1. Jakim prawem? Co to jest prawo i czy normy prawne różnią się od innych? Jakie są podstawowe zasady prawa? Czym grozi nieznajomość prawa?

Transkrypt

1

2 1. Jakim prawem? Co to jest prawo i czy normy prawne różnią się od innych? Jakie są podstawowe zasady prawa? Czym grozi nieznajomość prawa? CO TO JEST PRAWO? Prawo w naszym życiu jest stale obecne. Idziesz rano po chleb. Aby przed wyjściem umyć się, odkręcasz wodę, za którą płaci właściciel mieszkania lub najemca (na podstawie umowy z siecią wodociągową). Wybiegasz do sklepu, ale musisz uważać, żeby przekroczyć ulicę w miejscu do tego przeznaczonym w przeciwnym razie możesz zostać ukarany mandatem (popełniłbyś wtedy wykroczenie), kupujesz chleb i tym samym zawierasz umowę cywilną. Twoi rodzice już wyszli do pracy (ich godziny pracy, pensję, prawa i obowiązki reguluje umowa, która musi być zgodna z kodeksem pracy), a ty zastanawiasz się, o czym musisz pamiętać przed wyjściem do szkoły. Tak, miałeś zanieść do dyrektora podanie o zwolnienie z lekcji wychowania fizycznego (tu pojawia się prawo administracyjne). Życie w społeczeństwie, w którym funkcjonuje prawo mające jasne reguły, jest znacznie prostsze niż życie bez prawa. Mądry obywatel wie, jak korzystać z prawa, aby chroniło jego interesy. Czy jednak prawo to po prostu przepisy? Uważało tak wielu prawników, ale to podejście zbankrutowało w XX wieku wraz z doświadczeniami systemów totalitarnych. Naziści i komuniści posługiwali się prawem całkowicie instrumentalnie, a przestrzegający ślepo ustaw stawali się znakomitymi wykonawcami najbardziej okrutnych i zbrodniczych przepisów. W państwach totalitarnych z jednej strony obowiązywały ustawy naruszające prawa człowieka (np. ustawy norymberskie w III Rzeszy), z drugiej zaś nie przestrzegano nawet obowiązującego z woli władz prawa (np. konstytucja stalinowska w ZSRR). Ustawa i prawo wierzyliśmy, że w tych dwóch słowach wyrażamy to samo. Każda ustawa była dla nas prawem i każde prawo ustawą; nauka prawa oznaczała tylko wykładnię ustawy, a orzecznictwo wyłącznie stosowanie ustawy. Musieliśmy zrozumieć, że istnieje bezprawie w formie ustawy ustawowe bezprawie i że jedynie miarą prawa ponadustawowego możemy określać, czym jest prawo, bez względu na to, czy to prawo ponad wszelkimi ustawami nazwiemy prawem natury, prawem boskim czy prawem rozumu. Gustaw Radbruch ( ), niemiecki filozof i profesor prawa, Ius et lex nr 1/2002 Jak rozumiecie określenie ustawowe bezprawie. Kiedy waszym zdaniem można powiedzieć, że dana ustawa jest bezprawna? Kto może to zrobić? 38

3 Ludzie stworzyli prawo, żeby wymusić na sobie i na innych przestrzeganie określonych reguł. Prawo zatem to system norm, których naruszanie grozi określonymi sankcjami. Normy te ustala państwo i to ono pilnuje ich przestrzegania. Dobre prawo powinno być zgodne ze standardami międzynarodowymi. Ale czy tylko prawo reguluje nasze zachowania? Musimy być niewolnikami praw, abyśmy byli wolni. Cyceron ( r p.n.e.), mówca rzymski i polityk NORMY CZYM SIĘ RÓŻNIĄ? Każdy z nas postępuje według pewnych, często nie do końca uświadamianych norm. Regulują one sposób ubierania się, zachowania w kościele, przechodzenia przez jezdnię. Obok norm prawnych istnieją normy religijne, moralne i obyczajowe. Normy prawne to reguły postępowania wynikające z przepisów prawnych (np. kiedy prowadzimy samochód, stosujemy się do Ustawy o ruchu drogowym, kiedy składamy skargę na urząd, kierujemy się przepisami Kodeksu postępowania administracyjnego, a kiedy ktoś nas okradnie, w grę wchodzą przepisy prawa karnego). Normy religijne to zasady obowiązujące osoby określonej wiary. Normy religijne często wywodzone są bezpośrednio ze świętych ksiąg (Biblii, Tory, Koranu). Normy moralne to reguły, jak postępować, by czynić dobro i unikać zła zgodnie z rozumieniem tych pojęć w konkretnej kulturze. Z ŻYCIA WZIĘTE Obyczaj pozwala Romom zawierać małżeństwo młodo, w wieku niedopuszczalnym przez prawo cywilne i kościelne. Dlatego też związki te nie są na ogół legalizowane w urzędzie czy kościele, a jeśli to dopiero później. Zawarcie małżeństwa następuje wobec rodziców państwa młodych i ich rodziny, a ślubu udziela ktoś starszy z rodziny. Rytuał polega na związaniu młodym rąk chustą i wypowiedzeniu formuły przypominającej o obowiązku wzajemnego poszanowania. Małżeństwo tak zawarte jest ważne wobec romskiego prawa. ( Normy obyczajowe to reguły ukształtowane przez daną społeczność. Określają, co wypada robić (np. ustępować miejsca w autobusie). Niekiedy stają się nawykiem, ale niekoniecznie podlegają ocenie moralnej (jak np. zasłanianie ust przy ziewaniu). Normy mogą być ze sobą zbieżne, ale zdarza się też, że są sprzeczne. Najchętniej przestrzegamy tych norm prawnych, które pozostają w zgodzie z normami religijnymi, moralnymi i obyczajowymi. Tak jest z normą nie zabijaj. W Dekalogu zakazuje tego piąte przykazanie, a w polskim kodeksie karnym z 1997 r. istnieje rozbudowany przepis art Ludzie pobierają się zawsze z nadzieją, że uda się im być razem mimo przeciwności. Na zdjęciu: tradycyjna ceremonia żydowska. 39

4 Bywa, że prawo pozwala na coś, co jest sprzeczne z normami religijnymi. Na przykład rozwód jest możliwy w świetle polskiego prawa rodzinnego, ale niezgodny z normami religijnymi wyznania rzymskokatolickiego. Taki konflikt nie istnieje jednak w przypadku niektórych innych religii, np. w judaizmie rozwód jest dopuszczalny po spełnieniu określonych warunków. Czy normy prawne, które obowiązują wszystkich obywateli danego kraju, powinny być zgodne z normami religijnymi obowiązującymi wyznawców głównej religii w tym kraju? A jak systemy prawa powinny reagować na wielokulturowość? Czy trzeba się upierać przy tym, żeby przybysze z innej kultury bezwarunkowo przestrzegali prawa, mimo że ich normy/zwyczaje są niezgodne z prawem kraju, do którego przybyli? Czy możliwe są jakieś kompromisy (np. w Wielkiej Brytanii zezwolono sikhom na prowadzenie motoru w turbanie zamiast w kasku)? Co wy o tym sądzicie? Równie poważny problem powstaje wtedy, gdy prawo zakazuje czegoś, co norma obyczajowa dopuszcza. Wiele osób uważa na przykład, że nie ma nic złego w ściąganiu pirackich programów komputerowych, bo wszyscy tak robią". Ale... w świetle obowiązujących przepisów bezprawne uzyskanie programu komputerowego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej traktowane jest tak samo jak kradzież samochodu (patrz s. 41). Coraz liczniejsze grono autorów na świecie decyduje się jednak na stosowanie innego rozwiązania licencji Creative Commons, oznaczanych ikonką CC. Pozwala ona zachować wybrane prawa autorskie, a jednocześnie dzielić się twórczością z innymi. Autor może np. zgodzić się na rozpowszechnianie dzieła pod warunkiem podania jego nazwiska, pozwolić na korzystanie ze swej twórczości, ale bez prawa do dalszego opracowywania i przerabiania, może w końcu zgodzić się, by z jego dzieła korzystali wszyscy ci, którzy nie będę z tego czerpać zysku. W Polsce ideę tworzenia takich otwartych zasobów promuje m.in. Koalicja Otwartej Edukacji. Płacąc za muzykę, wspieramy jej twórców. Coraz częściej nagrania ściągamy przez internet. Toczy się gorąca debata, za co i jak powinniśmy płacić. NAJWAŻNIEJSZE SĄ PODSTAWY Prawo tak jak dom ma fundamenty. Są nimi zasady prawa, czyli takie normy, które uznaje się za podstawowe i które określają, wedle jakich reguł powinno się postępować, tworząc lub egzekwując prawo. Wiele z nich zdefiniowali już Rzymianie, dlatego nawet dziś posługujemy się łacińskimi sentencjami. ZASADY WSPÓŁCZESNEGO PRAWA prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) normy niższego rzędu muszą być zgodne z normami wyższego rzędu (lex superior derogat legi inferiori) 40

5 nie ma przestępstwa bez ustawy (nullum crimen sine lege) prawo nie może nakładać obowiązków niemożliwych do wykonania (ad impossiblia nemo obligatur) domniemanie niewinności wątpliwości wyjaśnia się na korzyść oskarżonego (in dubio pro reo) nieznajomość prawa nie usprawiedliwia jego przekroczenia (ignorantia iuris nocet) każdy ma prawo do obrony Prawo nie działa wstecz Jeśli mamy przestrzegać nowych przepisów, musimy mieć szansę je poznać. Nie można też wprowadzić prawa, które karałoby za coś, co zdarzyło się w przeszłości i nie było wówczas uznawane za sprzeczne z prawem. Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. Art. 3 Kodeksu cywilnego Nieznajomość prawa szkodzi Łamiąc prawo, nie można zasłaniać się tłumaczeniem nie wiedziałem. Co by się działo w kraju, w którym złodziej złapany na kradzieży czy kierowca łamiący przepisy mógłby się wykpić wyjaśnieniem nie wiedziałem, że tak nie można". Prawo po prostu przestałoby funkcjonować Nie ma przestępstwa bez ustawy Obywatel nie może się tłumaczyć, że nie znał prawa. Ale tak samo nie może domyślać się, czy coś jest przestępstwem. Gdyby katalog przestępstw nie był zamknięty, nikt nie mógłby mieć pewności, czy doszło do przestępstwa. Dlatego wszystkie przestępstwa muszą być w ustawie wyraźnie określone. A żaden czyn, który nie został wcześniej określony jako przestępstwo, nie może być za nie uznany. Inna, choć podobna do zasady nie ma przestępstwa bez ustawy reguła prawa rzymskiego brzmi: nie ma kary bez ustawy. Ona też stanowi fundament porządku prawnego. Jak ją rozumiecie? 1. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat Tej samej karze podlega, kto bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje cudzy program komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. 3. W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. 4. Jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. 41

6 5. Przepisy 1, 3 i 4 stosuje się odpowiednio do kradzieży energii lub karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego. Art. 278 Kodeksu karnego Wyobraź sobie, że na szkolną sesję naukową Młodzi wobec prawa przygotowujesz multimedialną prezentację na temat sposobu uregulowania przestępstwa kradzieży w polskim prawie karnym. Zamierzasz zilustrować zdjęciami lub rysunkami kolejne paragrafy art Jakie ilustracje wybierzesz? A jak sprawdzisz, czy zamieszczenie tych zdjęć i rysunków jest legalne? W razie wątpliwości, zajrzyj na stronę Koalicji Otwartej Edukacji ( i pobierz przewodnik Nie bądź piratem, dziel się ze światem!. Domniemanie niewinności Bardzo często w mediach słyszymy zarzuty: Doktor X skrzywdził pacjenta", Kowalski przywłaszczył sobie publiczne pieniądze". Oskarżenie jest bardzo ciężkie, a brzmi często tak, jakby sprawa była zupełnie oczywista. Wymierzanie sprawiedliwości jest zbyt poważną sprawą, by zdać się na pochopne osądy. Jak można się bronić przed oskarżeniem, jeśli wszyscy wierzą w naszą winę i nie mamy szans na przedstawienie swojej wersji wydarzeń? Dlatego obowiązuje fundamentalna zasada: winę trzeba najpierw wykazać. Dopóki nie zostanie ona udowodniona, obowiązuje domniemanie, że mamy do czynienia z osobą niewinną. WAŻNE SŁOWA norma prawna norma religijna norma moralna zasada prawa kolizja norm domniemanie niewinności SPRAWDŹ SIĘ SAM/A Czym różnią się normy prawne od obyczajowych, religijnych i moralnych? Jakie są podstawowe zasady prawa? Dlaczego prawo nie może działać wstecz? Co oznacza zasada domniemania niewinności? 42

7 2. Gdzie szukać przepisów? Skąd się biorą akty prawne? Gdzie publikowane są akty prawne? W jakim kodeksie można znaleźć przepisy dotyczące konkretnej sprawy? ŹRÓDŁA PRAWA Przepisy poznajemy z prasy, telewizji i internetu, czasem z rodzinnych rozmów Są to jednak źródła, do których musimy mieć ograniczone zaufanie. Nie zawsze nasi rozmówcy są ekspertami, nie zawsze ich informacje są prawdziwe. Nikt nie ponosi odpowiedzialności za nieścisłości, skoro tylko tak sobie mówił. Jeśli więc chcemy poznać regulacje prawne, powinniśmy sięgnąć do źródeł. SKĄD SIĘ BIERZE PRAWO? Prawo w Polsce tworzą różne organy władzy. Konstytucję uchwala Zgromadzenie Narodowe, ustawy Sejm i Senat (a podpisuje lub wetuje prezydent). Rozporządzenia wydają prezydent, rząd i ministrowie, prawo lokalne zaś uchwalają władze samorządowe. Zgodnie z art. 87 konstytucji źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są (kolejność hierarchiczna kolejne źródła muszą pozostawać w zgodzie z poprzednimi): konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia, akty prawa miejscowego (muszą być one zgodne z aktami prawa znajdującymi się wyżej w hierarchii źródeł prawa. Obowiązują tylko na obszarze działania organu, który wydał dany akt. Źródłami prawa lokalnego mogą być uchwały rady gminy, rady powiatu czy sejmiku wojewódzkiego). W Polsce istnieje jeszcze jedno zupełnie wyjątkowe źródło powszechnie obowiązującego prawa. Jeżeli Sejm nie może się zebrać, prezydent na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu. Aby dowiedzieć się, jak powstał konkretny akt prawny, warto sprawdzić: kto opracował projekt? kto miał wpływ na jego treść? kto go uchwalił? gdzie możemy szukać jego ostatecznej wersji? Pomocny okazać się może Internetowy System Aktów Prawnych (ISAP) zawierający opisy bibliograficzne i teksty aktów prawnych aktualizowane na bieżąco opublikowanych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim od roku 1918 do chwili obecnej. 43

8 GDZIE SZUKAĆ PRZEPISÓW? Akty prawne, by mogły obowiązywać i wywierać skutki prawne, muszą zostać ogłoszone. Specjalnym rodzajem publikacji są oficjalne dzienniki urzędowe, przede wszystkim: Dziennik Ustaw i Monitor Polski. Akty normatywne zawierające przepisy powszechnie obowiązujące ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia. Od 1 stycznia 2012 r. ustawy i rozporządzenia publikowane są wyłącznie w formie elektronicznej w internecie ( W Dzienniku Ustaw ogłasza się przede wszystkim: 1) konstytucję, 2) ustawy, 3) rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez prezydenta RP, 4) rozporządzenia wydane przez: prezydenta RP, Radę Ministrów, prezesa Rady Ministrów, ministrów kierujących działami administracji rządowej, przewodniczących określonych w ustawach komitetów, będących członkami Rady Ministrów, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji, 5) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw. Łatwiej znaleźć akt prawny w książce czy internecie, może jednak się okazać, że publikacja jest nieaktualna lub zawiera błędy. W przypadku jakiejkolwiek rozbieżności decydujące znaczenie ma zawartość Dziennika Ustaw. W Monitorze Polskim ogłasza się akty wewnętrzne administracji państwowej, np.: 1) zarządzenia prezydenta RP wydane na podstawie ustawy, 2) uchwały Rady Ministrów i zarządzenia prezesa Rady Ministrów wydane na podstawie ustawy, 3) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Monitorze lub aktów normatywnych, które nie były ogłoszone. Inne ważniejsze dzienniki urzędowe W Polsce istnieje więcej dzienników urzędowych; swoje własne dzienniki mają niektóre ministerstwa (np. Dziennik Urzędowy Ministra Finansów). Z kolei akty prawne Unii Europejskiej są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej wydawanym w Luksemburgu uwaga! także w języku polskim. Oficjalny dziennik urzędowy mógł być opublikowany na kawałku skały! W 1902 r. został odkryty Kodeks Hammurabiego, króla babilońskiego ( p.n.e.), który uważał, że bogowie dali mu moc przywrócenia sprawiedliwego i słusznego prawa. Przepisy Kodeksu Hammurabiego są do dziś sławne dzięki karom, które miały wyrządzać sprawcy krzywdę identyczną jak ta, której doznał poszkodowany. Na przykład: Jeśli obywatel złamał kość drugiemu obywatelowi, złamią mu kość. Kodeks został wyryty w bloku diorytu. Dziś stelę z Kodeksem Hammurabiego możemy oglądać w paryskim Luwrze. 44

9 BUDOWA I JĘZYK AKTU PRAWNEGO Akt prawny to wyraz woli państwa. Może mieć charakter ogólny i dotyczyć wszystkich obywateli, jak ustawa czy rozporządzenie, może mieć charakter indywidualny, jak np. decyzja administracyjna. Akty prawne mogą wydawać się trudne w lekturze. Wystarczy jednak przyjrzeć się ustawie, by docenić jej przejrzystą, czytelną budowę. Składa się ona z kilku stałych części: nagłówka, daty powstania, tytułu, preambuły (czyli wstępu), zasadniczej treści z przepisami i podpisu osoby wydającej akt. Język aktu prawnego jest inny od tego, którym posługujemy się na co dzień, bo przepis musi być precyzyjny. Nie powinien zatem dziwić rozbudowany aparat pojęciowy czy kilkakrotne powtarzanie w jednym zdaniu tego samego wyrazu. Czasem, dla ułatwienia, w ustawie znajduje się definicja legalna pojęcia, wyjaśniająca je zgodnie z intencjami ustawodawcy. Przykładem definicji legalnej jest pojęcie nieruchomości : Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Z ŻYCIA WZIĘTE Jak mówimy o prawie? Akty normatywne są formułowane w języku prawnym: Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim (art ustawy z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy). Język, którym posługują się prawnicy, gdy mówią o aktach normatywnych, to język prawniczy: Bigamia jest zakazana. Mężczyzna i kobieta nie mogą złożyć przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński, jeśli którekolwiek z nich pozostaje już w takim związku. Kiedy posługujemy się językiem naturalnym, o tej samej sprawie powiemy tak: Zdzisiu, co ty opowiadasz?! Przecież już masz żonę, w Polsce nie możesz mieć jednocześnie dwóch!. Spróbujcie wyjaśnić różnicę między językiem prawniczym i naturalnym na innym przykładzie! 1. Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Art. 46 Kodeksu cywilnego PRAWO CYWILNE, KARNE I ADMINISTRACYJNE Prawo cywilne to w uproszczeniu prawo stosowane na co dzień. Wystarczy, że kupiliśmy chleb, a już zawarliśmy jedną z umów Kodeksu cywilnego. Prawo cywilne to zespół przepisów normujących stosunki między równorzędnymi podmiotami. Przepisów polskiego prawa cywilnego szukamy głównie w Kodeksie cywilnym z 1964 r. 45

10 Z prawem karnym mamy do czynienia, gdy popełniony został czyn zabroniony przez ustawę, np. kradzież, zgwałcenie czy morderstwo. Prawo karne precyzyjnie definiuje czyny zabronione, określa zasady pociągania do odpowiedzialności oraz przewiduje kary. Przepisów polskiego prawa karnego szukamy głównie w Kodeksie karnym z 1997 r. Kodeks cywilny z 1964 r. Kodeks karny z 1997 r. Kodeks postępowania administracyjnego z 1960 r. Ten obszerny kodeks składa się z ponad tysiąca artykułów. Definiuje podmioty prawa cywilnego: osoby fizyczne, osoby prawne itd. (więcej o tym patrz s. 47). Określa stosunki (przede wszystkim majątkowe) między podmiotami prawa cywilnego. Zawiera ogólne przepisy prawa cywilnego, prawo rzeczowe (np. prawo własności rzeczy), prawo zobowiązań (np. przepisy dotyczące umowy sprzedaży) czy prawo spadkowe (np. jak powinien wyglądać testament). Przykładowy przepis [umowa sprzedaży]: Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę (art. 535). Kodeks karny przede wszystkim wskazuje, które czyny należy uważać za przestępstwa, oraz określa, jakie kary grożą za ich popełnienie. Przykładowy przepis [przestępstwo szpiegostwa]: Kto bierze udział w działalności obcego wywiadu przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art ). Reguluje relacje między organami administracji publicznej a obywatelami, w tym to, w jaki sposób obywatel może odwoływać się od decyzji danego organu czy składać zażalenie na jego postanowienia. Zawiera przepisy dotyczące postępowania w sprawie skarg i wniosków. Przykładowy przepis [zasada praworządności]: W toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli (art. 7). Prawo administracyjne reguluje relacje między obywatelami a urzędami. Określa kompetencje i strukturę administracji oraz wynikające z jej działania stosunki prawne. Jest rozproszone w licznych przepisach (dotyczących zagadnień tak różnych, jak prawo o obywatelstwie polskim i prawo budowlane). Prawo cywilne, karne i administracyjne stanowią prawa i obowiązki określonych podmiotów oraz regulują ich zachowania. Aby przepisy mogły być realizowane w praktyce, potrzebne są stosowne normy proceduralne, które określają tryb postępowania. Dlatego też potrzebne jest: prawo cywilne proceduralne (Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r.) prawo karne proceduralne (Kodeks postępowania karnego z 1997 r.) prawo administracyjne proceduralne (Kodeks postępowania administracyjnego z 1960 r.). Przy czym kodeksem (łac. codex - księga, spis) nazywamy usystematyzowany zbiór przepisów prawnych w formie ustawy, dotyczący zwykle określonej dziedziny prawa. Inne ważne kodeksy to: Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. Kodeks spółek handlowych z 2000 r. Kodeks pracy z 1974 r. 46

11 Prawnicy na ogół nie sięgają dziś do kodeksów w formie książkowej, lecz korzystają z ich wersji elektronicznych. Dużą zaletą takiego sposobu udostępniania aktów prawnych jest m.in. możliwość ich łatwej aktualizacji ( Sprzedawca spiera się z klientem. Na gorącym uczynku złapano przestępcę. Obywatel spiera się z urzędem, który podjął niesatysfakcjonującą go decyzję. Jak poprowadzić te sprawy do rozstrzygnięcia? Gdzie szukać odpowiednich przepisów? Kto może nam w tym pomóc? Gdy sami nie potrafimy odnaleźć przepisów prawnych na interesujący nas temat, możemy się zwrócić do jakiejś organizacji udzielającej bezpłatnie porad prawnych, np. Biura Porad Obywatelskich, funkcjonujących w wielu miastach w kraju. Organizacje te informują obywateli o przysługujących im prawach, tak aby potrafili w aktywny i skuteczny sposób rozwiązywać swoje problemy, a także podejmować działania na rzecz pożądanych społecznie zmian. ZDOLNOŚĆ PRAWNA, ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH W prawie cywilnym funkcjonują dwa istotne pojęcia: zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Każdy człowiek ma zdolność prawną od chwili urodzenia (osoba, która dysponuje zdolnością prawną, może np. mieć prawo do otrzymywania alimentów); zdolność do czynności prawnych daje nam możliwość dysponowania swoimi prawami i obowiązkami oraz samodzielnego zaciągania zobowiązań. Dzieci do lat 13 w ogóle nie mają zdolności do czynności prawnych, tak więc zawierane przez nie umowy (np. o zakupie komputera) są nieważne nie dotyczy to tylko takich codziennych transakcji jak np. zakupy w sklepie spożywczym. Umowy w imieniu dzieci są zawierane przez rodziców. Po ukończeniu 13 lat uzyskujemy ograniczoną zdolność do czynności prawnych możemy np. samodzielnie decydować o przeznaczeniu zarobionych pieniędzy. W dalszym ciągu jednak niektóre decyzje, np. umowa najmu, wymagają zgody rodziców. Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje się w momencie osiągnięcia pełnoletniości (w tym m.in. możliwość samodzielnego zawierania umów, zawarcia małżeństwa, czynne prawo wyborcze oraz prawo do samodzielnego występowania przed sądem). A czy można zostać osobą pełnoletnią wcześniej? Tak, gdy sąd wyrazi zgodę na zawarcie małżeństwa przez szesnastoletnią lub siedemnastoletnią dziewczynę (chłopcy nie mają takiej możliwości!) młoda mężatka przestaje podlegać władzy rodzicielskiej, choć w dalszym ciągu nie ma prawa brać udziału w wyborach. Pełnoletniość oznacza wiek powyżej 18. roku życia, a w przypadku osób, które zawarły związek małżeński, wiek powyżej 16. roku życia, nawet gdy małżeństwo zostało później unieważnione. OSOBA FIZYCZNA, OSOBA PRAWNA Prawo cywilne rozróżnia dwie kategorie osób: osoby fizyczne i osoby prawne. Osoba fizyczna to każdy z nas, i to od chwili urodzin aż do śmierci. Osobie, która 47

12 została poczęta, ale jeszcze się nie urodziła także przysługują pewne prawa, jednak warunkowo (musi przyjść na świat żywa). Inaczej jest z osobami prawnymi. Są nimi Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy przyznają osobowość prawną. W praktyce do tej kategorii zalicza się różnego rodzaju firmy, przedsiębiorstwa i organizacje pozarządowe, Kościoły i związki wyznaniowe, organy samorządu terytorialnego, a także jednostki terytorialne Skarbu Państwa. WAŻNE SŁOWA norma prawna akt prawny dziennik urzędowy konstytucja ustawa umowa międzynarodowa prawo europejskie prawo lokalne kodeksy: cywilny, karny, administracyjny osoba fizyczna osoba prawna SPRAWDŹ SIĘ SAM/A Jakie znasz źródła prawa? Jakie są różnice między prawem cywilnym, karnym i administracyjnym? Czy potrafisz zinterpretować prosty przepis prawny? 48

13 3. Sądy, sędziowie. Spór cywilny Dlaczego tak ważna jest niezawisłość sędziowska? Jak się pisze pozew? Jak wygląda proces cywilny? Kiedy mediacje są korzystniejsze niż sprawa w sądzie? SĄD MUSI BYĆ NIEZAWISŁY Wyobraźmy sobie, że spieramy się z sąsiadem o odszkodowanie. Sędzią okazuje się nasz dobry kolega, więc zapada wyrok na naszą korzyść. Ale co by było, gdyby sędzia był kolegą naszego sąsiada? Władza sędziowska ma sens tylko wtedy, gdy jest bezstronna i niezawisła. W koncepcji trójpodziału władzy Monteskiusza, którą się dziś posługujemy, sądownictwo obok władzy ustawodawczej i wykonawczej stało się jedną z władz w ustroju konstytucyjnym, a monarchowie i urzędnicy królewscy stracili prawo sądzenia poddanych. Konieczne okazało się także oddzielenie procesu stanowienia prawa od procesu wymierzania sprawiedliwości. Sędziowie narodu to ( ) jedynie usta, które wygłaszają brzmienie praw; nieożywione istoty, które nie mogą złagodzić ich sił ani surowości. Monteskiusz, filozof ( ) Sędziowie zobowiązani są do wydawania wyroków na podstawie obowiązujących przepisów. Jednak w konkretnych przypadkach mogą powstawać poważne spory interpretacyjne i dlatego tak ważna jest niezależność i niezawisłość sędziów. Wymiar sprawiedliwości w demokratycznym państwie powinien być wolny od jakichkolwiek nacisków politycznych. W PRL zasada ta była łamana, a orzeczenia sądów często miały spełniać oczekiwania rządzących. Na przykład po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 r. wielu sędziów okryło się niesławą, orzekając na podstawie aktu prawnego wydanego z naruszeniem przepisów i skazując niewinnych ludzi. Czy możecie sobie wyobrazić, że kiedyś wyroki będą wydawane przez komputery wyposażone w pełen zasób wiedzy? Czy chcielibyście, by waszą sprawę rozstrzygał sędzia robot? JAK ZAPEWNIĆ NIEZALEŻNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ SĘDZIÓW? Konstytucja z 1997 r. daje gwarancje niezależności i niezawisłości sędziowskiej. Każdy z nas ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Sąd właściwy dla danej sprawy (cywilnej, karnej, administracyjnej itp.) powinien być niezależny 49

14 od innych organów władzy i nie sprzyjać żadnej ze stron. Niezawisłość sędziowska wyraża się zaś w tym, że sędziowie mają respektować wyłącznie konstytucję i ustawy. Sędziom należy zapewnić dobre warunki pracy i płacy. Nie mogą oni należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Sędziowie są powoływani na stanowisko bezterminowo i objęci immunitetem sędziowskim. Zgodnie z artykułem 181 Konstytucji RP i artykułem 80 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych, sędzia nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności, jeżeli wcześniej nie zgodzi się na to sąd dyscyplinarny. Czy powyższe gwarancje niezależności i niezawisłości sędziów są waszym zdaniem wystarczające? Jakie widzicie zagrożenia w przyszłości? Z ŻYCIA WZIĘTE Spytano mnie, co ma zrobić sędzia, jeśli obowiązujące go normy prawne stoją w sprzeczności z moralnymi? Odparłem, że ma do wyboru albo ustąpienie ze stanowiska, albo wydanie wyroku zgodnego z sumieniem, mimo iż może za to ponieść poważne konsekwencje. Myślałem wtedy zarówno o orzecznictwie sądów niemieckich opartym na prawie nazistowskim, jak i o sądach sowieckich. O wyrokach wydawanych w sprawach politycznych w PRL zarówno przed 1956 r., jak i potem, szczególnie w okresie stanu wojennego. Jednak w państwie demokratycznym tego rodzaju konflikty są sporadyczne. Zbędnym radykalizmem byłoby żądanie, aby w każdym przypadku sędzia odchodził ze stanowiska. Równocześnie jednak trudno oczekiwać od niego obojętnej postawy wobec omawianego konfliktu norm, gdyż mogłoby to prowadzić do postaw oportunistycznych, a nawet do nihilizmu moralnego. (A. Strzembosz, M. Stanowska, Sędziowie warszawscy w czasie próby , Warszawa 2000) Dlaczego w państwie demokratycznym sędziowie rzadziej niż w państwie totalitarnym doświadczają konfliktu sumienia? W Polsce wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i wojskowe. Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne, co oznacza, że orzeczenie sądu I instancji można zaskarżyć do sądu II instancji. Nadzór nad działalnością sądów powszechnych sprawuje Sąd Najwyższy. SĄD CYWILNY Przed sądem karnym sądzi się sprawcę przestępstwa (o tym w następnej lekcji). Sąd ustala, czy oskarżony jest winien, czy nie i wydaje wyrok. Sąd cywilny rozstrzyga spór między dwiema stronami i wydaje orzeczenie. Wyobraźmy sobie, że pan Kowalski pożyczył panu Malinowskiemu dużą sumę na trzy miesiące. Minęło już pół roku, a Malinowski ani myśli oddać dług. W takiej sytuacji jedynym rozwiązaniem konfliktu pozostaje zwrócenie się do bezstronnego arbitra, którym jest sąd. W procesie cywilnym występują dwie strony: 50

15 powód (osoba, która wniosła do sądu sprawę o rozstrzygnięcie sporu), pozwany (osoba, wobec której powód zgłasza roszczenia). Siedziba Sądu Najwyższego w Warszawie. POZEW Postępowanie cywilne rozpoczyna się od skierowania do sądu pisma procesowego zwanego pozwem. Powód przedstawia tu swoje żądania i ich uzasadnienie (pan Kowalski musi więc wyjaśnić sądowi, że domaga się, by pan Malinowski zwrócił pieniądze, i że termin umowy o pożyczce dawno już minął). W czasie postępowania cywilnego sąd jest obowiązany do wysłuchania obu stron sporu i do przeanalizowania zgromadzonych przez nie dowodów oraz wysłuchania świadków (np. pan Kowalski może przedstawić spisaną umowę pożyczki, a pan Malinowski świadka, który słyszał, jak pan Kowalski zgadzał się na późniejszy zwrot pieniędzy). Oto, jak mógłby wyglądać pozew złożony w tej sprawie. Prawdziwy pozew powinien zawierać oprócz wskazania ewentualnych świadków czy dowodów uzasadnienie, czyli wyjaśnienie, dlaczego powód zwraca się do sądu o rozstrzygnięcie sporu: Powód: Piotr Kowalski, zam. w Malinowicach, ul. Sąsiedzka 17 Pozwany: Adam Malinowski, zam. w Kowalewie Górnym, ul. Trębacka 16 Warszawa, Do Sądu Rejonowego w Procesowie Dolnym Wydział cywilny Wartość przedmiotu sporu: zł POZEW O ZAPŁATĘ Wnoszę o: zasądzenie od pozwanego Adama Malinowskiego na rzecz powoda Piotra Kowalskiego kwoty zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia do dnia zapłaty; zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu. Wnoszę również o: dopuszczenie dowodu umowy pożyczki z dnia 4 grudnia 2010 r. Ponadto wnoszę o wezwanie na rozprawę świadków: Marii Pawlikowskiej, zam. w Kowalewie Górnym, ul. Zgody 12/62, i Michała Prawdziwskiego, zam. w Malinowicach, ul. Samochodowa 29. UZASADNIENIE W załączeniu oryginał umowy pożyczki Jan Kowalski Wzór pozwu sądowego 51

16 ROZPRAWA, SĘDZIA I ŁAWNICY Sąd rozpatruje daną sprawę w czasie rozprawy, w której uczestniczą obie strony (samodzielnie bądź reprezentowane przez pełnomocników, najczęściej adwokatów). W sprawach cywilnych w pierwszej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego. We wskazanych ustawowo sprawach sędziemu towarzyszy dwóch ławników. Ławnikiem może być każdy obywatel, który ma 30 lat, nieskazitelny charakter i nie pracuje w organach wymiaru sprawiedliwości. Jego kadencja trwa cztery lata. Strony mogą zawrzeć ugodę np. pozwany Malinowski zwróci Kowalskiemu część pożyczonych pieniędzy od razu, a resztę za pół roku. Taka ugoda, zwykle zakładająca obustronne ustępstwa, automatycznie kończy postępowanie cywilne. SCHEMAT SALI SĄDOWEJ W PROCESIE CYWILNYM Powód Wnioskodawca Stół sędziowski Świadek / biegły Publiczność Pozwany Uczestnik ORZECZENIE Jeśli do ugody nie dochodzi, sąd wydaje orzeczenie. Zgodnie z zasadą dwuinstancyjności przysługuje od niego odwołanie do sądu wyższej instancji. Wydanie orzeczenia nie oznacza jednak, że zostanie ono wykonane. Załóżmy, że sąd nakaże panu Malinowskiemu zwrot pożyczonej sumy powiększonej o odsetki. Malinowski nie zamierza jednak tego zrobić. Potrzebne jest więc postępowanie egzekucyjne, w trakcie którego komornik i sąd doprowadzą do przymusowego wykonania orzeczenia. Komornik może np. zabierać co miesiąc część zarobków pana Malinowskiego albo nawet zająć na poczet długu należący do niego dom czy przedmioty. Z ŻYCIA WZIĘTE Niespełna 25 minut trwała symulowana rozprawa prosty cywilny spór o zwrot długu nagrywana i rejestrowana cyfrowo. To ma być standard od 2012 r. w sądach okręgowych i apelacyjnych. Nie będzie już dyktowania (powtarzania) każdego słowa do protokołu, zmory współczesnych procesów. Strony sporu na życzenie dostaną zapis dźwiękowy z rozprawy (obraz przypomnieć sobie będą mogły w czytelni chodzi o to, by nie doszło do niekontrolowanego rozpowszechniania zapisów w internecie). E-protokół obejmie tylko sprawy cywilne, rodzinne i pracy. Procesy karne nadal będą protokołowane na piechotę", bo dowody w sprawach karnych gromadzi prokurator, a nie sąd, trzeba by więc najpierw zmienić procedurę. ( Gazeta Wyborcza, 20 października 2011 r.) MEDIACJE SĄDOWE Nie zawsze rozstrzygnięcie sprawy przez sąd przynosi ulgę stronie, która wygrała. W jaki sposób można jeśli charakter danej sprawy w ogóle na to pozwala łagodzić napięcia między stronami? 52

17 Odpowiedzią jest mediacja. To szczególny sposób rozwiązywania sporów: w obecności osoby bezstronnej mediatora zwaśnione strony dobrowolnie dochodzą do porozumienia. Dobry mediator może pomóc w oddzieleniu problemu od osoby, z którą znaleźliśmy się w konflikcie. Koncentruje uwagę stron na szukaniu rozwiązania sprawy, a nie na walce. Mediacje sądowe są wykorzystywane bardzo szeroko i odciążają wymiar sprawiedliwości na wielu polach (w prawie cywilnym, rodzinnym, gospodarczym, karnym oraz w postępowaniu w sprawach nieletnich). Możliwy jest także inny rodzaj mediacji mediacje społeczne prowadzone między skonfliktowanymi grupami, które jeszcze nie wkroczyły na drogę sądową (może chodzić np. o poważne konflikty sąsiedzkie). Mediatorem może być osoba, o której wiadomo, że będzie w danej sprawie bezstronna. Nie może nim być: czynny zawodowo sędzia, prokurator, adwokat, radca prawny, aplikant do tychże zawodów inna osoba zatrudniona w sądzie, prokuraturze lub innej instytucji uprawnionej do ścigania przestępstw. Z ŻYCIA WZIĘTE Mediacja to skuteczny sposób rozstrzygania sporów. Mimo to np. w pierwszym półroczu 2009 r. w sądach rejonowych okręgu częstochowskiego na 56 tys. spraw (karnych, cywilnych, prawa pracy) ledwie 85 skierowano do mediatorów. Może się tak dziać dlatego, że mediacja wydłuża czas postępowania; barierą jest też konieczność uiszczenia opłat z góry bez gwarancji wyniku. Nasze koszty i tak są niższe od sądowych przekonuje Jolanta Chlebowska, mediatorka z dziewięcioletnim doświadczeniem ponad 80% mediacji kończy się sukcesem. Po procesie strony są skłócone i nie mają ochoty na kontakty. A mediacja może wręcz doprowadzić do zacieśnienia więzi. W mediacjach obowiązuje zasada, że nie ma wygranych i przegranych. ( Gazeta Wyborcza Częstochowa, 19 października 2009 r.) Z WIZYTĄ W SĄDZIE Czy byliście kiedyś w sądzie? Spróbujcie zorganizować klasową wycieczkę do najbliższego sądu. Wyprawę do sądu, tak jak wycieczkę obywatelską do urzędu gminy, trzeba zaplanować ustalić terminy, określić cele, wybrać formę (możecie np. wziąć udział w prawdziwej rozprawie, spotkać się z pracownikiem sądu itp.). Wizyta w sądzie może stać się początkiem projektu (indywidualnego lub zespołowego) Obywatel w sądzie, w ramach którego będziecie na przykład: gromadzić i prezentować materiały dotyczące organizacji i pracy sądu celem waszego działania może być np. opracowanie praktycznego przewodnika po sądach powszechnych lub administracyjnych, badać, jakie sprawy rozpatruje wasz najbliższy sąd rejonowy możecie np. przeprowadzić badania i wywiady z pracownikami sądów, przeanalizować oficjalne statystyki, zrobić ankietę wśród mieszkańców, sprawdzać, jakie prawa mają obywatele w sądzie i czy są one przestrzegane (bez względu na to, jaką funkcję pełnią w procesie) wasze działania mogą skoncentrować się na analizie wszystkich lub wybranych praw, np. prawa do dwuinstancyjnego 53

18 postępowania, prawa do informacji, prawa do sądu, prawa do jawnego rozpatrzenia sprawy itp., wziąć udział w symulacji rozprawy sądowej wasze zadanie będzie polegało na wybraniu i opracowaniu rozprawy, podziale ról oraz przygotowaniu się do nich (możecie wymyślić sprawę procesową albo też odwołać się do jakiejś prawdziwej sytuacji). Więcej o projekcie w ćwiczeniach na końcu rozdziału. WAŻNE SŁOWA niezawisłość sędziowska immunitet sędziowski sąd cywilny pozew rozprawa sędzia ławnik mediacja SPRAWDŹ SIĘ SAM/A Dlaczego sądy powinny być niezawisłe? W jaki sposób polskie prawo gwarantuje niezależność i niezawisłość sędziów? Czy umiesz napisać pozew w wybranej sprawie cywilnej?

19 4. Przed sądem karnym Jak napisać zawiadomienie o przestępstwie? Jakie prawa mają ofiara, oskarżony i świadek? Kim jest podejrzany, a kim oskarżony? ZAWIADOMIENIE O POPEŁNIENIU PRZESTĘPSTWA Jeśli jesteś ofiarą przestępstwa, na pewno chcesz zgłosić ten fakt organom ścigania. A może tylko masz informację na temat popełnionego przestępstwa? Do złożenia zawiadomienia o przestępstwie uprawniona jest każda osoba, także niepełnoletnia. Każde zawiadomienie obliguje policjantów do podjęcia odpowiednich działań. Zawiadomienie o przestępstwie powinno zawierać jak najwięcej informacji. Jeżeli jesteś w stanie wyczerpująco opisać, co się wydarzyło (a zdarzenie nie wymaga natychmiastowych działań organów ścigania), możesz zawiadomienie o przestępstwie wysłać pocztą, em, faksem czy też przynieść osobiście do jednostki policji. Oto przykład zawiadomienia o przestępstwie, więcej informacji znajdziesz na razembezpieczniej.msw.gov.pl Janina Kowalska Warszawa, r. ul. Balonowa 11 m Warszawa tel. kom Komenda Rejonowa Policji Warszawa ul.... ZAWIADOMIENIE O POPEŁNIENIU PRZESTĘPSTWA Ja, niżej podpisana, zawiadamiam o dokonaniu na moją szkodę oszustwa przez mężczyznę podającego się za Edwarda Kwiatkowskiego. UZASADNIENIE 12 lutego 2011 r. do mojej firmy Janko przy ul. Marszałkowskiej 1111/1 w Warszawie przyszedł mężczyzna, który przedstawił się jako Edward Kwiatkowski z firmy Nowe Okna. Zaoferował mi wymianę okien po promocyjnej cenie, pod warunkiem że zapłacę 400 zł zaliczki. Z uwagi na niską cenę okien zapłaciłam wskazaną kwotę. Mężczyzna wystawił mi pokwitowanie opatrzone pieczątką firmy Nowe Okna. Oświadczył, że zamówienie zostanie zrealizowane za cztery dni. 55

20 56 Kiedy nikt się do mnie nie zgłosił, zadzwoniłam na numer telefonu podany na pokwitowaniu: (22) Telefon odebrał mężczyzna, który oświadczył, że to mieszkanie prywatne i że nie zna żadnego Edwarda Kwiatkowskiego. Uważam, że padłam ofiarą oszustwa, i wnoszę o przeprowadzenie w tej sprawie postępowania przygotowawczego w celu ustalenia i ukarania sprawcy. Z mężczyzną podającym się za Edwarda Kwiatkowskiego rozmawiałam dosyć długo, więc sądzę, że mogłabym go rozpoznać. Wydaje mi się, że odwiedził on wiele sąsiednich firm, prawdopodobnie namówił jeszcze kogoś na tę transakcję. W załączeniu kserokopia pokwitowania przyjęcia zaliczki. Janina Kowalska ZBRODNIE, WYSTĘPKI I WYKROCZENIA Prawo dzieli przestępstwa na zbrodnie i występki zbrodnia to przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat lub karą jeszcze bardziej surowszą. Występki zagrożone są karą grzywny powyżej 10 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności na dłużej niż miesiąc. Pozostałe czyny zabronione to wykroczenia, a nie przestępstwa. Do przestępstw pospolitych, czyli takich, z którymi najczęściej się stykamy, należą m.in.: przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstwa przeciw wolności, przeciw obyczajności, mieniu, wymiarowi sprawiedliwości, przestępstwa gospodarcze, skarbowe i inne. Przestępstwa mogą być umyślne i nieumyślne * (popełnione z powodu niezachowania należytej ostrożności, np. przy prowadzeniu pojazdu). Rok Przestępstwa rozbójnicze Wykrywalność przestępstw w Polsce w % Kradzież z włamaniem Przestępstwa gospodarcze Uszkodzenie mienia Przestępstwa narkotykowe Przestępstwa drogowe ,2 33,1 96,7 33,6 97,7 99, ,5 31,6 96,0 31,2 97,7 99, ,3 28,6 94,8 29,0 97,1 99, ,8 28,6 94,0 27,5 96,3 99, ,4 27,0 94,0 26,9 96,6 99, ,0 24,9 94,1 25,8 96,5 99, ,0 22,4 94,5 23,6 97,0 99, ,4 21,1 95,9 22,3 96,5 99, ,0 20,2 97,4 21,7 97,6 99, ,6 21,5 96,6 24,0 97,6 99, ,7 22,3 96,7 26,3 98,2 98, ,7 23,3 96,8 26,0 98,5 92, ,6 23,5 96,7 26,2 98,5 91,5 Źródło: * Przestępstwa mogą być pospolite (czyny przeciwko mieniu, rodzinie i opiece, wolności, wolności seksualnej i obyczajności), gospodarcze, skarbowe i polityczne. Policja wyróżnia również przestępstwa drogowe.

21 W Polsce przestępstwa są ścigane: z urzędu to takie, które policja lub prokurator mają obowiązek zwalczać niezależnie od inicjatywy twojej lub innych osób. Są to głównie przestępstwa, takie jak zabójstwo, rozbój czy pobicie, lub takie, które naruszają interes społeczny, tzn. zagrażają państwu lub społeczeństwu. Takimi przestępstwami są chociażby korupcja czy prowadzenie samochodu pod wpływem alkoholu, na wniosek policja lub prokurator nie będą ścigać sprawcy przestępstwa, dopóki osoba pokrzywdzona nie złoży wniosku o ściganie tak jest np. w przypadku zgwałcenia, groźby karalnej czy uporczywego nękania. Na wniosek są czasem ścigane czyny, w przypadku których istnieje szczególnie bliski stosunek między sprawcą a pokrzywdzonym, np. kradzież na szkodę osoby najbliższej, z oskarżenia prywatnego pokrzywdzony sam wnosi do sądu prywatny akt oskarżenia i pełni funkcję oskarżyciela tak jest np. w przypadku zniesławienia. Od 2007 r. działają w Polsce sądy 24-godzinne rozpatrujące drobne sprawy karne. Sądzą one chuliganów, pijanych kierowców, drobnych złodziei o ile zostaną złapani na gorącym uczynku lub tuż po popełnieniu przestępstwa. Wcześniej zdarzało się, że osądzanie ich trwało miesiącami. Teraz sprawę można załatwić szybko: prokurator ma 48 godzin na przedstawienie aktu oskarżenia, a sąd musi wydać wyrok w ciągu doby. WYKROCZENIA Od przestępstw należy odróżniać wykroczenia, czyli czyny uznawane za społecznie niebezpieczne, podobne jak przestępstwa, ale o mniejszej wadze. Przykładami wykroczeń są: zakłócenie porządku publicznego, prowadzenie pojazdu bez uprawnień, kradzież rzeczy o wartości niższej niż 250 zł. Kary za wykroczenia też są odpowiednio mniejsze: osoba, która popełniła wykroczenie, może zostać ukarana: aresztem (od 5 do 30 dni), ograniczeniem wolności, grzywną do 5000 złotych lub naganą. Kto w miejscu publicznym umieszcza nieprzyzwoite ogłoszenie, napis lub rysunek albo używa słów nieprzyzwoitych, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany. Art. 141 Kodeksu wykroczeń Kto w lesie rozgarnia ściółkę i niszczy grzyby lub grzybnię, podlega karze grzywny albo karze nagany. Art. 163 Kodeksu wykroczeń OFIARA PRZESTĘPSTWA, CZYLI POKRZYWDZONY Oto scenariusz znany z wielu filmów kryminalnych. Popełniono przestępstwo. Zaczyna się poszukiwanie sprawcy. Zamiast jednak dalej śledzić intrygę kryminalną, zadajmy sobie pytanie: co dalej z ofiarą przestępstwa? W języku prawnym i prawniczym ofiara przestępstwa nazywana jest pokrzywdzonym. Już z samego faktu bycia osobą pokrzywdzoną przysługują pewne prawa. Pokrzywdzony, zanim jeszcze sprawa trafi do sądu, jest stroną uprawnioną do działania we własnym imieniu i zgodnie z własnym interesem, czyli może: 57

22 składać wnioski dowodowe, wskazywać świadków, być przy oględzinach miejsca przestępstwa, ustanowić pełnomocnika (w tym pełnomocnika z urzędu, jeśli ma trudną sytuację materialną), zgłosić chęć udziału w postępowaniu mediacyjnym (patrz: s. 61), pokrzywdzony ma też dostęp do informacji o postępach i decyzjach podejmowanych w danej sprawie, może także wziąć udział w procesie przeciwko sprawcy przestępstwa, którego stał się ofiarą (pod warunkiem że w trakcie procesu przystąpi do niego jako oskarżyciel posiłkowy, w przeciwnym razie nie będzie stroną postępowania i jego prawa będą ograniczone do minimum). OGÓLNOPOLSKIE ORGANIZACJE NIOSĄCE POMOC OFIAROM PRZESTĘPSTW Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Fundacja Dzieci Niczyje (pomoc dzieciom, ich rodzinom i poprawa sytuacji dzieci uczestniczących w procedurach prawnych), Resort sprawiedliwości we współpracy z sądami, prokuratorami oraz organizacjami pozarządowym organizuje regularnie Tydzień Pomocy Ofiarom Przestępstw". Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska linia", Fundacja Pomocy Ludziom Dotkniętym Problemem Zaginięcia ITAKA, Fundacja przeciwko Handlowi Kobietami LA STRADA, Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw, ŚWIADEK Popełniono przestępstwo. Jak się dowiedzieć, kto jest jego sprawcą? Główną rolę może tu odegrać świadek. Nic więc dziwnego, że każdy z nas wezwany w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania w przeciwnym razie grożą nam wysokie kary pieniężne i inne sankcje (jak zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie). Przy czym przysługuje mu prawo do odmowy zeznań w przypadku, gdy ma obowiązek zachowania tajemnicy państwowej (art. 179 kpk) oraz tajemnicy zawodowej, służbowej lub funkcyjnej (art. 180 kpk). Świadek nie może zeznawać nieprawdy i zatajać prawdy, ale w wyjątkowych sytuacjach może uchylić się od odpowiedzi jeżeli mogłoby to pociągnąć do odpowiedzialności za przestępstwo jego lub osobę mu najbliższą (np. małżonka). Świadek może też zażądać, by przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego samego lub osobę mu najbliższą. Czasami świadek może obawiać się o swoje życie lub zdrowie wtedy jego dane osobowe mogą zostać zastrzeżone tylko do wiadomości prokuratora lub sądu. Jeśli obawy świadka są uzasadnione i do utajnienia danych dojdzie, mamy do czynienia ze świadkiem anonimowym (tzw. świadkiem incognito). 58

23 I sprawa bardzo ważna: używanie przemocy lub groźby w celu wywarcia wpływu na świadka jest przestępstwem. Innym świadkiem, który pojawia się w sprawach szczególnej wagi, jest tzw. świadek koronny osoba, która jest podejrzana o popełnienie przestępstwa, lecz w zamian za pewne korzyści (odstąpienie od wykonania kary lub jej złagodzenie) godzi się na zostanie świadkiem i obciążenie w zeznaniach współsprawców przestępstwa. W ten sposób walczy się z przestępczością zorganizowaną. SPRAWCA PRZESTĘPSTWA Zanim zajmiemy się prawami, jakie przysługują sprawcy przestępstwa, przypomnijmy, że dopóki ktoś nie został skazany przez sąd prawomocnym wyrokiem, obowiązuje zasada domniemania niewinności (patrz s. 42). Dlatego w tym przypadku musimy się posługiwać bardzo precyzyjnym językiem. Podejrzanym jest ten, kogo na podstawie zgromadzonych dowodów można podejrzewać o popełnienie przestępstwa. Oskarżonym jest ten, przeciwko komu na podstawie zgromadzonych materiałów dowodowych wniesiono oskarżenie do sądu. Osoba oskarżona ma nie tylko obowiązki, ale także prawa. Przede wszystkim nie musi dowodzić swej niewinności ani dostarczać dowodów na swoją niekorzyść. Ma natomiast prawo korzystania z pomocy obrońcy. Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia, może też bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. W Polsce mieszka coraz więcej obcokrajowców. Oskarżony, jeśli nie włada językiem polskim, ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, a pisma procesowe, np. akt oskarżenia, powinny zostać dostarczone z tłumaczeniem. PRZEBIEG I UCZESTNICY PROCESU KARNEGO Wiemy już, jak określić, co jest przestępstwem i jaka grozi za nie kara. Jak jednak realizowane są przepisy z tym związane? Informuje nas o tym Kodeks postępowania karnego. Celem postępowania jest ujawnienie faktu popełnienia przestępstwa, znalezienie sprawcy, wreszcie osądzenie go. Żeby sprawnie poruszać się w sądzie, musimy poznać kilka pojęć, z którymi się tam zetkniemy. Na etapie postępowania przygotowawczego stronami są: pokrzywdzony i podejrzany o popełnienie przestępstwa. Kto o czymś postanowił bez wysłuchania przeciwnej strony, choćby nawet sprawiedliwie postanowił, nie jest sprawiedliwy. Seneka (4 r p.n.e.-65 r n.e.), rzymski filozof Jeśli policja lub prokuratura zebrała na tyle poważne dowody przeciw podejrzanemu, by skierować sprawę do sądu, uczestnikami postępowania stają się: sąd oraz strony postępowania karnego, czyli: oskarżyciel oskarżony obrońca i pokrzywdzony, jeśli przystąpi do postępowania jako oskarżyciel posiłkowy. 59

24 By skazać oskarżonego, sąd musi udowodnić jego winę. Postępowanie karne jest dwuinstancyjne: od orzeczenia sądu I instancji można złożyć apelację do sądu II instancji. Potem w przypadku poważnego naruszenia prawa wnieść kasację do Sądu Najwyższego. Przysięgli udadzą się na naradę! zarządził Król po raz chyba dwudziesty tego dnia. O, nie! zaprotestowała Królowa. Najpierw wyrok, potem narada! Bzdura i nonsens! orzekła głośno Alicja. Kto to widział: naradzać się po wyroku? Lewis Carroll, Alicja w krainie czarów, Warszawa 1999 r. WYROK Jeśli okaże się, że oskarżony jest w ocenie sądu winny zarzucanych mu przestępstw, wymierzona zostaje kara: grzywny, ograniczenia wolności (związanego z pracą na cele użyteczne społecznie), pozbawienia wolności (kara więzienia od 1 miesiąca do 15 lat), 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności. Prokurator SCHEMAT SALI SĄDOWEJ W PROCESIE KARNYM Sędzia przewodniczący Stół sędziowski Świadkowie / biegli Publiczność Adwokaci, obrońcy (Rozprawy są jawne i może w nich uczestniczyć każdy pełnoletni obywatel) Oskarżony wraz z eskortą policyjną (jeśli jest tymczasowo aresztowany) Kara zostaje orzeczona przez sąd precyzyjnie, na podstawie przepisów, za konkretne przestępstwo. Pewne ograniczenia narzucone są za pomocą środków karnych (np. zakaz zbliżania się do ofiary, zakaz prowadzenia pojazdów, obowiązek naprawienia szkody). Jeżeli skazany trafia do więzienia, powinien podlegać procesowi resocjalizacji. Utrwalenie w więźniu postawy pożądanej przez społeczeństwo (aby nie popełniał więcej przestępstw) nie jest zadaniem łatwym. Niestety, w praktyce pobyt w więzieniu niekoniecznie prowadzi do osiągnięcia tego szczytnego celu. Działający od 1 września 2009 roku system dozoru elektronicznego pozwala, mimo pewnych ograniczeń, na prowadzenie w miarę normalnego życia osobistego skazanego, w szczególności na utrzymywanie więzi z rodziną, naukę i świadczenie pracy. Często słyszymy, że trudno, by w więzieniu ktoś się zmienił na lepsze. Czy macie pomysł na to, jak powinna wyglądać udana resocjalizacja? 60