Spis treści ISSN X. Ocena funkcjonowania wspólnotowego systemu ochrony prawnej odmian roślin... 2

Transkrypt

1 HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO NR 3/2010 KWARTALNIK POLSKIEJ IZBY NASIENNEJ Spis treści Ocena funkcjonowania wspólnotowego systemu ochrony prawnej odmian roślin... 2 Przyszłość prawnej ochrony odmian roślin w Europie... 7 Kierunki zmian w ocenie zdolności kiełkowania i innych cech wartości siewnej nasion na tle działalności ISTA Geny odporności na patogeny w genomie pszenicy WARTOŚĆ GOSPODARCZA KRAJOWYCH MATERIAŁÓW HODOWLANYCH WYBRANYCH GATUNKÓW TRAW PASZOWYCH Redaguje zespół: Karol Duczmal - redaktor naczelny Eugeniusz Piątek Andrzej Szymański Adres redakcji: Poznań ul. Kochanowskiego 7/603 tel/fax (061) pin.poznan@post.pl Skład i druk: PRODRUK Poznań, ul. Błażeja 3 tel. (061) Zasady zgłaszania artykułów: Artykuły prosimy nadsyłać do sekretariatu Redakcji w jednym egzemplarzu wraz z dyskietką lub pocztą ową, z podaniem imienia, nazwiska autora, dokładnego adresu i nr telefonu oraz nazwy zakładu pracy. Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie prawo skrótów tekstów, ograniczenia liczby rysunków, tabel i wykresów w ramach opracowania redakcyjnego. Charakterystyka odmian zbóż jarych, kukurydzy, buraka cukrowego, ziemniaka i roślin oleistych wpisanych do Krajowego Rejestru w 2010 r WSPOMNIENIE POŚMIERTNE O WOJCIECHU ANGELUSIE Z życia PIN Za treść artykułów odpowiedzialni są autorzy. Poglądy przez nich wyrażone nie muszą być zgodne z poglądami Redakcji. Tytuł indeksowany przez AGRO - LIBREX Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Nakład 350 szt. ISSN X Zamówienia na prenumeratę prosimy kierować do biura Redakcji w formie pisemnej lub przekazu pieniężnego. Przedruk w całości lub w części dozwolony tylko za zgodą redakcji. Cena 1 numeru: 15 zł (w tym 0% VAT)

2 Edward S. Gacek Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej Ocena funkcjonowania wspólnotowego systemu ochrony prawnej odmian roślin Obecnie na poziomie UE prowadzona jest, na zlecenie DG SANCO, ewaluacja funkcjonowania wspólnotowego prawa do odmian roślin (CPVR), przez firmę konsultingową GHK Consulting z Wielkiej Brytanii. Przedmiotem tej oceny jest system prawny CPVR i jego implementacja w UE, w celu identyfikacji obszarów do jego udoskonalenia, mając na względzie nowe wyzwania stojące przed hodowlą roślin i rolnictwem w UE. Systemy ochrony własności intelektualnej w hodowli roślin i w biotechnologii mają specyficzny i złożony charakter. W państwach członkowskich, dotyczą one między innymi funkcjonowania wspólnotowej ochrony nowych odmian roślin, ochrony patentowej wynalazków biotechnologicznych oraz prawnych aspektów zachowania i stosowania różnorodności biologicznej. Regulacje prawne w tych obszarach wymagają ustawicznej aktualizacji i harmonizacji, z uwagi na ciągły rozwój hodowli, biotechnologii i postępu w rolnictwie. Najpowszechniej stosowanym sposobem ochrony własności intelektualnej w hodowli roślin jest wyłączne prawo hodowców do odmian roślin, uregulowane w Konwencji UPOV (1). Konwencja UPOV (Akty z 1961, 1972, 1978 i 1991) jest międzynarodowo wynegocjowanym systemem prawnym, przygotowanym wyłącznie do ochrony własności intelektualnej w hodowli roślin i w nasiennictwie. Obecnie system ochrony prawnej typu UPOV funkcjonuje w prawie 70 krajach świata. W skali międzynarodowej, doskonaleniem i harmonizacją regulacji prawnych w obszarach własności intelektualnej w hodowli roślin i nasiennictwie zajmują się m.in.: WIPO (Międzynarodowa Organizacja Ochrony Własności Intelektualnej); WTO (Światowa Organizacja Handlu); UPOV (Międzynarodowy Związek Ochrony Nowych Odmian Roślin); FAO (Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa przy ONZ); Konwencja CBD (Konwencja o Różnorodności Biologicznej); Konwencja UPOV; Porozumienie TRIPs (Handlowe Aspekty Ochrony Własności Intelektualnej w ramach WTO) oraz ITPGRFA (Międzynarodowy Traktat ds. Zasobów Genetycznych dla Wyżywienia i Rolnictwa) funkcjonujący pod auspicjami FAO. Międzynarodowe, wspólnotowe i krajowe regulacje prawne w zakresie odkryć w biotechnologii, 2

3 związane są głównie z systemami patentowymi. Podstawami prawnymi patentowania w obszarze biotechnologii, są: Europejska Konwencja Patentowa (EPC), Dyrektywa 98/44/EC w sprawie ochrony odkryć w biotechnologii, ustawodawstwa patentowe krajów członkowskich, prawo własności przemysłowej (PWP) w Polsce. Zgodnie z EPC (Art. 53b) oraz PWP w Polsce (Art. 29, ust. 1, pkt 2), patentowaniu podlegają wynalazki biotechnologiczne nazywane patentowalnymi produktami biotechnologii: oligonukleotydy (gen i/lub jego fragmenty), sondy, wektory zawierające geny, komórki, z introdukowanymi genami (tzw. komórki GM), rośliny uzyskane w drodze regeneracji komórek GM (rośliny GM). Podkreślić należy, że nie z każdej rośliny GM powstaje odmiana GMO, oraz nie każda odmiana GMO jest odmianą pochodną w rozumieniu Konwencji UPOV. Wprowadzenie pojedynczego, obcego genu do odmiany chronionej skutkuje tym, że staje się ona odmianą pochodną. Komercyjna eksploatacja odmian pochodnych, wymaga autoryzacji ze strony właściciela wyjściowej odmiany chronionej, do której wprowadzono nowy gen, występujący w odmianie pochodnej. Patentowaniu podlegają również procesy biotechnologiczne, za pomocą których jest wytwarzany, przetwarzany i wykorzystywany materiał biologiczny, zwłaszcza w procesach mikrobiologicznych. Międzynarodowe, wspólnotowe i krajowe regulacje prawne w zakresie własności intelektualnej, uwzględniają problematykę ochrony bioróżnorodności i jej wykorzystania w hodowli roślin i biotechnologii, a w szczególności: zasad ochrony bioróżnorodności, zachowania bioróżnorodności (in situ i/lub ex situ ), dostęp do zasobów genetycznych i podziału korzyści materialnych wynikających z ich stosowania w biotechnologii i hodowli nowych odmian roślin, doskonalenia wspólnotowych i krajowych przepisów prawnych w zakresie własności intelektualnej w wymienionych obszarach bioróżnorodności. Charakterystyka aktualnie obowiązującego systemu wspólnotowego prawa do odmian roślin (CPVR) Od 1995 r. na obszarze UE obowiązuje Wspólnotowy System Ochrony Prawnej Odmian (CPVR), oparty na Konwencji UPOV z 1991 r. i administrowany przez Wspólnotowy Urząd Odmian Roślin (CPVO) w Angers, który koegzystuje z 23 krajowymi systemami ochrony prawnej odmian. Zależnie od woli hodowcy, dana odmiana może być chroniona krajowym wyłącznym prawem, w jednym lub równocześnie w kilku wybranych krajach członkowskich, albo wspólnotowym wyłącznym prawem przyznanym przez CPVO, obowiązującym równocześnie na obszarze całej wspólnoty. Przyznane hodowcy wspólnotowe prawo do określonej odmiany ma charakter nadrzędny, w stosunku do przyznanego wcześniej prawa do tej odmiany w systemie krajowym, w danym państwie członkowskim. Innymi słowy, prawo wspólnotowe i prawo krajowe dla tej samej odmiany ma charakter wykluczający się na korzyść prawa wspólnotowego. Przez okres obowiązywania prawa wspólnotowego dla danej odmiany, przyznane dla niej prawo krajowe jest uśpione. Podstawę prawną systemu wspólnotowego prawa do odmian roślin (CPVR) stanowi Rozporządzenie Rady (EC) nr 2100/94, z 27 lipca 1994 r., na podstawie którego wprowadzono w życie system wspólnotowego prawa do odmian roślin. CPVR opiera się na Konwencji UPOV z 1991 r., zgodnie z którą ochronie prawnej podlegają odmiany należące do wszystkich rodzajów i gatunków roślin. Aktualnie na poziomie UE jest chronionych ponad 16 tysięcy odmian roślin i liczba ta stale rośnie. W momencie wprowadzania obecnego systemu CPVR, w połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, postawiono przed nim następujące założenia i cele: uznano, że odmiany roślin uprawnych nie nadają się zbytnio do ochrony prawnej w ramach systemów patentowych i w związku z tym wymagają odrębnego systemu ochrony prawnej, najlepiej modelu sui generis UPOV, implementacja i aplikacja systemu CPVR nie może być prowadzona przez urzędy krajów 3

4 członkowskich, lecz przez Biuro wspólnotowe posiadające osobowość prawną, system CPVR powinien mieć odniesienie do postępu w zakresie technik hodowli roślin, włączając biotechnologię, tak aby stymulować hodowlę nowych odmian wszystkich rodzajów i gatunków botanicznych, system CPVR powinien być jasno określony, głównie w odniesieniu do: prawa właścicieli wspólnotowego prawa do odmian roślin, ważności tego prawa, odstępstw, derogacji i zapewniać, że pełne stosowanie zasad CPVR nie będzie osłabiane przez inne systemy ochrony własności intelektualnej i vice versa. Cele systemu wspólnotowego prawa do odmian roślin zapewnienie zharmonizowanej ochrony nowych odmian roślin na obszarze całej UE i na zasadach dobrowolnych, dla hodowców państw członkowskich i spoza UE, wniesienie wkładu do zwiększenia konkurencyjności wspólnotowego sektora hodowlanonasiennego i rolnictwa, a także wprowadzenie równowagi pomiędzy prawami hodowców, rolników i konsumentów, wkład dla zachowania różnorodności źródeł genetycznych i zrównoważonego rozwoju rolnictwa poprzez efektywną ochronę własności intelektualnej nowych odmian roślin, zachęta dla hodowców do inwestowania w badania i hodowlę nowych odmian roślin dla zabezpieczenia obecnych i przyszłych potrzeb konsumenta, zabezpieczenie wymiany nowych odmian roślin pomiędzy hodowcami, dzięki funkcjonowaniu przywileju hodowców. Zakres prowadzonej oceny wspólnotowego prawa do odmian roślin Aktualne prawodawstwo, w zakresie wspólnotowego prawa do odmian roślin, tj. CPVR acquis i obszarów pokrewnych, jak i jego implementacja, wymagają już oceny w związku ze zmianami, jakie zaszły w ostatnim czasie w sektorze nasiennym i w rolnictwie. Nadrzędnymi celami oceny są: 1) uzyskanie odpowiedzi, czy obecny reżim prawny w zakresie CPVR pozwolił osiągnąć zakładane cele, tj. harmonizacja, zachęta do innowacji, uproszczenie barier biurokratycznych dla hodowców w kontekście pozyskania ochrony własności intelektualnej w obszarach hodowli roślin, nasiennictwa i produkcji rolniczej, 2) wyniki ewaluacji mają wskazać na mocne i słabe strony CPVR, zwłaszcza w kontekście: tzw. odstępstwa rolnego, zwanego też przywilejem rolnika, przywileju hodowcy, zaspokajania potrzeb obywateli i gospodarki UE. Wszystkie zainteresowane strony, a mianowicie związki hodowców roślin (ESA, krajowe), stowarzyszenia rolników (COPA-COGECA), stosowne organizacje i instytucje z państw członkowskich, organizacje pozarządowe, odpowiednie dyrekcje generalne z KE, zostały zaproszone do wyrażenia swoich opinii odnośnie do funkcjonowania CPVR. Obszary podlegające ocenie są zawarte w Rozporządzeniu w sprawie utworzenia CPVR z 1994 r. (zwana rozporządzeniem podstawowym), z kilkudziesięcioma późniejszymi aktami wykonawczymi. Innymi ważnymi regulacjami, zwłaszcza w obszarze egzekwowania prawa do odmian są: Dyrektywa 2004/48/EC Rady i Parlamentu UE w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej, Rozporządzenie Rady (EC) No 1383/2003 dotyczące działań celnych w odniesieniu do towarów podejrzanych o naruszenie niektórych praw własności intelektualnej i środków zaradczych w odniesieniu do towarów, w odniesieniu do których stwierdza naruszenie tych praw, Dyrektywa 98/44/EC Rady i Parlamentu UE w sprawie ochrony prawnej odkryć biotechnologicznych. To wyjściowe rozporządzenie z 1994 r. ustanawia następujące zasady prawne i przypisy dotyczące CPVR, a mianowicie: 1) Administracyjno-techniczne warunki niezbędne do przyznania CPVR, 2) Przedmiot, włączając kryteria merytoryczne przyznania CPVR dla ochrony, 3) Osoby prawne i fizyczne upoważnione do złożenia wniosku o przyznanie CPVR, 4) Zakres CPVR, tj. prawa przyznania właścicielowi wspólnotowego prawa do odmian roślin, 5) Definicja odmian zasadniczo pochodnych (EDV) i oddziaływania systemu CPVR na te odmiany, 6) Derogacje w ramach systemu CPVR: 4

5 tzw. odstępstwo rolne (lub przywilej rolnika ), w stosunku do niektórych ustawowo określonych gatunków roślin rolniczych, 7) Ograniczenia i wyjątki od CPVR: akty wykorzystania chronionej odmiany do prywatnych, niekomercyjnych celów, akty wykorzystania chronionej odmiany do celów doświadczalnych, akty wykorzystania chronionej odmiany w programach hodowlanych w ramach przywileju hodowcy, 8) Nazewnictwo odmian, 9) Okres ważności, unieważnianie, pozbawiane i wygasanie CPVR, 10) CPVR jako obiekt własności intelektualnej w kontekście: umów na wykorzystanie prawa do odmian, licencje przymusowe, przymusowe umowy na wykorzystanie prawa do odmian, 11) Wspólnotowy Urząd Ochrony Roślin (CPVO) w Angers powołanie CPVO w celu implementacji CPVR acquis, rola CPVO, jego status prawny, jego prawa i obowiązki, kierownictwo, rejestracja i zasady dostępu do dokumentów, rola i funkcje Rady Administracyjnej CPVO, zadania i kompetencje prezydenta CPVO oraz powoływanie wyższych urzędników CPVO, rola i kompetencje Rady Odwoławczej CPVO (skład, niezależność, funkcjonowanie), procedury wobec CPVO, możliwe odwołania od decyzji CPVO, opłaty ponoszone na rzecz CPVO (opłata zgłoszeniowa, opłata za badania, opłata roczna, opłaty za odwołania i in.), prowadzenie urzędowej dokumentacji przez CPVO, 10) Budżet i kontrola finansowa CPVO, włączając audyty. Prowadzona ocena ma określić przewidywane skutki obecnego systemu CPVR dla użytkowników hodowców, rolników, innych użytkowników odmian roślin, a także dla rozwoju gospodarki i społeczeństw w państwach członkowskich. Ocena ma się koncentrować na określeniu efektywności i ewentualnej potrzebie modyfikacji istniejącego w UE systemu wspólnotowego prawa do odmian roślin. Drugim ważnym celem ewaluacji CPVR jest zidentyfikowanie mocnych i słabych stron tego systemu. Wyniki oceny powinny wskazać na potencjalne opcje i kierunki dalszej modyfikacji systemu CPVR. Trzeci ważny obszar dotyczy identyfikacji przyszłych wyzwań dla obecnego systemu CPVR, mając na uwadze innowacyjność i zachętę do przedsiębiorczości. Wyniki analizy stanu realizacji CPVR, mają wskazać kierunki potrzebnych zmian w obecnym systemie wspólnotowego prawa do odmian roślin, biorąc pod uwagę wyzwania w zakresie rozwoju rolnictwa, gospodarki oraz rozwoju społeczeństw w UE. Badania w ramach oceny będą dotyczyć całego CPVR acquis, jego implementacji i egzekwowania na poziomie wspólnotowym. Stąd przewiduje się określenie liczby chronionych odmian, zarówno na poziomie wspólnotowym via CPVO, jak i liczbę odmian chronionych na poziomach poszczególnych państw członkowskich. Ważnym elementem oceny będzie określenie stopnia zadowolenia bezpośrednio zainteresowanych stron, w tym konsumentów i obywateli w państwach członkowskich z funkcjonowania obecnego systemu CPVR, z punktu widzenia potrzeb poszczególnych ogniw łańcucha żywnościowego oraz w zakresie ochrony środowiska. Ewaluacja określi wpływ CPVR acquis na producentów (małych, średnich i dużych przedsiębiorców) i na różnych użytkowników (małych, średnich, dużych) odmian chronionych, a także na rolnictwo i zasoby genetyczne, jak również na konsumentów w UE. Określone będą relacje pomiędzy CPVR acquis, a prawodawstwem nasiennym w UE (dyrektywy marketingowe materiału siewnego), mając na względzie różne potrzeby poszczególnych ogniw łańcucha żywnościowego oraz w zakresie ochrony środowiska. Ewaluacja obejmie również zbadanie wpływu CPVR na zrównoważone rolnictwo. Oceniający przeanalizują, czy skutki wynikające z obecnej legislacji CPVR korespondują z założeniami określonymi pierwotnie w CPVR acquis, a w szczególności w odniesieniu do następujących problemów: 1) harmonizacja ochrony prawnej odmian na poziomie wspólnotowym, 2) czy system CPVR acquis jest nadal właściwym reżimem do przyznawania wspólnotowego prawa do odmian roślin, a w szczególności, w zakresie: skuteczności ochrony CPVR (warunki, zakres, ograniczenia i czasokres), 5

6 roli i efektywności działalności CPVO, egzekwowania wspólnotowego prawa do odmian roślin, 3) wpływ CPVR acquis na zainteresowane strony: konsekwencje dla małych, średnich i dużych firm hodowlanych, konsekwencje dla małych, średnich i dużych gospodarstw rolnych, korzyści dla obywateli i konsumentów w UE, 4) czy system CPVR jest stymulującym narzędziem dla rozwoju hodowli roślin w UE? 5) jaki jest wpływ CPVR na bioróżnorodność, wspólnotowy sektor nasienny i rolnictwo, a w szczególności: na zachowanie i erozję zasobów genetycznych, na związki pomiędzy CPVR acquis a dyrektywami marketingowymi i skutki wynikające z tych relacji. Określenie słabych i mocnych stron obecnego CPVR acquis Wpływ CPVR na interesy hodowców roślin, sektor nasienny, rolników, krajowych urzędów odmianowych, konsumentów, a w szczególności: identyfikacji istniejących utrudnień dla posiadaczy CPVR, a zwłaszcza ograniczeń w ich egzekwowaniu, w tym także problematyki odmian pochodnych, słabe i mocne strony obecnych przepisów dotyczących odstępstw od wspólnotowego prawa do odmian roślin, tj. przywileju hodowcy i/lub odstępstwa rolnego (przywileju rolnika), koszty związane z funkcjonowaniem CPVR acquis, problemy w egzekwowaniu przez hodowców posiadanego CPVR, ko-egzystencja pomiędzy systemem CPVR a krajowymi systemami ochrony prawnej odmian w państwach członkowskich, jaki jest wpływ CPVR acquis na krajowe systemy ochrony prawnej odmian, jakie są możliwe opcje funkcjonowania CPVR acquis w przyszłości. Wyzwania dla wspólnotowego prawa do odmian roślin W przyszłości przewiduje się następujące wyzwania dla wspólnotowego prawa do odmian roślin: zapewnienie, aby hodowcy mieli do dyspozycji system ochrony prawnej odmian, pozwalający na efektywne i skuteczne korzystanie ze swoich praw, spowodowanie, że egzekwowanie przyznanych praw będzie w zgodności z wspólnotowymi zasadami współzawodnictwa i nie będzie sprzyjać tworzeniu się rynków monopolistycznych, zapewnienie, aby przyznawane prawo do odmian roślin nie prowadziło do nadmiernych i nieuzasadnionych kosztów dla użytkowników nowych odmian, wzmocnienie obecnie funkcjonującego systemu prawnego tak, aby jeszcze w większym niż dotąd stopniu przyczyniał się do stymulowania inwestycji i dalszego rozwoju hodowli nowych odmian oraz do uczciwego współzawodnictwa w sektorze nasiennym, wspieranie konkurencyjności wspólnotowego rynku nasiennego w skali globalnej, zachowanie zgodności ram prawnych wspólnotowego prawa do odmian roślin z międzynarodowymi instrumentami prawnymi w zakresie ochrony własności intelektualnej, jak Konwencja UPOV, Porozumienie TRIPS, CBD, EPC, jak również IT PGRFA, należy dążyć do tego, aby wymienione wyżej systemy ochrony własności intelektualnej były efektywne i nie wykluczały się wzajemnie, zapewnienie pozytywnego wpływu na interesy konsumentów i wspólnotowej gospodarki jako całości, system wspólnotowego prawa do odmian roślin powinien umożliwiać szybką reakcję zainteresowanych stron na nowe wyzwania w obszarze ochrony własności intelektualnej, w związku z rozwojem nowych technik hodowli i rozmnażania roślin i innych zastosowań biotechnologii, W czasie trwania polskiej prezydencji Rady Europy w Brukseli, w dniu 5 października 2011 r., planowana jest organizacja przez DG SANCO konferencji, której celem ma być podsumowanie raportu z wyników oceny wspólnotowego prawa do odmian roślin. Na konferencję zostaną zaproszone zainteresowane strony, których dotyczy wyłączne prawo do odmian roślin. Reprezentant naszego kraju przedstawi tam referat na temat polskiego systemu ochrony prawa do odmiany wraz ze swymi spostrzeżeniami dotyczącymi funkcjonowania w całym okresie jego istnienia w kraju. 6

7 Karol W. Duczmal Polska Izba Nasienna w Poznaniu Przyszłość prawnej ochrony odmian roślin w Europie Koszty hodowli roślin stale rosną, nakłady na wyprodukowanie nowych odmian sięgają już 15-25% obrotu, a więc hodowla roślin należy do jednego z najbardziej kosztochłonnych przemysłów, na równi z przemysłem farmaceutycznym i jemu podobnymi. Jej opłacalność zależy bezpośrednio od prawa chroniącego własność intelektualną, tj. konwencji UPOV i opartych na niej unijnego i krajowych prawach chroniących tę własność. Prawa te są prawami prywatnymi, co oznacza, że ich egzekucja leży wyłącznie w rękach osób te prawa posiadających, czyli hodowców roślin. Wzrastające koszty hodowli roślin wymuszają na hodowcach wykonanie maksymalnego wysiłku, by wykorzystać wszystkie możliwości, jakie dają im istniejące prawa chroniące ich własność. Te działania, a także przeszło 15-letni czas funkcjonowania ostatniej wersji Konwencji UPOV (1991) pozwalają w dużym stopniu na ocenę istniejącej legislacji i przedstawienie propozycji jej ulepszenia. Podjęta w ostatnich latach z inicjatywy rządu Wielkiej Brytanii ocena i próba uproszczenia legislacji nasiennej Unii Europejskiej w ramach tzw. Better Regulation niejako samorzutnie spowodowała podjęcie dyskusji nad potrzebę nowelizacji prawa własności intelektualnej w UE. Przyczyniły się także do tego decyzje sądu europejskiego znacznie utrudniające zbieranie opłat należnych hodowcom od tzw. materiału ze zbioru w obecnie istniejącej regulacji. Działania European Seed Association (ESA), Community Plant Variety Rights Office (CPVO) i EU s Directoriate for Health and Consumers (DG Sanco) rozpoczęte od przeglądu systemów zbierania opłat od materiału ze zbioru, doprowadziły do stwierdzenia o braku definicji małego rolnika i problemach związanych z otrzymywaniem niezbędnych w obecnej regulacji informacji od rolników do zbierania tych opłat. DG Sanco w grudniu 2009 r. uznała, że jest konieczna pełna analiza istniejącej legislacji, mająca na celu wykazanie, czy spełnia ona jej oryginalne założenia, pomagając ulepszyć hodowlę roślin i czy jej zapisy odpowiadają postawionym im celom w świetle zmieniającej się zarówno struktury rolnictwa jak i przemysłu nasiennego. Zauważono też potrzebę oceny mocnych i słabych stron obecnego systemu i w oparciu o tę ocenę przedstawienie założeń do przyszłej, nowej regulacji. Analizą tą objęto nie tylko określenie pojęcia małego rolnika, ale także własnego gospodarstwa i przedsiębiorstwa, gatunki roślin, które wolno rozmnażać rolnikom w ramach odstępstwa rolnego oraz interakcji z prawem patentowym. DG Sanco wyjaśniła również, że nie chce kwestionować prawa rolników do rozmnażania nasion we własnym gospodarstwie, ale tak ulepszyć prawo do odmiany, aby ułatwić zbieranie opłat od materiału ze zbioru na terenie całej UE. Zaplanowano przeprowadzenie w 2010 r. konsultacji z wszystkimi zainteresowanymi, ocenę otrzymanego materiału przewidziano na lato 2011 r., a przedstawienie nowych propozycji legislacyjnych przed końcem 2011 r. 7

8 Przedmiotem dalszych analiz i ocen będzie próba odpowiedzi na kilka następujących kwestii: kto to jest mały rolnik? Odpowiedź na to pytanie jest trudna, ze względu na zróżnicowane warunki gospodarowania w różnych częściach Europy. Małoobszarowe gospodarstwa zostały uznane przez Komisję Europejską za ważne dla zachowania krajobrazu i środowiska i z tego tytułu muszą być chronione. Ten powód, w opinii rolników, uzasadnia niższą wysokość opłat od materiału ze zbioru dla tych gospodarstw. Jednakże, jest też bardzo ważne określenie wielkości gospodarstwa, przy której zbieranie tych opłat jest nieekonomiczne. Trzeba więc uznać, że nie wszystkie te opłaty będą zbierane, a rolnicy będą wymagali specjalnej ochrony prawnej, własne gospodarstwo i przedsiębiorstwo (own holding) gospodarowanie na własnej ziemi i przy wykorzystaniu kontraktu Obecna definicja własnego gospodarstwa i przedsiębiorstwa może ograniczać prawa właściciela gospodarstwa, gdyż pozwala mu tylko korzystać z uprawnień, jakie wynikają z powierzchni jego gospodarstwa. W nowoczesnym rolnictwie coraz częściej zawiera się kontakty z sąsiednimi rolnikami na dostawę plonów wielu roślin, a z istniejącej definicji wynikałoby, że nasiona, które by uzyskiwał tą drogą nie byłyby objęte wspominanymi uprawnieniami. To, zdaniem rolników, powoduje konieczność zmiany wspomnianej definicji. Nowe, wstępne propozycje sprowadzają się do stwierdzenia, że prawa te obejmują zarówno ściśle określony obszar gospodarstwa, jak również plony nasion uzyskiwane przez właściciela gospodarstwa na mocy oddzielnych porozumień kontraktów. Zbieranie informacji o korzystaniu z materiału ze zbioru Systemy zbierania opłat od materiału ze zbioru w Unii Europejskiej w różnych krajach są różne i posiadają odmienne mechanizmy; w niektórych nie ma ich w ogóle. System brytyjski, oparty na własnych deklaracjach rolników, informacjach od firm czyszczących nasiona oraz zwrotnych danych z licencji funkcjonuje dobrze. Niektóre inne kraje używają systemów opartych na danych podatkowych i danych zbieranych poprzez spółdzielnie lub sprzedaż końcowego produktu. Jednym z innych, kontrowersyjnych rozwiązań jest system stosowany w Finlandii, określany jako System Pojedynczej Płatności (SPS), polegający na użyciu rejestrów nasiennych. Użycie SPS wydaje się oferować prosty i tani system. Jednakże przedstawiciele świata rolniczego uważają, że dodanie potrzebnych informacji do danych SPS poważnie zwiększy te koszty i rodzi komplikacje administracyjne w systemie obecnej polityki rolnej (CAP). Dodatkowymi argumentami przeciw stosowaniu systemu SPS jest wykorzystanie do tego celu niewłaściwych zasad prawa. Polega to na włączeniu przemysłu nasiennego do tego systemu przez danie mu dostępu do deklaracji rolników, a tym samym spowodowanie zakłócenia prawnej pozycji rolników w sprawach związanych z odstępstwem rolnym, prowadząc do nieprzejrzystości tego systemu. Gatunki objęte prawem do korzystania z odstępstwa rolnego Prawa hodowców roślin zawierają listy gatunków roślin, których nasiona rolnik może używać do ponownego wysiewu we własnym gospodarstwie, wykorzystując tzw. odstępstwo rolne. Ta lista zawiera wiele roślin pastewnych, zbożowych, oleistych, włóknistych i ziemniaka. Przyczyny, dla których te rośliny zostały wpisane na tę listę wymagają ponownej analizy, gdyż wydają się być dzisiaj dość przypadkowe. Dla przykładu, łubin żółty znajduje się na tej liście, ale niebieski już nie; len oleisty wpisano na tę listę, ale lnu włóknistego nie. Dużo ważniejszym problemem jest znajdujący się w obecnym prawie zakaz wykorzystywania nasion odmian mieszańcowych do ponownego siewu w gospodarstwie w ramach odstępstwa rolnego. Zdaniem wielu osób ze środowiska rolniczego zachowanie odrębności mieszańców wg zapisu w prawach hodowców roślin, rodzi zwane przez nich zniekształcenia w wielu gatunkach. To staje się coraz poważniejszym powodem wielu dyskusji, wynikających z zwiększającego się wykorzystania nowoczesnych technik hodowli roślin. Szczególnie ma to miejsce u kukurydzy i rzepaku, w których to roślinach obserwuje się powstawanie i rejestrowanie w Katalogu Europejskim coraz większej liczby odmian mieszańcowych, w których jak wiadomo nie można korzystać z odstępstwa rolnego. Zdaniem wielu środowisk rolniczych prawa hodowców roślin powinny być technologicznie neutralne. Podnoszą one też konieczność ponownej analizy listy gatunków roślin, których nasio- 8

9 na mogą być wykorzystane do ponownego siewu we własnym gospodarstwie, a zostały na nich nie umieszczone, a mają duże znaczenie w nowoczesnym rolnictwie. W międzyczasie powstawanie mieszańców, u których materiał genetyczny jest ograniczony (zastrzeżony) i nie mogą być wykorzystane w programach hodowlanych będzie skutkowało dominacją niektórych hodowców roślin w produkcji nowych odmian. Na posiedzeniu Grupy Roboczej Copa-Cogeca Ziemniak w dniu 10 września 2010 r. odbyła się obszerna dyskusja związana z korzystaniem przez rolników z odstępstwa rolnego. Obecny na tym zebraniu przedstawiciel Komisji Europejskiej przedstawił obecnym kwestie, jakie są rozważane w ramach przewidywanych zmian w europejskim systemie ochrony odmian. Analizie są poddane w szczególności następujące aspekty: czy należy rozwinąć czy usunąć z tego prawa istniejące odstępstwa dla materiału siewnego/ sadzeniowego produkowanego na własny użytek. Przypomniano, że obecnie obowiązuje maksymalny poziom opłaty, jaki można pobierać od materiału ze zbioru w wysokości 50% w stosunku do opłaty licencyjnej, wyłączenie z konieczności wnoszenia tych opłat przez małe gospodarstwa oraz braku restrykcji ilościowych w zakresie zużytego do siewu lub sadzenia materiału własnego. czy należy rozwinąć lub zmienić definicję własnego gospodarstwa/przedsiębiorstwa. Pytanie to bezpośrednio zostało powiązane z funkcjonowaniem m.in. grup producentów rolnych, gospodarstw opartych na dzierżawach oraz nowymi metodami zarządzania na poziomie indywidualnego gospodarstwa rolnego. Obecnie zgodnie z art. 4 Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1768/95 za własne gospodarstwo przedsiębiorstwo uważa się jakiekolwiek gospodarstwo lub jego część rzeczywiście wykorzystywane przez rolnika do uprawy roślin, będące jego własnością bądź zarządzanie przez niego na podstawie innego tytułu, na jego odpowiedzialność i rachunek, w szczególności odnosi się to do dzierżaw, czy należy rozwinąć lub zmienić względnie usunąć wyłączenie małych gospodarstw z wnoszenia opłat od materiału ze zbioru dla hodowców. W dyskusji organizacje rolnicze postulowały w tym zakresie o większą elastyczność z uwagi na nowe praktyki prowadzenia działalności rolniczej i zasady nowoczesnego rolnictwa. Z kolei przedstawiciele hodowców opowiadali się za ścisłą i restrykcyjną definicją małego gospodarstwa. Z opłat ze zbioru są wyłączeni w systemie prawa europejskiego rolnicy produkujący mniej niż 92 tony zbóż lub 185 ton ziemniaka rocznie, czy należy rozwinąć lub zmienić przepisy regulujące zasady zbierania informacji i ich wymiany między osobami używającymi własnego materiału, a hodowcami roślin. Obecnie producent jest zobowiązany do przedstawienia informacji właścicielowi odmiany (hodowcy) o wykorzystaniu własnego materiału jedynie na jego żądanie. Podjęta na tym posiedzeniu debata na temat zmian w systemie prawa ochrony odmian będzie jeszcze trwała przez jakiś czas, zanim rolnicy wypracują własne stanowisko. Potem należy oczekiwać wymiany poglądów z hodowcami roślin, których stanowisko będzie najprawdopodobniej poważnie się od niego różnić. Środowisko hodowców stoi na stanowisku, że obecny system europejskiego prawa ochrony odmian, specjalnie wypracowany dla tego celu i zapewnienia opłacalnej hodowli odmian spełnia pokładane w nim cele, aczkolwiek wymaga wielu zmian i usprawnień. Jest on oparty na konwencji UPOV i tzw. przywileju hodowców, który w tej konwencji stanowi kamień milowy dla jej rozwoju i doskonale służy potrzebom hodowców roślin. Daje on dostęp wszystkim hodowcom do chronionych tym prawem odmian, polegający na możliwości korzystania z nich w prowadzonych przez nich programach hodowlanych, a jednocześnie zapewnia swobodny marketing nowymi odmianami. Hodowcy uważają też, że należałoby utrzymać europejski system ochrony odmian, zachowując jednocześnie istniejące krajowe systemy. Ich zdaniem pozwala on na podstawie jednej procedury uzyskać ochronę odmiany we wszystkich krajach Wspólnoty. Istnienie niezależnych systemów krajowych umożliwia zaś tworzenie bardziej restrykcyjnego prawa w poszczególnych krajach. Czasami to bywa korzystne, choć niekiedy jest istotnym ograniczeniem. Za jedno z najbardziej niewłaściwych rozwiązań, działających na niekorzyść właścicieli odmian jest odstępstwo rolne i częsty brak możliwości zbierania informacji o korzystaniu z niego, a także brak jasnej definicji rolnika, małego producenta, własnego gospodarstwa/przedsiębiorstwa itd. 9

10 Europejskie rolnictwo potrzebuje nieustannego dopływu nowych wyników badań celem unowocześnienie metod hodowli roślin i technologii uprawy, będących strategicznym priorytetem dla osiągania zrównoważonego wzrostu produktywności tej gałęzi gospodarki. Jest to niezbędne dla pokrycia potrzeb wzrastającej liczby ludności, zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i zachowania konkurencyjności europejskiego rolnictwa. Podstawowym źródłem tych innowacji, powstających dzięki badaniom i doskonaleniu zasobów genetycznych jest przemysł hodowlano-nasienny. Efektywny system ochrony własności intelektualnej gwarantuje dopływ środków inwestycyjnych i w konsekwencji dostarczanie rolnikom ulepszonych odmian, a których beneficjentem jest całe społeczeństwo. Hodowcy będą intensywnie inwestować w programy hodowlane, tak długo dopóki będą uzyskiwać stosowny zwrot od zainwestowanych środków finansowych. Ze względu na duże zróżnicowanie zapisów w prawach hodowców roślin i dość ogólne ich sformułowania, często dochodzi do odmiennych stwierdzeń w stosunkach między hodowcami a ich otoczeniem, co kończy się procesami sądowymi. Wysoce specjalistyczne i mało znane prawa własności intelektualnej sprawiają wiele kłopotów w sądach powszechnych, nie pozwalając na prawidłowe rozstrzygnięcia. Stąd też wywodzą się propozycje środowiska hodowlano-nasiennego powołania jednego sądu europejskiego lub jednego sądu w każdym z krajów członkowskich dla prawidłowego rozpatrzenia sporów powstających wskutek różnej interpretacji istniejącego prawa własności intelektualnej. Dla pełnej ochrony prawa do odmiany, ich właściciele, a więc hodowcy roślin muszą mieć prawo do upoważnienia osób chcących produkować lub reprodukować materiał chronionej odmiany. Bez tego upoważnienia produkcja lub reprodukcja powinna być niedozwolona i w konsekwencji karalna. Podobnie przygotowanie materiału siewnego chronionej odmiany do siewu lub sadzenia musi stanowić wyłączne prawo właściciela tej odmiany, czyli stanowić integralną część własności intelektualnej. Czynnościami komercyjnymi są także oferowanie do sprzedaży, sprzedaż, export i import oraz przechowywanie materiału roślinnego chronionej odmiany i one więc muszą stanowić działalność zastrzeżoną właścicielowi odmiany, czyli innymi słowy, stanowić część prawa własności intelektualnej. Środowiska hodowców roślin uważają również, że rozszerzenie praw ochrony odmiany na materiał ze zbioru stanowi istotne, pozytywne rozwiązanie. Postulują też dalsze ich rozszerzenie na produkty otrzymywane bezpośrednio z materiału ze zbioru chronionej odmiany. Umożliwia to art. 14 (3) Konwencji UPOV Pozwoliłoby to na bardziej skuteczną ochronę. Środowiska te uważają również, że odmiany pochodne winny stanowić część prawa własności intelektualnej. Problemem jest tu jednak wykorzystanie odmiany chronionej jako źródła do tworzenia odmiany pochodnej. Często uważa się, że jest to nieuprawnione wykorzystanie odmiany chronionej i nadużycie przywileju hodowcy. Hodowcy wspierają to rozwiązanie, jakkolwiek traktują je niekiedy jako plagiat, ale jednocześnie jako narzędzie mocno wzmacniające prawa hodowców roślin. Pewnym zagadnieniem jest tu też rozbieżność w terminach użytych w Konwencji UPOV i Europejskim Prawie Ochrony Odmian, choć znacznie ważniejszym jest brak metod do określania odmiany pochodnej. Poważnie ingeruje w prawa hodowców roślin zapis o odstępstwie rolnym. W czasie, kiedy był on formułowany, istniały obawy, że hodowcy właściciele odmian nie będą w stanie zapewnić bezpieczeństwa produkcji rolniczej wskutek niedostatecznej produkcji dobrej jakości materiału siewnego. Taka sytuacja wymagałaby uzupełnienia brakujących ilości nasion przez ich produkcję w gospodarstwach indywidualnych rolników. Dzisiaj wiemy, że obawy te nigdy nie sprawdziły się i to zabezpieczenie w postaci odstępstwa rolnego jest zbyteczne. Obecny przemysł hodowlano-nasienny bez większej trudności może dostarczyć potrzebne ilości kwalifikowanego materiału siewnego, a więc o dobrej i sprawdzonej jakości. Jednakże ze względów politycznych wydaje się, że będzie musiało ono być nadal stosowane, jakkolwiek należałoby je ograniczyć do tych roślin, w których było ono tradycyjnie stosowane. Ta zasada została jeszcze wyrażona w rekomendacjach Konferencji Dyplomatycznej UPOV w art. 15 (2), dołączonych do Konwencji UPOV Spory problem rodziłoby pozostawienie tego odstępstwa dla ziemniaka, gdyż ono właśnie jest powodem niepożądanego rozprzestrzeniania się chorób doglebowych i przenoszonych przez bulwy ziemniaczane. Warto dodać, że stanowi to zaprzeczenie ducha europejskiego systemu ochrony roślin. 10

11 Sporną sprawą między hodowcami roślin i rolnikami korzystającymi z odstępstwa rolnego jest również wysokość opłaty od materiału ze zbioru. Zdaniem hodowców odpowiednią stawkę opłaty od materiału ze zbioru stanowi nie jak to jest dotychczas, tj. 50% opłaty licencyjnej ale stawka w pełnej wysokości tej opłaty, czyli 100%. Stanowisko to wynika z faktu, że wartość odmiany nie zmniejsza się jeśli nasiona są ponownie użyte do siewu. Jest to ich zdaniem w pełni uczciwe podejście do tego problemu, tym bardziej, że opłata licencyjna stanowi tylko niewielką część ceny za nasiona, a produkowane we własnym gospodarstwie nie są pakowane, czyszczone, kwalifikowane itd., a więc ich użycie jest tańsze od nasion kupowanych na rynku. Do tej pory, jak wspomniano wcześniej, nie ma jednolitej definicji małego rolnika. W różnych krajach są oni określani w różny sposób. W Polsce, w prawie krajowym jest to gospodarstwo o powierzchni do 10 ha. Ci mali rolnicy nie mają obowiązku płacenia za nasiona ze zbioru wykorzystywane do siewu w ich gospodarstwach. Powstaje w ten sposób nierówność i dyskryminowanie większych gospodarstw. W wielu spotkaniach uczestniczący w nich rolnicy i hodowcy roślin nie widzieli żadnego technicznego powodu do wyłączenia małego rolnika z obowiązku płacenia za nasiona użyte do ponownego siewu. Uważali też, że zbieranie lub niezbieranie opłat od materiału ze zbioru należy do ich praw, jako właścicieli odmian, szczególnie jeśli koszty ich zbierania są wyższe niż należne im opłaty. Na spore trudności natrafiają też kontakty hodowców z rolnikami, mające na celu ustalenie ilości nasion użytych przez rolnika w ramach odstępstwa rolnego i przekazywanie hodowcom stosownej informacji. Wzrosły one jeszcze po decyzji ECJ (sądu europejskiego) w sprawach Schulina i Brangewitza, że hodowca musi swoje zapytanie do rolnika oprzeć na wcześniejszej informacji, że zakupił on poprzedniego roku kwalifikowany materiał siewny chronionej odmiany. Ten stan rzeczy tak mocno ingeruje w prawa hodowców, że powinien zostać jak najszybciej zmieniony, gdyż zagraża rozwojowi przemysłu nasiennego, a tym samym rozwojowi rolnictwa. Wiadomo przecież, że przeszło 70% zwiększających się plonów powstaje wskutek stosowania nowych odmian roślin. Europejskie prawa hodowców roślin przewidują możliwość udzielenia pomocy hodowcom przez państwowe urzędy w formie udostępniania im posiadanych informacji, jednak dotychczas tylko dwa kraje z nich korzystają: Finlandia i Szwecja. Hodowcy życzyliby sobie, by te zapisy zostały w ten sposób zmienione, że nakładałyby na państwa członkowskie obowiązek udzielania tych informacji przez ich urzędy. Proponowaliby też, by system zbierania opłat z materiału ze zbioru oprzeć na systemie pojedynczej płatności, z jednoczesnym wykluczeniem możliwości ingerencji w prawa rolnika, czego oni mocno się obawiają. Wiele nieporozumień sprawia też definicja własnego gospodarstwa/przedsiębiorstwa sprecyzowana w art. 4 (2) regulacji 1768/95/EC, ze względu na jej brak precyzji. Można ją interpretować jako własne, pojedyncze gospodarstwo, ale również jako spółdzielnię złożoną z wielu rolników. Wspomniano już o tym wcześniej. Obie grupy zainteresowanych osób stoją na odrębnych, całkowicie różnych stanowiskach. Czas ochrony prawa do odmiany dość powszechnie uważa się za wystarczający (25 lat), za wyjątkiem odmian ziemniaka, winorośli, drzew i krzewów. Ostatnio jednak coraz częściej podnoszą się głosy, że należałoby go wydłużyć. Stąd rodzi się propozycja generalnego wydłużenia okresu ochrony do 30 lat dla wszystkich roślin. Jedynym wyjątkiem mogłyby być ziemniaki, których okres ochronny należałoby wydłużyć do 35 lat. Wynika to z bardzo niskiego współczynnika rozmnażania. Okres co najmniej 5 lat jest niezbędny, by stworzyć odpowiedni rynek dla introdukcji odmiany. Z praktyki też wiadomo, że wiele odmian jest jeszcze na rynku po 30-letnim czasie uprawy. W ostatnich latach sporo czasu poświęca się dyskusji nad usprawnieniem działalności wspólnotowego Urzędu ds. Prawa do Odmiany (CPVO). Znaczna większość środowiska hodowlano-nasiennego jest za zwiększeniem usprawnień tego urzędu w zakresie badań OWT, reguł ustalania nazewnictwa odmian, zarówno w celach uzyskania ochrony prawnej, jak i rejestracji odmiany oraz przekazania mu administrowania Europejskim Katalogiem Odmian. Koszty funkcjonowania CPVO powinny być w całości pokryte z opłat od zgłoszonych do badań odmian. Zauważa się też możliwość obniżenia tych kosztów poprzez wykorzystanie elektronicznej komunikacji, unikania duplikacji wielu czynności i badań, dzięki lepszej współpracy między CPVO i urzędami krajowymi. Wielu hodowców uważa jednak, że funkcjonowanie tego urzędu wspólnotowego jest niesatysfakcjonujące i wymaga dalej idących działań. 11

12 Krystyna Kolasińska Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin PIB w Radzikowie Kierunki zmian w ocenie zdolności kiełkowania i innych cech wartości siewnej nasion na tle działalności ISTA Jedynym obowiązującym w Polsce dokumentem opisującym procedury oceny wartości siewnej nasion są Międzynarodowe Przepisy Oceny Nasion ISTA. Podstawowym celem tych przepisów jest ujednolicenie metod pobierania prób i badania wartości siewnej nasion roślin uprawnych. W przepisach ISTA podana jest międzynarodowo uznana metodyka oceny nasion i pobierania próbek z partii nasion dla ponad 900 gatunków roślin. W ogólnych zarysach gatunki zostały sklasyfikowane jako rolnicze i warzywne, drzewa i krzewy oraz kwiaty, przyprawy, zioła i rośliny lecznicze. Zawsze musi być oczywiste bezpośrednie połączenie pomiędzy partią nasion, z której próbka została pobrana i wynikami oceny świadectwem. Pierwsze Międzynarodowe Przepisy Oceny Nasion powstały w 1931 r. i zostały zatwierdzone na Kongresie ISTA w Wageningen (Holandia), a już w 1932 r. były przyjęte w Polsce na posiedzeniu przedstawicieli Naukowych Stacji Rolniczych, które odbyło się w Warszawie. Do międzynarodowych przepisów wprowadzono wówczas pewne zmiany, w celu przystosowania ich do warunków polskich. Obecnie przepisy wydawane są w formie dwóch oddzielnych skoroszytów, w języku angielskim, francuskim i niemieckim i publikowane przez The International Seed Testing Association (ISTA). W Polsce stosowana jest wersja oryginalna Przepisów lub wersja polska przetłumaczona za zgodą ISTA, publikowana i wydawana przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin PIB Zakład Nasiennictwa i Nasionoznawstwa w Radzikowie. Metody oceny nasion oraz wymagany sprzęt laboratoryjny, zanim zostaną wprowadzone do Przepisów, poddawane są szczegółowym badaniom walidacyjnym dla zapewnienia rzetelności i powtarzalności uzyskiwanych wyników. I tylko taki sprzęt i metody, które przejdą pozytywnie test walidacyjny, są polecane przez ISTA. W wieloletniej historii istnienia ISTA Polacy mają swój niemały udział w opracowywaniu i wprowadzaniu jednolitych kryteriów oraz metod oceny. Polska ma swój wkład w międzynarodowym dorobku w dziedzinie nasiennictwa, a zdobyte doświadczenia wykorzystywane są dla potrzeb naszej gospodarki. W latach międzywojennych członkami ISTA byli kierownicy pięciu Stacji Oceny Nasion we Lwowie, Krakowie, Poznaniu, Warszawie i w Toruniu. Od początku istnienia Związku Polacy brali udział w zjazdach i kongresach tej organizacji. Na zjeździe w 1924 r. w Cambridge i w 1928 r. w Rzymie nasz kraj reprezentował prof. E. Załęski z Krakowa. W 1931 r. delegatem był A. Iwański z Krakowa, a w 1934 i 1937 r. dr W. Swederski, kierownik Stacji Botaniczno-Rolniczej w Warszawie. W kolejnych Kongresach udział brali prof. M. Lityński z Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin i mgr J. Bartz, kierownik Stacji Oceny Nasion w Poznaniu. W późniejszych latach do grona członków ISTA dołączyli kierownicy Stacji Oceny Nasion, pracownicy naukowi IHAR-u i Ministerstwa Rolnictwa. Ponadto mgr Józef Bartz w latach pełnił zaszczytną funkcję V-ce Prezydenta ISTA i to za jego kadencji w 1974 r. w 12

13 Warszawie odbył się XVII Międzynarodowy Kongres tego Związku. W Kongresie uczestniczyło około 170 osób z 45 krajów świata. Polska od początku istnienia ISTA, jest jego członkiem i bierze aktywny udział w pracach naukowo-badawczych i technologicznych. Nasze publikacje można znaleźć w wydawanych przez ISTA czasopismach Seed Science and Technology i w biuletynie Seed Testing International. W Polsce organizowane były międzynarodowe spotkania szkoleniowe dla analityków nasiennych. Wymienić tu należy workshop Komitetu Zdrowotności Nasion ISTA zorganizowany w 1983 r. przez Krystynę Grzelak w IHAR Radzików. W szkoleniu brało udział 20 osób, w tym również przedstawiciele krajów Europy Wschodniej. Pani prof. Krystyna Tylkowska, na zaproszenie Komitetu Zdrowotności Nasion ISTA, występowała jako wykładowca w podobnym szkoleniu zorganizowanym w Serbii (2004 rok) i w Republice Południowej Afryki (2008 rok). Aktualnie członkami ISTA są: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa Laboratorium Oceny Nasion w Warszawie i w Poznaniu oraz Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Zakład Nasiennictwa i Nasionoznawstwa w Radzikowie, przy czym akredytację ISTA uprawniającą do wystawiania świadectw ISTA posiada WIORiN LON Warszawa i Poznań. Współpraca z ISTA polega głównie na udziale specjalistów w pracach Komitetów Technicznych wchodzących w skład Związku, prezentowaniu wyników badań na konferencjach oraz na udziale w testach porównawczych dotyczących oceny różnych cech wartości siewnej nasion. W badaniach porównawczych obligatoryjnie bierze udział WIORiN LON Warszawa i Poznań oraz jako wolontariusz Zakład Nasiennictwa i Nasionoznawstwa IHAR-PIB (p. strona internetowa WIORiN i IHAR-PIB zakładka: wyniki badań międzynarodowych). Wyniki testów porównawczych są doskonałym sprawdzianem jakości pracy laboratorium, ważnym dla obu stron, a zwłaszcza dla laboratorium, które wystawia międzynarodowe świadectwo kwalifikacji nasion lub w przypadku ZNiN-IHAR-PIB prowadzi szkolenia dla analityków nasiennych. Obecnie członkami ISTA (personal member) są: Joanna Krzyżnowska (WIORiN LON Warszawa), Piotr Mendelewski (WIORiN LON Poznań) i Lech Boros (ZNiN IHAR-PIB Radzików). Członkami Komitetów Technicznych ISTA są: Krystyna Kolasińska (ZNiN IHAR-PIB) Komitet Kiełkowania, Jerzy Drzewiecki (ZNiN IHAR-PIB) Komitet Tożsamości i Krystyna Tylkowska (Uniwersytet Przyrodniczy Poznaniu) Komitet Zdrowotności Nasion. Jest możliwość brania udziału w walidacyjnych doświadczeniach metodycznych oceny nasion, można wyrażać swoje opinie i sugestie dotyczące różnych zagadnień, m.in. zmian i uzupełnień do podręczników (np. Handbook on Seedling Evaluation) i do przepisów ISTA. Poza tym Polska ma prawo brać udział w głosowaniu nad wprowadzaniem zmian i uzupełnień do przepisów ISTA (1 głos). Istnieje także możliwość wymiany doświadczeń, uzyskania odpowiedzi na postawione pytania i wzięcia udziału w szkoleniach organizowanych przez poszczególne Komitety Techniczne z uwzględnieniem zniżki członkowskiej. W ostatnich latach z udziałem pracowników Zakładu Nasiennictwa i Nasionoznawstwa IHAR- PIB prowadzono badania nad wprowadzeniem azotanu potasu (KNO 3 ), jako substancji przyspieszającej kiełkowanie nasion rzepaku oraz recenzowano badania walidacyjne dotyczące podłoża organicznego (O), przeznaczonego do oceny zdolności kiełkowania nasion bobiku. Ponadto brano udział w pracach walidacyjnych metody elektroforezy prolamin z przeznaczeniem do oceny tożsamości pszenicy. W obecnej kadencji zgłoszono kilka propozycji, m.in. skrócenie czasu oceny kiełkowania nasion łubinu żółtego z 21 do 10 dni. Międzynarodowe Przepisy Oceny Nasion obowiązują w Polsce od 2001 r. dla wszystkich rodzajów i kategorii materiału siewnego. Wcześniej przepisy ISTA stosowano tylko w przypadku badania nasion wysyłanych na eksport, a w obrocie krajowym posługiwano się dwiema normami polskimi: 1. Materiał siewny. Metody badania nasion i 2. Materiał siewny. Pobieranie próbek nasion. Należy podkreślić, że normy polskie zawsze jednak uwzględniały wskazówki i zalecenia ISTA. Przepisy ISTA zmieniane są i uzupełniane wraz z rozwojem wiedzy dotyczącej biologii i fizjologii nasion oraz są dostosowywane do potrzeb rynku. Metody są aktualizowane na podstawie zgłaszanych uwag i zatwierdzane na plenarnych posiedzeniach ISTA. Na początku były nowelizowane nieregularnie, w różnych odstępach czasu. Później regularnie co 3 lata, a od 2003 r. są uzupełniane i zmieniane co roku. Wersja skoroszytowa przepisów ułatwia zastępowanie, usuwanie lub dodawanie kartek. Należy nadmienić, że potrzeba wprowadzania tak częstych zmian jest kwestionowana i rozważana w Komitetach Technicznych ISTA i być 13

14 może już niebawem nowe wydanie przepisów będzie ukazywało się rzadziej niż raz w roku. Zmiany polegają na uzupełnieniach merytorycznych jak dodawanie nowego sprzętu (np. próbobierz Cargo), nowych gatunków (np. Solanum tuberosum) i nowych metod (np. O podłoże organiczne, CD-test kontrolowane starzenie) oraz dodawanie nowych definicji, sposobu obliczania i podawania wyników, a także na zmianach redakcyjnych i wydawniczych, jak np. na łączeniu Przepisów (ogólne zasady) z Aneksami (opisy szczegółowe). Do wyjątków należy ta część Przepisów, która dotyczy oceny zdrowotności nasion (Rozdział 7). Aneks został opublikowany w oddzielnym skoroszycie pt. Aneks do Rozdziału 7. Metody Oceny Zdrowotności Nasion. W ostatnich latach do przepisów zostało wprowadzonych kilka nowo zwalidowanych metod, w tym rodzajów podłoża zalecanego do oceny zdolności kiełkowania nasion dla Brassica, Vicia faba, Glycine max, Helianthus annuus, Phaseolus vulgaris i Zea mays. Wcześniej zalecano jedynie bibułę (na bibule TP lub między bibułą BP) i piasek (S), które razem z kilkoma wariantami temperatury (stałą lub zmienną) i światłem (lub ciemnością) zmieniającymi się (lub stałymi) w ciągu doby, stanowiły metody oceny zdolności kiełkowania zalecane przez ISTA. Nowe rodzaje podłoża to podłoże organiczne (O) i bibuła przykryta piaskiem (TPS) oraz kombinacje na piasku (TS) i na podłożu organicznym (TO). Wspomnieć również należy o bibule złożonej w harmonijkę (PP). Autor artykułu, opublikowanego w Biuletynie ISTA nr 139 z kwietnia 2010 r., Joost van der Burg z Instytutu w Wageningen wątpi, czy na tym koniec, bowiem w Komitecie Kiełkowania ISTA mówi się o perlicie, drobnej glince (clay beads), torfie z krzewu koki, agarze i ich różnych wariantach. Oczywiście laboratorium oceny nasion kierując się zaleceniami ISTA może, ale nie ma obowiązku, wprowadzania nowych rodzajów podłoża. Niektóre z nich bowiem wymagają specjalnych warunków i sprzętu i są nieosiągalne dla przeciętnego laboratorium. Już ten fakt stawia pytanie czy warto ponosić koszty badań walidacyjnych, aby wprowadzać coś co dotyczy tylko wybranych laboratoriów? Wśród członków Komitetu Kiełkowania rozgorzała dyskusja, która była kontynuowana w tym roku na Kongresie w Kolonii (Niemcy), w jakim kierunku pójść, aby nie zatracić najważniejszego celu jednolitości i wiarygodności uzyskiwanych rezultatów. Joost van der Burg zastanawia się nad tym, czy więcej metod nie oznacza mniej jednolitości? Wprowadzanie wielu różnych metod zwiększa nieuchronnie różnorodność metodyczną, co w końcu może prowadzić do braku porównywalności wyników uzyskiwanych w laboratoriach, posługujących się, de facto, tymi samymi przepisami. Poza tym zastosowanie nowej metody wymaga wcześniejszego przeszkolenia personelu, sprawdzenia lub nabycia dodatkowej aparatury i materiałów. Samo wprowadzenie nowej metody jest poprzedzone nierzadko bardzo czasochłonnymi badaniami (walidacja metody) i wymaga nakładów finansowych. Nie zawsze jest to uzasadnione ekonomicznie. Należy też zdecydować w jakim kierunku powinna rozwijać się metodyka oceny zdolności kiełkowania. Trzeba też wskazać metody, które byłyby najlepsze do oceny nasion uzyskiwanych z roślin modyfikowanych genetycznie. Zdaniem ISTA przepisy powinny ograniczać się do publikowania ogólnych zasad postępowania, po to, aby stwarzać laboratoriom możliwości adaptowania ich własnej metodyki. Oczywistym jest, że te metody, jak również rodzimy sprzęt laboratoryjny, wymagają solidnego sprawdzenia i walidacji oraz zatwierdzenia przez ISTA; czasem osobistej kontroli przedstawicieli ISTA prowadzonej podczas audytów w laboratoriach posiadających akredytację. W ten sposób lokalni producenci sprzętu laboratoryjnego mogą być wykorzystani do produkcji aparatury laboratoryjnej, która może być tańsza i równie dobra jak obca. Pod określeniem metodyka ISTA powinno się rozumieć przejrzystość metodyczną teraz i w przyszłości, a uzyskiwane wyniki powinny zapewniać jednolitość i porównywalność. Ograniczona liczba metod, jak na przykład taki zapis bibuła lub piasek, powinna prowadzić do lepszej walidacji alternatywnych metod niż długa lista różnorodnych wariantów. Prosty zapis stwarza większe możliwości swobodnego wyboru metody dla pojedynczego laboratorium, ale gdyby okazało się, że wyniki uzyskiwane w laboratorium stosującym własne metody są wątpliwe, ISTA musi od nowa je sprawdzić. Joost van der Burg widzi konieczność uściślenia sposobu postępowania przy wprowadzeniu do przepisów ISTA nowego gatunku, nowego sprzętu i podłoża do kiełkowania oraz widzi pilną potrzebę prowadzenia badań nad opracowaniem metodyki badania mieszanek nasiennych oraz wystawiania stosownych dokumentów. 14

15 Geny odporności na patogeny w genomie pszenicy Struktura genomu pszenicy Genom pszenicy zwyczajnej Triticum aestivum ssp. aestivum L. jest genomem złożonym, alloheksaploidalnym. Chromosomy tego gatunku rozmieszczone są w obrębie trzech subgenomów oznaczonych literami A, B i D. Każdy genom zawiera 7 par chromosomów, co stanowi o liczbie chromosomów 2n = 6x = 42. Na podstawie analizy cytogenetycznej form aneuploidalnych, zwłaszcza monosomików i nullisomików, wyodrębniono w komórkach somatycznych 21 par chromosomów homologicznych oraz 7 grup chromosomów homeologicznych. Genom pszenicy zwyczajnej jest jednym z największych dotąd poznanych genomów roślinnych. Wielkość 1C, która oznacza wielkość jądra haploidalnego wynosi u pszenicy heksaploidalnej Mpz, a u innych gatunków waha się w granicach od 125 Mbz u rzodkiewnika, 450 Mbz u ryżu do Mbp u szachownicy z rodzaju Allium. Tak duży genom pszenicy zawiera w jądrze diploidalnym 33.1 pg DNA. Około 80% całego genomu stanowią sekwencje powtarzalne. W strukturze genomu pszenicy zwyczajnej wyróżnia się tzw. regiony bogate w geny i ubogie w geny. W obszarze tych pierwszych, które stanowią 5-10% fizycznej długości chromosomu, występuje około 85% wszystkich genów. Szacuje się, że średnio na każdym chromosomie pszenicy występuje od 2 do 4 regionów o dużym zagęszczeniu genów zlokalizowanych raczej przy końcach ramion. Ponadto Lidia Błaszczyk, Jerzy Chełkowski Instytut Genetyki Roślin PAN w Poznaniu liczba regionów bogatych w geny, występujących na krótkich ramionach chromosomów, jest niższa niż na ramionach długich. Takie same proporcje występują w odniesieniu do zagęszczenia genów wzdłuż ramion chromosomów pszenicy. Szacuje się, że najmniejsze zagęszczenie genów jest na chromosomie 4BS, 2DL i 1DL pszenicy. Regiony ubogie w geny występują pomiędzy obszarami o dużym zagęszczeniu genów i składają się z powtarzalnych sekwencji nie ulegających transkrypcji i pseudogenów. Schemat rozmieszczenia genów na chromosomie pszenicy przedstawia rysunek 1. Rys. 1. Schemat rozmieszczenia genów na chromosomie pszenicy 15

16 Obecna wiedza na temat genomu pszenicy jest wynikiem prac wielu grup badawczych, które główny wysiłek skierowały na opracowanie map genetycznych i fizycznych oraz sekwencjonowanie genomu pszenicy. Prace te były prowadzone w ramach kilku dużych projektów badawczych koordynowanych głównie przez International Triticeae Mapping Initiative założone w 1989 r., U. S. Wheat Genom Project utworzone w Stanach Zjednoczonych w 1998 r., International Genome Research On Wheat powstałe w 2002 r., kanadyjskie Agriculture and Agri-Food Canada oraz angielskie Biotechnology and Biological Sciences Research Council. Jednym z zadań U.S. Wheat Genom Project oraz BBSRC było sekwencjonowanie oraz stworzenie kolekcji EST reprezentujących tę część genomu pszenicy, która ulega ekspresji. Prace te były wykonywane w ramach założonego w 1998 r. International Triticeae EST Cooperative. Sekwencje pochodzące z ITEC zostały zdeponowane w bazie danych dbest National Centre for Biotechnology Information (NCBI, nih.gov). Do dnia 7 stycznia 2005 r. w ramach ITEC poznano 586,599 sekwencji EST. Szczegółowych informacji na temat stopnia poznania genomu pszenicy i innych gatunków z rodzaju Triticeae dostarczają również inne bazy danych, takie jak: GrainGenes ( Gramene ( czy TIGR Weat Genome Index (The Institute for Genomic Research, Statystyki zdeponowanych do dnia r. w GenBank sekwencji cdna, EST, STS, GSS, HTG oraz sekwencji genomowych, opracowanych dla Triticum aestivum podano w tabeli 1. Charakterystykę statystyczną genów pszenicy na podstawie sekwencji wybranych genów zamieszczonych w bazie danych TIGR, przedstawia tabela 2. Tab. 1. Sekwencje Triticum aestivum zdeponowane w GenBank bazy danych NCBI Dział Gen- Banku Rodzaj sekwencji Liczba sekwencji dbest dbsts 598 dbgss (Genomic Survey Sequences) 4833 dbhtg (High Troughput Genomic) 4 cdna genomowy DNA 7949 Razem Tab. 2. Charakterystyka genów pszenicy na podstawie sekwencji wybranych genów zamieszczonych w bazie danych TIGR ( org/tdb/e2k1/tae1) Cechy genów pszenicy Liczba modeli genów 387 Średnia długość genów (pz) 2432 Średnia liczba egzonów 3.7 Średnia długość egzonów (pz) 375 Średnia zawartość par GC w egzonie (%) 50.3 Średnia liczba intronów 2.7 Średnia długość intronów 379 Średnia zawartość par GC w intronie (%) 42.7 Mapy genetyczne pszenicy Od kilkunastu lat trwają także prace nad tworzeniem map genetycznych i mapowaniem genów pszenicy zwyczajnej. Pierwszymi markerami molekularnymi wykorzystywanymi do opracowywania map genetycznych i mapowania genów były markery RFLP. W 1990 r. zostało utworzone konsorcjum o nazwie International Triticeae Mapping Initiative (ITMI), którego celem było opracowanie mapy genetycznej RFLP dla pszenicy z wykorzystaniem populacji mapującej W7984 x Opata 85. Obecna mapa genetyczna RFLP ma długość cm i zawiera ponad loci. Wraz z pojawieniem się markerów SSR, populacja mapująca W7984 x Opata 85 (ITMIpop) posłużyła do utworzenia pierwszej mapy mikrosatelitarnej pszenicy, która obejmowała 279 loci. Obecna mapa mikrosatelitarna pszenicy, powstała w wyniku integracji 4 różnych map SSR, ma długość cm i zawiera markerów mikrosatelitarnych. Średnia odległość pomiędzy markerami na tej mapie wynosi 2.2 cm. Na mapie tej naniesionych jest także kilka genów odporności na choroby, takich jak geny odporności na rdzę brunatną: Lr1, Lr10, Lr16 oraz kilka genów kodujących białka zapasowe i genów warunkujących wysokość roślin. Z inicjatywy kilkunastu grup badawczych powstała zintegrowana mapa genetyczna pszenicy obejmująca loci markerów AFLP, SSR, RFLP oraz genów. Mapa ta powstała w oparciu o dane pochodzące z 16 niezależnie utworzonych map genetycznych i jest dostępna w bazie danych GrainGenes ( jouy.inra.fr, W bazie tej znajdują się także informacje dotyczące mapowania sekwencji EST w ramach projektu Wheat EST 16

17 Mapping Project, rozpoczętego w 2003 r. Jak do tej pory za pomocą sekwencji EST zostało zmapowanych loci. Charakterystyka genów pszenicy Dla pszenicy zwyczajnej opracowany został Catalogue of Gene Symboles for Wheat, w którym zebrane są informacje na temat wszystkich zidentyfikowanych genów u pszenicy, ich nazewnictwa, lokalizacji chromosomowej, sprzężeń pomiędzy genami, źródeł pochodzenia tych genów oraz markerów DNA i in. Katalog ten jest ustawicznie aktualizowany, a jego najnowsza wersja dostępna jest na stronie internetowej bazy danych GrainGenes. W katalogu opisanych jest obecnie około genów. W większości geny te zostały scharakteryzowane na podstawie fenotypu, a dla części z nich dostępne są informacje na temat lokalizacji genów na chromosomach pszenicy oraz sprzężonych z nimi markerów. Geny w katalogu zostały usystematyzowane według cech jakie determinują. W związku z tym wyróżniono 100 klas genów. Największą liczbę klas genów utworzono w oparciu o warunkowane przez te geny cechy morfologiczne i fizjologiczne, np.: akumulacja kwasu abscysynowego, pigmentacja antocyjanowa, karłowatość roślin, twardość nasion, owłosienie, nekroza końców liści, męska sterylność, reakcja na fotoperiod, reakcja na jaryzację, wysokość roślin i inne. Najwięcej genów, bo około zostało opisanych w klasie genów kodujących białka. Obecnie zidentyfikowano około 512 genów kodujących enzymy, 32 geny kodujące inhibitory enzymów, 12 genów determinujących zawartość białek w ziarniakach, około genów kodujących białka zapasowe (w tym 223 geny kodujące gliadyny i 903 geny kodujące gluteniny) oraz 153 geny kodujące inne białka. Wyróżniono także klasy genów kodujących rybosomalne RNA i białka NOR, klasy genów determinujących odporność na stresy abiotyczne, np. tolerancji na aluminium, reakcji na zasolenie, specyficznej reakcji na chłód oraz klasy genów determinujących odporność na stresy biotyczne. Geny odporności na patogeny Geny pszenicy warunkujące odporność na choroby i szkodniki takie jak owady, wirusy, patogeny, nicienie usystematyzowane są w Catalogue of Gene Symboles for Wheat w obrębie 25 klas. Największą liczbę zidentyfikowanych do tej pory genów stanowią geny odporności na rdzę: brunatną, żółtą i źdźbłową pszenicy. W katalogu opisana została również liczna grupa genów odporności na mączniaka prawdziwego i genów reakcji na Mayetiola destructor. W przypadku genów reakcji na Pratylenchus spp. i Wheat Spindle Streak Mosaic Bymovirus oraz genów warunkujących odporność na mączniaka prawdziwego, rdzę brunatną i rdzę źdźbłową oprócz genów głównych, zidentyfikowano także związane z odpornością loci cech ilościowych QTL. Dla dwóch genów genu Pm8 odporności na mączniaka prawdziwego i genu Lr23 odporności na rdzę brunatną stwierdzono obecność genów supresorowych, odpowiednio SuPm8 i SuLr23. Nazwy szkodników oraz symbole i nazwy zidentyfikowanych genów odporności podano w tabeli 3. Tab. 3. Nazwy szkodników i patogenów oraz symbole i liczby zidentyfikowanych genów odporności u pszenicy Nazwa szkodnika/patogena Symbol genu Liczba zidentyfikowanych genów Barley Yellow Dwarf Virus Bdv 2 Blumeria graminis Pm 39 Cochliobolus sativus Crr 1 Diuraphis noxia Dn 9 Eriophyes tulipae Cmc 4 Fusarium graminearum Fhs 2 Heterodera avenae Cre 8 Mayetiola destructor H 30 Meloidogyne spp. Rkn 2 Mycosphaerella graminicola Stb 8 Pratylenchus spp. Rlnn 1 Phaeosphaeria nodorum Snb 4 Puccinia graminis Sr 54 Puccinia striiformis Yr 52 Puccinia triticina Lr 62 Pyrenophora tritici-repentis tsn, Tsc 2 Sitodiplosis mosellana Sm 1 Schizaphis graminum Gb 6 Tapesia yallundae Pch 4 Tilletia caries Bt 10 Tilletia indica Kb 1 Ustilago tritici Ut 2 Wheat Spindle Streak Mosaic Wsm 1 Bymovirus Xanthomonas campestris pv. undulosa Bls 1 17

18 Geny odporności na rdzę brunatną Z pośród wszystkich opisanych u pszenicy genów głównych R (ang. major resistance genes) odporności na szkodniki, najliczniejszą grupę stanowią geny reakcji na Puccinia triticina, gatunek grzyba, w obrębie którego znanych jest około 200 ras fizjologicznych. Do tej pory jako typ reakcji rośliny na infekcję danym gatunkiem i rasą patogena zidentyfikowano 62 geny odporności na rdzę brunatną. W katalogu genów opisanych jest jeszcze 7 genów, którym nadano oznaczenia tymczasowe: LrTb, LrTm, LrTr, LrT1, LrW, LrW2, LrVPM. Dla większości z genów odporności na rdzę brunatną pszenicy znana jest ich lokalizacja chromosomowa (Tabela 4). Natomiast na poziomie molekularnym poznane zostały jedynie trzy geny odporności: Lr1, Lr10 i Lr21. W locus pięciu genów odporności na rdzę brunatną stwierdzono obecność kilku alleli. Po trzy allele występują w locus genu Lr2 i Lr3, a po dwa w locus genu Lr14, Lr17 i Lr22. Baza danych CDL (Cereal Database Laboratory) podaje natomiast, że geny Lr14a i Lr14b nie są allelami, ale są silnie sprzężone ze sobą. Ponadto gen Lr21 jest przypuszczalnie allelem genu Lr40, gen Lr39 jest allelem genu Lr41, a gen Lr2 jest allelem genu Lr15 CDL, W przypadku dwóch genów odporności na rdzę brunatną stwierdzono istnienie zjawiska komplementarności. Są to geny Lr27 i Lr31 występujące razem, np. w odmianach Gatcher, Hope, Chinese Spring. Spośród wszystkich zidentyfikowanych genów odporności na rdzę brunatną 22 geny Lr nie pochodzą z T. aestivum, ale zostały przeniesione z gatunków dzikich oraz di-, tetra- lub heksaploidalnych gatunków pokrewnych pszenicy; Graingenes, wheat.pw.usda.gov). Lokalizację chromosomową genów odporności na rdzę brunatną, oraz źródło ich pochodzenia przedstawiono w tabeli 4. Geny odporności na rdzę brunatną pszenicy to w większości geny główne. Warunkują one, zgodnie z zasadą gen-na-gen Flora, odporność monogeniczną, która ma zazwyczaj charakter genotypowo specyficzny i odnosi się tylko do patotypów nosicieli specyficznych genów awirulencji. W takim przypadku, gdy do genotypu odpornego wnika grzybnia rasy awirulentnej mamy do czynienia z reakcją nadwrażliwości HR. Dwa geny: Lr34 i Lr46 odporności na rdzę brunatną pszenicy zapewniają odporność częściową, która przejawia się często spowolnieniem procesu chorobowego (PR, ang. partial resistance). Geny te dziedziczą się jak cecha ilościowa i wspólnie wpływają na fenotyp, np. na poziom odporności, rozwój choroby, zarodnikowanie i inne cechy związane z patogenezą. W efekcie geny Lr34 i Lr46 zapewniają trwalszą odporność, w różnorodnym środowisku i przeciwko różnym patogenom grzybowym. Geny Lr34 i Lr46 podobnie jak geny: Lr12, Lr13, Lr22a, Lr22b, Lr35, Lr37, Lr48, Lr49 należą do grupy genów warunkujących odporność w stadium rośliny dorosłej (ang. APR, adult plant resistance). Niektóre geny odporności na rdzę brunatną są aktywne zarówno w stadium rośliny dorosłej jak i w stadium siewki (ang. SPR, seedling plant resistance). Obserwacje wirulencji populacji Puccinia triticina prowadzone w Polsce w latach dowodzą, że w stadium rośliny dorosłej były skuteczne geny Lr13, Lr22, Lr29, Lr34, Lr35, Lr37, a w stadium siewki i rośliny dorosłej wysoką efektywność wykazywały geny Lr9, Lr19, Lr24, Lr25. Efektywność niektórych genów wzrasta, jeśli występują w kombinacji z innymi genami. Przykładem jest gen Lr34, który w kombinacji z genami kontrolującymi odporność w stadium rośliny dorosłej lub w stadium siewki takimi jak: Lr2, Lr12, Lr13, Lr16 zapewniającymi reakcje nadwrażliwości HR jest znacznie bardziej efektywny i warunkuje trwalszą odporność roślinie. Podobnie gen Lr13, który jest obok genów Lr1, Lr3, Lr10, Lr11, Lr14, Lr26 i Lr37 jednym z genów odporności na rdzę brunatną najbardziej powszechnych w odmianach pszenic w Polsce i na świecie. Gen ten działa wyłącznie w stadium rośliny dorosłej, a jego efektywność jest bardzo niska, jednak w kombinacji z takim genem jak Lr34 lub Lr16 wpływa na wzrost odporności. Efektywne geny odporności na rdzę brunatną Lr37, odporności na rdzę żółtą Yr17 i na rdzę źdźbłową Sr38 zawiera translokacja z Triticum ventricosum. Ta grupa genów zapewnia odporność na szerokie spectrum ras patogena, a także jest użyteczna w kombinacji z innymi genami, np. Lr47 i Lr51. Cennym źródłem genów jest również translokacja z żyta T1BL.1RS, która wnosi geny Lr26, Yr9, Sr31 oraz Pm8, a także translokacja T4BS.4BL-2R#1L niosąca gen Lr25 i gen Pm7. Translokacja z Agropyron elongatum zawierająca gen Lr19 wnosi do genomu pszenicy także inne sprzężone z Lr19 geny: Wsp-D1 (koduje rozpuszczalne w wodzie białko), Sr25, Sd1 i Y (warunkuje żółte zabarwienie endospermy), a translokacja z Aegilops speltoides z genem Lr35 wprowadza również gen Sr39. 18

19 Tab. 4. Lokalizacja chromosomowa i pochodzenie genów odporności na rdzę brunatną pszenicy Gen Lokalizacja Źródło genu Gen Lokalizacja Źródło genu chromosomowa chromosomowa Lr1 5DL T. aestivum Lr30 4AL T. aestivum Lr2a 2DS T. aestivum Lr31K 4BL T. aestivum Lr2b 2DS T. aestivum Lr32 3DS Ae. tauschii Lr2c 2DS T. aestivum Lr33 1BL T. aestivum Lr3a 6BL T. aestivum Lr34 4D, 5D, 7D T. aestivum Lr3bg 6BL T. aestivum Lr35 2B Ae. speltoides Lr3ka 6BL T. aestivum Lr36 6BS Ae. speltoides Lr9 6BL Ae. umbellulata Lr37 2AS T. ventricosa Lr10 las T. aestivum Lr38 1DL, 2AL, 3DS, 5AS, 6DL A intermedium Lr11 2A T. aestivum Lr39 2DS Ae. tauschii Lr12 4BS T. aestivum Lr41 1D Ae. tauschii Lr13 2BS T. aestivum Lr42 1D Ae. tauschii Lr14a 7BL T. aestivum Lr43 7DS Ae. tauschii Lr14b 7BL T. aestivum Lr44 1B T. aestivum ssp. spelta Lr15 2DS T. aestivum Lr45 2A Secale cereale Lr16 4BS T. aestivum Lr46 1BL T. aestivum Lr17a 2AS T. aestivum Lr47 7A Ae. speltoides Lr17b 2A T. aestivum Lr48 4BL T. aestivum Lr18 5BL T. timopheevi Lr49 2AS T. aestivum Lr19 7DL A. elongatum Lr50 2BL T. timopheevii ssp. armeniacum Lr20 7AL T. aestivum Lr51 1BL Ae. speltoides Lr21 1DL Ae. tauschii LrW2S 2A * Lr22a 2DS Ae. tauschii LrVPM S 7D * Lr22b 2DS Ae. tauschii LrT1 S 2A * Lr23 2BS T. aestivum Geny o nieustalonym położeniu Lr24 1BL, 3DL, 6B A. elongatum Lr4, Lr5, * Lr6, Lr7, Lr8 Lr25 4BS Secale cereale Lr40 * Lr26 1BS Secale cereale LrTr S Ae. triuncalis Lr27K 3BS T. aestivum LrTm S T. monococcum Lr28 4AL Ae. speltoides LrTb S * Lr29 7DS A. elongatum LrW S * S tymczasowy symbol genu K geny komplementarne * nieustalone źródło genu Pogrubienie geny translokowane lub pochodzące z gatunków dzikich i pokrewnych pszenicy Sklonowane geny odporności na patogeny u pszenicy zwyczajnej Wielkość genomu pszenicy, jego poliploidalny charakter i obecność wielu sekwencji powtarzalnych (80%) jest przyczyną trudności, jakie pojawiają się w pracy nad klonowaniem genów o ważnych cechach użytkowych. Jednym z pierwszych genów odporności na patogeny u pszenicy, względem którego podjęto próby klonowania, był gen Cre3. Pochodzący z Ae. tauschii gen Cre3 zapewnia odporności na nicienie (Heterodera avenae). W obrębie locus genu Cre3, zlokalizowanego na długim ramieniu chromosomu 2D pszenicy zwyczajnej, zidentyfikowano dwa geny. Analiza sekwencji aminokwasowej wydedukowanej na podstawie sekwencji DNA i cdna jednego z tych genów (genu CD2) wykazała istnienie charakterystycznych dla wielu białek sklonowanych roślinnych genów odporności struktur: powtórzeń bogatych w leucynę (LRR, ang leucine-rich region) oraz miejsc wią- 19

20 zania nukleotydów (NBS, ang. nucleotide-binding side), co pozwala zaliczyć ten gen do klasy genów NBS-LRR. Wydedukowana sekwencja aminokwasowa genu Cre3 wykazuje podobieństwo do sekwencji wcześniej sklonowanych genów RPM1 i RPS2 odporności na Pseudomonas syringae u rzodkiewnika (Arabidopsis thaliana), genu L6 odporności na Melampsora lini zidentyfikowanego w genomie lnu oraz genu N odporności na wirusa mozaiki tytoniu TMV u tytoniu. Pierwszym sklonowanym genem odporności na rdzę brunatną, którego wiarygodność potwierdzono za pomocą transformacji genetycznej, jest gen Lr21. Zlokalizowany jest on w regionie bogatym w geny, a dokładnie w dystalnej części ramienia chromosomu 1DS i ma wielkość par zasad. Koduje białko składające się z 1080 aminokwasów, posiadające charakterystyczne motywy: miejsca wiązania nukleotydów (NBS) oraz region zawierający 13 powtórzeń bogatych w leucynę (LRR). Przy N-końcu tego białka występuje 151 aminokwasowa unikalna sekwencja nieobecna u innych znanych białek typu NBS-LRR. W związku z obecnością charakterystycznych domen gen Lr21 zaklasyfikowany jest do genów odporności klasy NBS-LRR. Strukturę genu Lr21 na poziomie genomowego DNA oraz cdna przedstawia rysunek 2. Drugim genem odporności na rdzę brunatną, którego sekwencję poznano, jest gen Lr10 zlokalizowany na krótkim ramieniu chromosomu 1A. Z locus genu Lr10 wyizolowany został początkowo gen Lrk10 kodujący prawdopodobnie białko o funkcji kinazy receptorowej. Dedukowana sekwencja aminokwasowa białka tego genu wykazuje obecność pięciu różnych domen: hydrofobową sekwencję sygnalną przy N-końcu, domenę cytoplazmatyczną, domenę transmembranową, domenę zmienną i domenę kinazy serynowo-treoninowej. W stosunku do domeny cytoplazmatycznej nie zidentyfikowano sekwencji homologicznych występujących u innych roślinnych receptorów kinazowych i dlatego przypuszcza się, że gen Lrk10 reprezentuje nowy typ receptora. Właściwy gen Lr10 wyizolowano za pomocą metody wędrowania po chromosomie, a wyniki potwierdzono dokonując transformacji genetycznej. Gen Lr10 ma długość pz i zawiera jeden intron o wielkości pz. Produkt genu Lr10 zawiera kilka charakterystycznych motywów, takich jak: motyw coiled coil (CC), miejsca wiązania nukleotydów (NBS) oraz powtórzenia bogate w leucynę (LRR). Region zawierający 14 powtórzeń bogatych w leucynę (LRR) znajduje się przy C-końcu tego 919- aminokwasowego białka. Gen Lr10 wykazuje podobieństwo sekwencji do genu RPM1 Arabidopsis thaliana i analogów genów odporności zidentyfikowanych u ryżu i jęczmienia. Nie stwierdzono jednak zasadniczego podobieństwa sekwencji genu Lr10 do sekwencji genu Lr21. Brak ścisłego spokrewnienia genu Lr10 z genem Lr21 świadczy, że dysponowanie sekwencją jednego sklonowanego genu odporności na rdzę brunatną nie ułatwi izolacji pozostałych genów Lr i prawdopodobnie geny te muszą być klonowane niezależnie od siebie. Trzecim, sklonowanym w 2007 r. genem odporności na rdzę brunatną jest gen Lr1. Gen ten ma długość pz i zawiera niewielki intron o wielkość 115 pz. Sekwencja aminokwasowa tego genu zawiera charakterystyczne dla genów odporności motywy: coiled coil (CC) przy C- i N- końcu, miejsca wiązania nukleotydów (NBS) oraz powtórzenia bogate w leucynę (LRR). Produkt białkowy tego genu posiada również domenę transmembranową i jest klasyfikowany jako białko wewnątrzkomórkowe. Gen Lr1 na poziomie aminokwasowym jest homologiczny do genu Lr10 jedynie w 18%, a do genu Lr21 jedynie w 21%. Markery molekularne sprzężone z genami odporności na rdzę brunatną Wszystkie zidentyfikowane u pszenicy geny są scharakteryzowane na podstawie fenotypu. Na po- Rys. 2. Schemat struktury genu Lr21 na poziomie genomowego DNA oraz cdna 20