej samej płaszczyźnie co sytuacja innych ofiar dyskryminacji, gdyż prowadziłoby to do zaprzeczenia ich istnienia. 12 Według Komisji z podanych przez Polskę informacji do okresowego sprawozdania Komisji Europejskiej z postępów Polski na drodze do członkostwa w UE (2002) wynika, że acquis w dziedzinie równego traktowania kobiet i mężczyzn zostało w znacznym stopniu transponowane przez ustawę z dnia 24 sierpnia 2001 w sprawie zmiany ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dziennik Ustaw z 2001, Nr 128, poz. 1405). Transponowane zostały następujące dyrektywy: Dyrektywa 75/117/EWG (równość wynagrodzeń dla mężczyzn i kobiet) Dyrektywa 76/207/EWG (równe traktowanie kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy) Dyrektywa 97/80/WE (ciężar dowodu w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć). 13 Opinia "Conseil d'etat" Nr /2 z dnia 16 listopada

10 2 Prawodawstwo europejskie w zakresie równego traktowania 2.1 Wprowadzenie Prawo materialne Dyrektywa 2000/43/WE oraz 2000/78/WE Zarówno Dyrektywa Rady 200/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 wdrażająca zasadę równego traktowania osób bez względu na ich pochodzenie rasowe lub etniczne 14 jak i Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy 15 są aktami wykonawczymi do art. 13 Traktatu WE. Mają one taką samą strukturę. Większość zawartych w nich przepisów jest jednakowa, za wyjątkiem zakresu i szczegółowych kwestii związanych z tą różnicą Wspólne podejście Obydwie dyrektywy stosują się do sektora publicznego oraz prywatnego i obejmują przepisy wcielające w życie zasadę równego traktowania, co oznacza zarówno brak dyskryminacji pośredniej jak i bezpośredniej. Pojęcie dyskryminacji rozciąga się na zachęcanie do dyskryminacji oraz molestowanie, ze względów określonych w każdej z dyrektyw. Wyłączenia, które w uzasadnionych przypadkach mogą zostać przyznane państwom członkowskim, są ściśle ograniczone. Jednak państwa członkowskie mogą utrzymać lub wprowadzić akcje afirmatywną w celu zapobiegania lub rekompensaty za niekorzystne traktowanie związane z przyczyną dyskryminacji. W celu umożliwienia ofiarom korzystania z przysługujących im praw, konieczne jest zapewnienie środków zaradczych o charakterze administracyjnym lub sądowym, nawet po zakończeniu stosunku, w trakcie którego miała miejsce rzekoma dyskryminacja. Prowadzone w tym zakresie postępowanie sądowe musi być otwarte nie tylko dla samych ofiar, ale również dla przedstawicieli lub osób wspierających ofiarę, oraz za ich zgodą, organizacjom, które mają uzasadniony interes w zapewnieniu stosowania przepisów dyrektywy. Kryteria oceny uzasadnionego interesu regulowane są przepisami prawa krajowego. Inny ważny przepis dotyczy zmiany ciężaru dowodów. Za wyjątkiem postępowania karnego, w którym fakty prowadzą do domniemania dyskryminacji, dostarczenie dowodów potwierdzających, że zasada równego traktowania nie została naruszona, należy do osoby podejrzanej o dyskryminację. Ponadto osoby, które włączyły się do skargi muszą być chronione przed ryzykiem odwetu. Inne zadania państw członkowskich związane są z upowszechnianiem informacji, promocją dialogu między partnerami społecznymi oraz instytucjami pozarządowymi. W przypadku gdy jest to właściwe i zgodne z tradycjami narodowymi, przepisy dyrektywy mogą zostać wdrożone do prawa krajowego w drodze układów zbiorowych zawartych przez partnerów społecznych Zasady szczegółowe Przepisy dyrektyw przedstawiają się następująco: 14 Dz. U. WE L 180 z dnia 19/07/ Dz. U. WE L 303 z dnia 02/12/

11 Dyrektywa w sprawie dyskryminacji rasowej Powody dyskryminacji: pochodzenie rasowe lub etniczne. Zakres: taki sam jak dyrektywy w sprawie zatrudnienia wraz z innymi sferami życia społecznego, takimi jak: opieka socjalna, gwarancje społeczne, kształcenie, dostarczanie towarów i usług, w tym mieszkalnictwo. Możliwość państw członkowskich wprowadzania wyłączeń, w przypadkach gdy różnice w traktowaniu uzasadnione są autentycznymi i zasadniczymi wymogami zawodowymi Określenie przez państwa członkowskie jednej lub kilku niezależnych instytucji uprawnionych do promowania równego traktowania (pomoc ofiarom dyskryminacji, ocena i zalecenia). Dyrektywa w sprawie zatrudnienia Powody dyskryminacji: religia lub przekonania, wiek, niepełnosprawność, orientacja seksualna. Zakres: zatrudnienie, zawód i związane dziedziny, takie jak przygotowanie zawodowe. Możliwość państw członkowskich wprowadzania wyłączeń w zakresie wymogów zawodowych, w przypadku gdy różnica w traktowaniu wynika ze szczególnego kontekstu oraz jeżeli cel jest uzasadniony a wymogi proporcjonalne do zamierzonych skutków. Inne możliwości państw członkowskich wprowadzania wyjątków, w szczególnych przypadkach, takich jak: - Siły zbrojne (ze względu na niepełnosprawność i wiek). - Kościoły lub inne organizacje, których etos opiera się na religii lub przekonaniach (tylko w przypadku gdy wymaganie zawodowe jest ściśle powiązane w religią lub przekonaniami). - Ze względu na wiek w przypadku gdy różnica w traktowaniu jest proporcjonalna i uzasadniona. Pracodawca zobowiązany jest zapewnić osobom niepełnosprawnym odpowiednie warunki mieszkaniowe Projekt Decyzji Ramowej Rady w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii Propozycja Decyzji 16 wchodzi w zakres polityki Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych UE. Jej celem jest ulepszenie wcześniejszego tekstu przyjętego przez Radę w roku 1996, który dotyczy współpracy w zakresie sądownictwa oraz zasady podwójnego przestępstwa w przypadku niektórych przestępstw opartych na rasizmie i ksenofobii w celu uniemożliwienia winnemu popełnienia takiego przestępstwa schronienia się w jednym z państw członkowskich. Nowy projekt ma na celu zbliżenie prawa oraz zacieśnienie współpracy między państwami członkowskimi w dziedzinie przestępstw związanych z rasizmem i ksenofobią. Rozszerzono definicję przestępstwa tak, aby objęło również groźby składane publicznie oraz wszelkie inne zachowania rasistowskie, które mogą spowodować krzywdę osoby lub grupy osób. Przestępstwo wirtualne jest również przedmiotem propozycji. Osoby prawne ponoszą taką samą odpowiedzialność jak osoby fizyczne. Kary muszą zostać tak wyznaczone, aby miały charakter prewencyjny, natomiast przestępstwa ze względów rasistowskich, inne niż 16 COM (2001) 664 wersja ostateczna z dnia 28/11/

12 przestępstwa o których mowa w Decyzji Ramowej, powinny być traktowane przez państwa członkowskie jako okoliczności obciążające Zmiany instytucjonalne Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii (European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia - EUMC ) W roku UE ustanowiła specjalny, niezależny organ w celu dostarczania wiarygodnych informacji oraz pełniący funkcję doradczą Wspólnot i państw członkowskich w zakresie rasizmu, ksenofobii i antysemityzmu. Siedziba tej instytucji znajduje się w Wiedniu (Austria). Spośród innych zadań, EUMC zostało w szczególności utworzone w celu koordynowania Europejskiej Sieci Informacyjnej o Rasizmie i Ksenofobii (European Racism and Xenophobia Information Network - Raxen) 18 oraz w celu promowania obrad przy okrągłym stole oraz dyskusji między zainteresowanymi stronami (organy władzy, organizacje pozarządowe itp.) Wspólnotowy program działań w celu zwalczania dyskryminacji ( ) Polskie władze znają już ten program, który został wprowadzony na mocy Decyzji Rady z dnia 27 listopada Ze względu na zakres kompetencji Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, które obejmują, przynajmniej tymczasowo, kwestie wynikające z innych względów dyskryminacji, nie istnieją żadne przeszkody prawne na drodze do uczestnictwa Polski w tym programie Kwestie kontrowersyjne będące przedmiotem debat w państwach członkowskich Niektóre przepisy Dyrektyw 2000/43/WE oraz 2000/78/WE są niejednoznaczne. Ponadto, w przypadku kwestii wrażliwych politycznie państwa członkowskie uprawnione są do przyjmowania środków bardziej korzystnych dla ofiar dyskryminacji. Oznacza to, że spełnione zostały warunki podjęcia aktywnej debaty przez parlamenty krajowe 22. W dalszej części niniejszej ekspertyzy przedstawiono niektóre z kontrowersyjnych kwestii, które mogą być przedmiotem debaty. 17 Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1035/97 z dnia 2 czerwca 1997 ustanawiające Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii. Dz. U. WE L 151 z dnia 10/06/ Patrz punkt 4.2 niniejszej ekspertyzy. 19 EUMC współpracuje również z organizacjami międzynarodowymi, takimi jak: - Rada Europy (Europejska Komisja Przeciwdziałania Rasizmowi i Nietolerancji ECRI) - Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie - OBWE - (Biuro Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych, Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka) - Organizacja Narodów Zjednoczonych (Biuro Wysokiego Komisarza Praw Człowieka, Komitet do spraw Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej) 20 Decyzja Rady z dnia 27 listopada 2000 ustanawiająca wspólnotowy program działań w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji ( r.) DZ. U. WE L 303 of 02/12/ Komisja podała do wiadomości, że Rzeczpospolita Polska podpisała Protokół Ustaleń w sprawie udziału we wspólnotowym programie działań w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji ( ) zgodnie z Decyzją 01/2002 Rady Stowarzyszenia Polska UE z dnia 28 lutego Biorąc pod uwagę jedynie obecne prace legislacyjne w Belgii, komplet dokumentów (raporty, protokoły z posiedzenia sądu) opublikowanych w związku z ustawą z dnia 25 lutego 2003 liczy sobie ponad 2000 stron. 12

13 Wrażliwe sformułowania Po pierwsze, czy należy używać słowa rasa? Mimo, że w międzynarodowych konwencjach wielokrotnie użyto tego słowa, bez uznania samego pojęcia, ustawodawca belgijski 23 zdecydował się na użycie sformułowania deklarowana rasa. Również w zwyczajowo przyjętej terminologii, pojęcie antysemityzmu wchodzi w zakres pojęcia rasizmu. Pomimo tego, niektóre państwa członkowskie zastosowały, poza pojęciem rasizmu, dodatkowo pojęcie antysemityzmu 24. Podobnie wygląda kwestia w przypadku pojęcia islamofobii. Wydaje się, że sformułowanie orientacja seksualna jest szersze niż pojęcia homoseksualny lub heteroseksualny 25, jednak prawodawstwo duńskie w sprawie równego traktowania 26 obejmuje jedynie odniesienie do homoseksualizmu i heteroseksualizmu. Definicja dyskryminacji w prawie karnym oraz w innych dziedzinach prawa Ustawodawca powinien podać szczegółową definicję pojęcia bezpośredniej dyskryminacji, w przypadku gdy ta sama definicja może mieć zastosowanie zarówno do spraw karnych, jak i cywilnych oraz administracyjnych. 27 Ofiary dyskryminacji osoby fizyczne, osoby prawne Dyrektywy nie czynią rozróżnienia na osoby fizyczne i prawne lub na niesformalizowane grupy osób. W tym zakresie Parlament Europejski przedstawił propozycję zmian. Ze względu na cel dyrektyw, przypuszczalnie dyrektywy odnoszą się do wszystkich. Dlaczego więc nie wyrazić tego jasno? Rozszerzenie względów dyskryminacji Zasadniczo, akty prawne przyjęte przez państwa członkowskie w zakresie dyskryminacji wykraczają poza ramy wyznaczone w dyrektywach. Praca bezpłatna oraz wolontariat Jedną z możliwości rozszerzenia 28 zakresu prawodawstwa anty-dyskryminacyjnego przez państwa członkowskie jest przyjęcie, że równe traktowanie odnosi się również do pracy bezpłatnej i wolontariatu. Wybór definicji otwartej lub zamkniętej dyskryminacji i jej uzasadnienia Podjęcie decyzji jaki jest najlepszy sposób zorganizowania systemu wyłączeń leży w gestii ustawodawcy. W Belgii zdecydowano się przyjąć otwartą definicję wyłączeń, natomiast w Holandii i Irlandii określono szczegółowe warunki wyłączeń. 23 Belgijska ustawa z dnia 25 lutego Francuska ustawa z dnia 3 lutego Argument deputowanego do belgijskiego parlamentu. 26 Ustawa o równym traktowaniu 1994 (przyjęta przez odpowiednimi aktami prawa UE). 27 Zalecenie Najwyższego Sądu Administracyjnego Belgii. 28 Zmiany zaproponowane przez Parlament Europejski. 13

14 Stosunek miedzy molestowaniem moralnym i seksualnym Podczas debat na temat ostatecznej wersji tekstu, wyniknie prawdopodobnie kwestia spójności definicji zachowania, które może być przedmiotem postępowania zarówno w sprawach cywilnych jak i karnych. Jeżeli definicję molestowania i/lub molestowania seksualnego określa prawo karne, musi być ona taka sama przy wdrażaniu Dyrektyw, chyba że prawo karne zostanie do nich dostosowane. Ustawodawca ma możliwość rozszerzenia definicji molestowania na molestowanie przez osoby inne niż pracodawca lub współpracownicy (np. pacjenci lub klienci). 29 Działalność społeczna organizacji religijnych Działalność taka (opieka medyczna, szkolnictwo itp.) może wejść w zakres Dyrektywy 2000/78/WE. Państwo członkowskie, które pragnie wyłączyć te działania z zakresu prawodawstwa anty-dyskryminacyjnego, zobowiązane jest do stworzenia warunków wyłączenia, zgodnych z kryteriami wyrażonymi w art. 4 Dyrektywy. Pojęcie odpowiednich warunków mieszkaniowych dla osób niepełnosprawnych Pojęcie odpowiednich warunków mieszkaniowych jest ciągle nieznane w niektórych państwach członkowskich UE. Prawo krajowe powinno zawierać wystarczające wskazówki w celu uniknięcia problemów interpretacyjnych. 30 W duńskim projekcie ustawy w sprawie równego traktowania ze względu na niepełnosprawność i choroby chroniczne pojęcie warunków mieszkaniowych wymaga dostosowań zarówno materialnych jak i innych. Ocena czy przepis stwarza nieproporcjonalne obciążenie wobec drugiej strony opiera się na rozmiarach organizacyjnych, inwestycji, kosztach zapewnienia odpowiednich warunków mieszkaniowych, dostępnej rekompensaty finansowej, warunków wykonalności technicznej, źródeł finansowych drugiej strony a w wypadku zatrudnienia, z uwzględnieniem czasu trwania stosunku pracy. W celu uściślenia definicji tego pojęcia, w propozycji zmian przedstawionej przez Parlament Europejski rozważano kwestię odpowiednich dostosowań jako mających odniesienie do zmiany rodzaju świadczonych usług lub udogodnień, lub wreszcie zmiany zwyczajowo stosowanych praktyk i procedur. Świadczenie usług przez sektor publiczny Według rządu Irlandii usługi, będące wyrazem suwerennej władzy państwa nie wchodzą w zakres Dyrektywy 2000/78/WE. Akcja afirmatywna Nie jest łatwo zapewnić zrównoważone środki w celu przeprowadzenia akcji afirmatywnej. Świadczy o tym między innymi Orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w Sprawie C-490/95 Kalanke 31. Stwierdzono w nim, że akcja afirmatywna nie może być stosowana 29 Zmiany zaproponowane przez Parlament Europejski. 30 Uwaga Parlamentu Europejskiego. 31 ETS, Sprawa C-490/95, Orzeczenie z dnia 14 października 1995, Raporty Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z roku 1995, strona I Inne orzeczenia Trybunału są interpretowane jako bardziej korzystne 14

15 automatycznie, gdyż należy zarezerwować pewne wyjątki odnoszące się do poszczególnych przypadków. Belgijski Najwyższy Sąd Administracyjny stwierdził również, że akcja afirmatywna nie może być sprzeczna z konstytucyjną zasadą równości. W tym celu muszą być spełnione następujące warunki. niniekorzystna sytuacja danej osoby musi być oczywista; określenie tej kwestii explicite leży w kompetencjach Parlamentu; środki zaradcze muszą mieć charakter tymczasowy i należy je zlikwidować w momencie osiągnięcia zamierzonego celu; nie mogą one ograniczać w sposób nieproporcjonalny praw innych osób; Ciężar dowodu Ustawodawca może wprowadzić zasady przedstawienia dowodów w formie procedury kontroli 32, w celu umożliwienia ofierze przedstawienia dowodów dyskryminacji. Forma takiej kontroli może być regulowana prawem Ramy legislacyjne w wybranych państwach Zakres niniejszej ekspertyzy obejmuje krajowe akty prawne wdrażające Dyrektywy: 2000/43/WE oraz 2000/78/WE oraz środki podjęte w celu przygotowania się na ewentualne przyjęcie Propozycji Ramowej Decyzji Rady w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii. 3.1 Irlandia Prawodawstwo Irlandii obejmuje przepisy w sprawie dziewięciu powodów dyskryminacji, a mianowicie dyskryminację ze względu na: płeć, stan cywilny, rodzinę, wiek, niepełnosprawność, rasę (rasa, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub narodowe), orientację seksualną, przekonania religijne oraz dyskryminację Cyganów. Ustawa o równości zatrudnienia z roku 1998 (Employment Equality Act - EEA) 34 zakazuje dyskryminacji w zatrudnieniu oraz kształceniu zawodowym. Ustawa o równym statusie z roku 2000 (Equal Status Act - ESA) 35 zawiera ten sam zakaz w dziedzinie towarów, usług, warunków mieszkaniowych, kształcenia i prywatnych klubów. W celu zapewnienia pełnej zgodności z Dyrektywą 2000/43/WE oraz 2000/78/WE dwa akty prawne muszą uleć niewielkim zmianom. W tym celu rząd Irlandii przedstawi stosowne propozycje wiosną Przewidywane zmiany będą zasadniczo dotyczyły następujących kwestii: uściślenia definicji dyskryminacji pośredniej (szczególnie w celu zapewnienia zgodności sformułowania zawartego w EEA 1998 art. 19, ust. 4, punkt d, art. 22, ust. 1, art. 29, ust. 4 oraz wobec przepisów wdrażających akcję pozytywną. Patrz na przykład Sprawa Helmutt Marschall C-409/95 oraz Sprawa Anderson C-407/ Na przykład fikcyjne podania o pracę lub wynajem mieszkania. 33 W Belgii Ustawa z dnia 25 lutego 2003 wprowadza procedurę kontroli takiej sytuacji, przepisy wykonawcze w tym zakresie zostaną przyjęte w późniejszym terminie. 34 Patrz kompendium prawa krajowego w załączniku. 35 Patrz kompendium prawa krajowego w załączniku. 15

16 art. 31, ust. 2 oraz sformułowania zawartego w ESA 2000 art. 3, ust. 1, które dotyczą obiektywnego uzasadnienia, bądź też uzasadnienia stosowanego do wszelkich warunków oraz uzupełnienia braku sformułowania uzasadniony cel zawartego w Dyrektywach). Rozszerzenie zakresu w celu uwzględnienia samozatrudnienia. Wniesienie poprawek do przepisów w sprawie kształcenia Cyganów. Ogólny przegląd wyłączeń (EEA 1998 art. 37, ust. 2 do art. 37, ust. 5, ESA 2000 art. 6, ust. 1, oraz art. 6, ust. 5, które mogą zostać uznane za zbyt szczegółowe aby objąć swym zakresem sformułowania uzasadniony cel oraz proporcjonalne wymagania użyte w Dyrektywach) w celu dostosowania terminologii. Akcja afirmatywna w odniesieniu do rasy i religii. Zmiana ciężaru dowodu, który był już stosowany w praktyce. Należy podkreślić, że niektóre przepisy dyrektyw mogą zostać włączone w zakres istniejącej legislacji (np. Ustawa o niesprawiedliwych zwolnieniach z roku 1977 wraz z późniejszymi zmianami wprowadzonymi przez Ustawę o niesprawiedliwych zwolnieniach z roku 1993, art. 6 a) o niesprawiedliwym zwolnieniu ze względu na rasę lub bycie Cyganem). W sprawach karnych Ustawa o zakazie zachęcania do nienawiści z roku 1989 oraz Ustawa o nagraniach video z roku 1989 dotyczą szczegółowych kwestii związanych z dyskryminacją, jednak nie mamy żadnych danych na temat kroków podjętych w celu pełnego włączenia do prawa krajowego przepisów zawartych w Propozycji Ramowej Decyzji Rady w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii. 3.2 Wielka Brytania Istniejące ramy prawne w sprawie dyskryminacji obejmują następujące akty prawne: Ustawa o stosunkach międzyrasowych z roku 1976 oraz zmiany do Ustawy o stosunkach międzyrasowych z roku 2000, Ustawa o dyskryminacji osób niepełnosprawnych z roku 1995, Ustawa o dyskryminacji ze względu na płeć z roku 1975 w sprawie dyskryminacji ze względu na płeć, Regulacje w sprawie równości zatrudnienia z różnych względów, Ustawowy kodeks dobrej praktyki. Wymienione akty prawne zostaną zmienione w celu zapewnienia zgodności z prawem Wspólnoty oraz w celu promowania nowoczesnego środowiska pracy. W tym celu kwestie związane z dyskryminacją oraz stosowne teksty projektów ustaw 36 podlegały szerokim konsultacjom społecznym w formie Sprawozdań konsultacyjnych. Dążenie do równości i zróżnicowania materiał opublikowany wiosną 2002 zawiera propozycje rządowe. Drugie opracowanie zatytułowane Równość i zróżnicowanie: dalsza droga, do którego konsultacje zakończyły się pod koniec stycznia 2003, dotyczy szczegółowych kwestii związanych z dyskryminacją ze względu na płeć, rasę i niepełnosprawność. 36 Patrz kompendium prawa krajowego w załączniku. 16

17 Nowe przepisy zawarte w ustawach, rozporządzeniach oraz kodeksach dobrej praktyki dotyczyć mają następujących spraw: Rozszerzenie prawodawstwa na dziedziny, które nie są jeszcze uregulowane prawnie: wiek, religia lub przekonania, orientacja seksualna. Jedna definicja obejmująca wszystkie względy dyskryminacji oraz wprowadzenie niewielkich zmian w celu zapewnienia zgodności ze sformułowaniami Dyrektyw jeżeli chodzi o dyskryminację pośrednią. Stworzenie definicji prawnej molestowania zgodnie z orzecznictwem krajowych sądów, które jest już zgodne z celami zawartymi w Dyrektywach. Szczegółowe przepisy w celu wdrożenia pojęcia rzeczywistych wymagań zawodowych. Przegląd wyłączeń. Określenie szczegółowych zasad akcji afirmatywnej. Wprowadzenie do prawa przepisów w sprawie ciężaru dowodu zgodnie z orzecznictwem krajowych sądów, które jest już zgodne z celami zawartymi w Dyrektywach. 3.3 Holandia Głównym aktem prawodawstwa w zakresie zapobiegania dyskryminacji jest Ustawa o równym traktowaniu z dnia 20 marca , która obejmuje następujące względy: religia, przekonania, przekonania polityczne, narodowość, rasę, płeć, orientację heteroseksualną lub homoseksualną oraz stan cywilny. Wprowadzając system wyłączeń ogólnych, a jednocześnie system wyłączeń szczegółowych Ustawa o równym traktowaniu jest systemem pół-zamkniętym prawodawstwa w dziedzinie przeciwdziałania dyskryminacji. Ogólne wyłączenie w zakresie dyskryminacji pośredniej dotyczy dyskryminacji obiektywnie uzasadnionej (sekcja 2.1 ustawy). Wyłączenia szczegółowe obejmują: Sekcja 2.2: płeć jako czynnik decydujący, kobieta a ciąża i opieka nad dzieckiem. Sekcja 2.4: przynależność rasowa jako czynnik decydujący. 38 Sekcja 2.5: narodowość jako czynnik decydujący. Sekcja 3: wspólnoty religijne i inne stowarzyszenia o charakterze duchowym. Sekcja 5.2: instytucje działające w oparciu o zasady religijne, ideologiczne, polityczne, prywatne instytucje edukacyjne. Sekcja 5.3 do 5.6: prywatny charakter stosunku pracy, powoływanie do organów administracyjnych i doradczych lub na stanowiska poufne w związku z przekonaniami politycznymi, świadczenia emerytalne w związku ze statusem cywilnym. W celu zapewnienia zgodności z Dyrektywami 2000/43/WE oraz 2000/78/WE rząd Holandii przygotował trzy projekty ustaw. 37 Patrz kompendium prawa krajowego w załączniku. 38 Sekcja 2.4 została wdrożona w art. 2 Rozporządzenia w sprawie równego traktowania, które dotyczy działalności zawodowej (artyści, aktorzy, modelki, konkursy piękności, w których warunkiem uczestnictwa jest odpowiedni wygląd). 17

18 Zmiany do Ustawy o równym traktowaniu przedstawione Parlamentowi w dniu 23 stycznia Projekt ustawy o równym traktowaniu ze względu na wiek przy zatrudnieniu oraz projekt ustawy o równym traktowaniu osób niepełnosprawnych oraz chronicznie chorych zostały przekazane do Parlament w grudniu Przepisy, które mają być przyjęte odnoszą się do następujących kwestii: Wprowadzenie przepisów odnośnie nawoływania (lub podżegania) do dyskryminacji. Definicja molestowania zgodna z istniejącymi przepisami dotyczącymi molestowania seksualnego. 39. Wprowadzenie w życie przepisów Dyrektywy 2000/43/WE dotyczącej opieki społecznej i świadczeń socjalnych (wyłącznie w odniesieniu do względów rasowych). Wprowadzenie do prawa przepisów art. 3 d) Dyrektywy odnośnie członkostwa w organizacjach pracowników i pracodawców (w kwestii tej istnieje już utarta praktyka w kraju). Projekt przepisów odnośnie zasady zmiany ciężaru dowodu, która jest już stosowana przez Komisję do spraw Równego Traktowania. Rozszerzenie pojęcia szkody na inne dziedziny niż rozwiązanie stosunku pracy. Jak dotąd nie istnieje żadna ogólna definicja pojęcia dyskryminacji ani w prawie cywilnym, ani w prawie administracyjnym. Jednak definicja z art.. 90 Kodeksu karnego, oparta na definicji ICERS, stosowana jest w innych dziedzinach prawa. Holenderskie prawo karne w dziedzinie dyskryminacji można przedstawić w następujący sposób: Artykuły 137 c i 137 Kodeksu karnego: dyskryminujące wypowiedzi. Art. 137 e dyskryminujące wypowiedzi pisemne i inne. Art. 137 f, 137 g i 429: dyskryminacja w wykonywaniu zawodu lub w handlu. Projekt ustawy przedłożono Parlamentowi dnia 11 czerwca 2001 w celu zmiany art. 137 c, d i e Kodeksu karnego. Celem projektu jest podwojenie kary za działania rasistowskie z udziałem stowarzyszenia. 3.4 Francja Spośród państw zaprezentowanych w niniejszej ekspertyzie, Francja jest jedynym krajem, która uczestniczyła w przyjmowaniu Propozycji Ramowej Decyzji Rady w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii. 40 W ten sposób Ustawa z dnia 3 lutego 2003, mająca na celu zaostrzenie kar za przestępstwa rasistowskie, antysemityzm i ksenofobię 41 wprowadziła następujące zmiany do Kodeksu karnego: Ogólny przepis odnośnie okoliczności obciążających za wszelkie przestępstwa rasistowskie (ze względu na faktyczną lub domniemaną przynależność etniczną, narodowość lub religię). Okoliczności obciążające odnoszą się do powyższych wykroczeń, jeżeli towarzyszą im 39 Ustawa o warunkach pracy z roku Uzasadnienie ustawy z dnia 3 lutego 2003, Raport Pierre a LELOUCH, Członka Izby Reprezentantów. 41 Patrz kompendium prawa krajowego w załączniku. 18

19 wyzwiska, napisy, rysunki i wszelkie inne materiały, które mogą naruszyć godność osobistą (art. 1 Ustawy wprowadzającej nowe art Kodeksu karnego). Lista przestępstw i kar. - Morderstwo (art Kodeksu karnego) - Tortury i barbarzyńskie zachowanie (art Kodeksu karnego) - Przemoc prowadząca do śmierci bez zamiaru popełnienia morderstwa (art Kodeksu karnego) - Przemoc prowadząca do kalectwa lub trwałego uszkodzenia ciała (art Kodeksu karnego) - Przemoc w wyniku której dana osoba jest niezdolna do pracy przez więcej niż 8 dni roboczych (art Kodeksu karnego). - Przemoc w wyniku której dana osoba jest niezdolna do pracy przez mniej niż 8 dni roboczych (art Kodeksu karnego). - Szkody wobec dóbr osobistych (wyzwiska, obrazki, graffiti, pojazdy, meble, budynki publiczne, akta publiczne itp.) (art Kodeksu karnego). - Szkody wobec dóbr osobistych (miejsca modlitw, budynki szkolne, pojazdy do przewożenia dzieci) (art Kodeksu karnego) - Zniszczenie za pomocą ognia, środków wybuchowych lub innych środków stwarzających zagrożenie dla ludzi (art Kodeksu karnego). Przepisy tej ustawy należy oceniać w świetle przepisów wprowadzonych wcześniej do francuskiego prawa karnego. Na przykład: Ustawa z dnia 29 lipca 1881 o wolności prasy (publiczne podżeganie do dyskryminacji, maltretowanie, znieważanie) Art. 416 Kodeksu karnego (odmowa dostarczenia towaru lub świadczenia usług) Art Kodeksu karnego (dyskryminacja popełniona przez urzędników służby cywilnej) Odpowiedzialność karna osób prawnych (art , oraz 226 Kodeksu karnego) W szczególności należy wspomnieć art i Kodeksu karnego, które obejmują wszystkie powody dyskryminacji (płeć, stan cywilny, wygląd zewnętrzny, imię i nazwisko, zdrowie, niepełnosprawność, cechy genetyczne, styl życia, orientację seksualną, wiek, przekonania polityczne, przynależność do związków zawodowych, faktyczne lub domniemane pochodzenie etniczne, narodowość, rasa, religia). Artykuły te zostały szczególnie zmienione Ustawą z dnia 17 listopada 2001, wprowadzającą nowe względy dyskryminacji, zgodne z Dyrektywą 2000/78/WE. Sytuacja wygląda podobnie, jeżeli chodzi o prawo cywilne i prawo administracyjne. Francja miała włączyć do swojego prawa w drodze dwóch aktów przyjętych przez Parlament Dyrektywy: 2000/78/WE oraz 2000/43/WE 42. Ustawa Nr z dnia 16 listopada 2001 w sprawie przeciwdziałania dyskryminacji Ustawa Nr z dnia 17 lutego 2001 w sprawie modernizacji społecznej Ustawa z roku 1991 poświęcona jest głównie zmianom Kodeksu pracy. W ramach ustawy z roku 2002, przepisy w sprawie transpozycji Dyrektywy 2000/78/WE ograniczają się 43 do przepisów 42 Patrz przypis nr 6, strona 7 niniejszej ekspertyzy. 19

20 odnośnie molestowania w pracy (art. 168 do 180) 44 oraz przepisy zapobiegające dyskryminacji w umowach najmu (art. 158). Wynika stąd, że Dyrektywa w sprawie dyskryminacji rasowej, która wykracza daleko poza zakres prawa pracy, nie została jeszcze transponowana w dziedzinach życia społecznego innych niż zatrudnienie. Najważniejsze przepisy ustawy z roku 2001 są następujące: Art. L Kodeksu pracy, który określa różne formy dyskryminacji został dodany i zmieniony w kilku miejscach. rozszerzenie zakresu działań dyskryminacyjnych, o których mowa w art. L Kodeksu pracy do szkoleń wewnętrznych w firmach oraz wszystkich aspektów pracy zawodowej 45. rozszerzenie zakresu działań dyskryminacyjnych na orientację seksualną, wygląd zewnętrzny, nazwisko rodowe i wiek. 46 marginalne znaczenie wprowadzenie pojęcia dyskryminacji pośredniej. rozszerzenie zakresu dyskryminacji z nowouznanych względów. zmiany w ciężarze dowodu: ofiara zobowiązana jest po prostu do ustalenia faktów, pracodawca powinien udowodnić, że podjęta decyzja nie była dyskryminująca. Na tej podstawie sędzia formułuje swoją opinię. Z pozostałych, zmienionych przepisów Kodeksu pracy wynika: prawo związków zawodowych 47 do występowania przed sądem w imieniu ofiary. rozszerzenie zakresu uprawnień inspektorów pracy oraz procedury powiadamiania przedstawicieli personelu. listy sporządzone przez partie polityczne lub organizacje uznające dyskryminacyjne zasady nie są dopuszczane do wyborów do sądów pracy. 43 Ustawa ta składa się z 224 artykułów, liczy sobie 86 stron i jest ona ustawą przekrojową, obejmującą kwestie społeczne i inne związane z nimi sprawy. Niektóre przepisy są również poświęcone osobom niepełnosprawnym (art. 55 odnosi się do procesu konsultacji a art. 132 do dostępu do rynku pracy). Niemniej jednak przepisy te nie mają zbyt dużego znaczenia, ponieważ nie transponują Dyrektywy 2000/78/WE. Przeciwnie, pojęcie zapewnienia mieszkania osobom niepełnosprawnym zawarte będzie w Kodeksie pracy (w części regulacyjnej) a mianowicie w przepisach art. R Co prawda artykuł ten dotyczy zapewnienia odpowiednich materialnych warunków pracy, jednak wydaje się, że pojęcie zamieszkania zawarte w Dyrektywie odnosi się również do warunków niematerialnych i systemu wyłączeń, który opiera się na pojęciu odpowiednich warunków mieszkaniowych oraz proporcjonalnego obciążenia pracodawcy. 44 Przepis nt. zmiany ciężaru dowodu, zawarty w Ustawie o molestowaniu został później zmieniony (Ustawa z dnia 3 stycznia 2003) w celu dostosowania do przepisów Ustawy z roku 2001 w sprawie przeciwdziałania dyskryminacji. Jednocześnie Ustawa z dnia 3 stycznia 2003 zawiera przepisy nt. mediacji w przypadku molestowania. 45 Dostęp do szkoleń, w tym do szkoleń wewnętrznych organizowanych w firmach, rekrutacja, procedury dyscyplinarne i zwolnienia, wynagrodzenie, zmiany stanowiska, decyzje o zatrudnieniu na określonym stanowisku, kwalifikacje, hierarchia, przebieg kariery, przenoszenie pracowników i odnawianie umów. 46 Wcześniej wymienione były tylko: pochodzenie, płeć, zwyczaje, sytuacja rodzinna, przynależność do grupy etnicznej, narodu lub rasy, przekonania polityczne, związek lub działania korzystne dla obydwu stron oraz przekonania religijne. 47 Muszą być reprezentowane na skalę krajową lub w danej firmie. Postępowanie może się rozpocząć nawet bez pisemnej instrukcji ofiary, o ile nie zgłosi ona sprzeciwu w ciągu piętnastu dni od momentu rozpoczęcia działań. Istnieje obowiązek pisemnego poinformowania ofiary o podjęciu działań przez związki. 20