Prawo rzymskie w wybranych orzeczeniach Izby Lordów w latach

Transkrypt

1 Z Dziejów Prawa. T. 4 (12). Katowice 2011 Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2868, s ŁUKASZ JAN KORPOROWICZ Prawo rzymskie w wybranych orzeczeniach Izby Lordów w latach Z dniem 1 października 2009 r. rozpoczął działalność nowy organ brytyjskiej judykatury Sąd Najwyższy Zjednoczonego Królestwa. Zasiada w nim dwunastu sędziów 1, którym przewodzi Prezes 2. Pierwszymi sędziami królowa mianowała dotychczasowych lordów sędziów (Lords of Appeal, law lords) 3. Rozpoczęcie pracy nowego organu sądownictwa stanowi właściwy moment do podjęcia próby zreasumowania sądowej działalności Izby Lordów. Dotychczas funkcje sądownicze Izby Lordów sprawowane były przez grupę lordów prawa, którzy byli mianowanymi dożywotnio parami. Wyróżniali się oni bogatym doświadczeniem prawniczym, pracując jako sędziowie w sądach niższego szczebla bądź członkowie palestry. Wprawdzie oficjalnie wszelkie orzeczenia wydawane były w imieniu całej Izby Lordów, jednak od czasu uchwalenia Appellate Jurisdiction Act 1876 nastąpiło wyraźne rozdzielenie funkcji legislacyjnych i sądowniczych wyższej izby Parlamentu 4. Mając na uwadze sceptyczne podejście prawników sytemu common law do prawa rzymskiego, należałoby przypuszczać, że prawo rzymskie nie powinno stanowić podstaw orzekania law lords. Bliższa analiza tego zagadnienia prowa- 1 Constitutional Reform Act 2005 (c 4), sec. 23 (2). 2 Ibidem, sec. 23 (5). 3 Ibidem, sec. 24. Obecnie Sąd Najwyższy Zjednoczonego Królestwa liczy jedynie jedenastu sędziów, z czego dziesięciu zostało mianowanych na podstawie sekcji 24. Constitutional Reform Act 2005, jeden zaś (Lord Clarke) na podstawie przepisów sekcji 25. tejże ustawy. Lord Scott of Foscote był sędzią Sądu Najwyższego tylko jeden dzień. Przeszedł na emeryturę w dniu 2 października 2009 r. Od 13 kwietnia 2010 r. w Sądzie Najwyższym zasiada pierwszy sędzia niemający tytułu arystokratycznego. Jest nim Sir John Dyson. 4 G. Drew r y, L. Blom- Cooper: Appellte Function. In: The House of Lords. Its Parliamentary and Judicial Roles. Eds. B. D ick son, P. Ca r m ich a el. Oxford 1999, s. 114.

2 284 dzi jednak do zupełnie innych wniosków. Znanych jest wiele wyroków, w których prawo rzymskie (głównie dzięki obecności przy ich ferowaniu lordów szkockich) stało się jedną z przesłanek orzekania. Co ciekawe, odnaleźć można owe romanistyczne ślady także w orzeczeniach mających szczególne znaczenie dla rozwoju instytucji common law. Przykładem może być orzeczenie z 1943 r. Fibrosa Spolka Akcyjna v. Fairbairn Lawson Combe Barbour, Ltd. (precedens dotyczył roszczenia polskiej spółki o zwrot wpłaconej zaliczki na poczet wykonania umowy, która została rozwiązana na skutek wybuchu drugiej wojny światowej) 5, które stanowi jedno z podstawowych orzeczeń dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia (Law of restitution) 6. Kolejnym dobrym przykładem jest seria orzeczeń, znanych w historii prawa angielskiego pod wspólną nazwą Coronation Cases ( ). Precedensy te stały się elementem rozwoju, szczególnie ważnej w angielskim prawie umów, doktryny frustration. Także i tu prawo rzymskie odegrało istotną rolę przy wydawaniu przez Izbę Lordów poszczególnych wyroków 8. Obecność prawa rzymskiego w orzeczeniach Izby Lordów nie jest wszakże jedynie zjawiskiem historycznym. Również analiza orzeczeń wydanych w ostatnich latach pozwala zaobserwować tendencję law lords do odwoływania się w uzasadnieniach wyroków do autorytetu prawa rzymskiego. Przedstawione poniżej orzeczenia Izby Lordów są wyborem jedynie kilku najważniejszych z nich, w których lordowie odnieśli się do problematyki prawa rzymskiego. Ich wybór podyktowany został rolą, jaką wyroki te odegrały w kształtowaniu się doktryny precedensu dotyczącej analizowanej w niej instytucji prawa. Należy w tym miejscu zadać zasadnicze pytanie, co można uznać za oddziaływanie prawa rzymskiego na prawo angielskie. Wprawdzie powołanie się na instytucję prawa rzymskiego w uzasadnieniu wyroku przygotowywanym przez lordów nie jest tożsame z recepcją tej instytucji do systemu prawa angielskiego, jednak sam fakt powoływania się na instytucję wywodzącą się z justyniańskich Digestów wydaje się symptomatyczny. W ten sposób można bowiem zaobserwować, jakim szacunkiem musi się cieszyć prawo rzymskie wśród angielskich sędziów. Szacunek ten ma zapewne różnorodne podłoże, 5 Ostatnio w polskiej literaturze na ten temat por. Ł. Marzec: Fibrosa przeciw Fairbairn. Polska spółka, Izba Lordów i prawo rzymskie. W: Zeszyty Prawnicze UKSW Red. J. Zab ło ck i. Warszawa 2007, s Cases and Materials on the Law of Restitution. Eds. A. Bu r rows, E. McKend r ick, J. Edel man. Oxford 2005, s ; J. Diet r ich: Restitution. A New Perspective. Sydney 1998, s ; R. Evans-Jones, K. K r use: Failure of consideration. In: Unjustified Enrichement. Key Issues in Comparative Perspective. Eds. D. Joh nston, R. Zimmer man n. Cambridge 2002, s L. Mu lca hy, J. Ti l lot son: Contract Law in Perspective. London 2004, s R. Evans-Jones: Roman Law in Britain. In: Quaestiones Iuris. Festschrift für Joseph Georg Wolf zum 70. Geburtstag. Eds. U. Manthe, C. K rampe. Berlin 2000, s. 6 7; D. Oughton, M. Davies: Sourcbook of Contract Law. London 2000, s

3 Prawo rzymskie w wybranych orzeczeniach Izby Lordów 285 jego badanie zaś wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Warto jednak pamiętać, że w prawie angielskim wszelkie orzeczenia sądów mają szczególny charakter, precedensy są bowiem źródłem prawa. Chociaż moc wiążącą ma w angielskim precedensie jedynie ratio decidendi 10, to jednak obiter dicta również odgrywa w nim istotną rolę. Choć nie stanowi ono podstawy precedensu, to jednak może być przy kolejnych sprawach analizowane 11. Obiter dicta jest więc niczym innym, jak uzasadnieniem, jakie dołączane jest do wyroku. W ten sposób dostrzec można znaczenie wszelkich odwołań Izby Lordów w uzasadnieniach wyroków do rzymskich instytucji prawnych czy rzymskich pomników prawa. Pierwszym orzeczeniem, które zawiera romanistyczny element, a zostało wydane w badanym w niniejszej pracy okresie jest orzeczenie z 15 lipca 1999 r. w sprawie Commisioners of Police for the Metropolis v. Reeves 12. Stan faktyczny sprawy przedstawiał się w następujący sposób. W 1990 r. w policyjnym areszcie powiesił się Martin Lynch, który już wcześniej podejmował dwie nieudane próby popełnienia samobójstwa. Lekarz badający przestępcę orzekł, że zdradza on wysoki stan ryzyka popełnienia samobójstwa. Mimo to policjanci nie dopilnowani aresztanta, któremu udało się zrealizować trzecią próbę samobójczą. Skarżącą w postępowaniu była konkubina zmarłego. Na podstawie Fatal Accidents Act 1976 wystąpiła z roszczeniem, powołując się na niedbalstwo, które doprowadziło do śmierci Lyncha. Sędzia wydająca zaskarżony wyrok uznała, że nie doszło do naruszenia obowiązków służbowych przez policjantów, a bezpośrednią przyczyną śmierci Lyncha był akt samobójstwa. Jej zdaniem, czyn samobójcy może być scharakteryzowany frazą volenti non fit iniuria 13, gdyż zgodził się on ze skutkiem czynu samobójczego, bądź może być uznany za przypadek tzw. novus actus interveniens 14. Wprawdzie formuła novus actus interveniens jest rdzennie angielska, to jednak przytoczona przez sędziego A.W Bradley, K.D. Ewing: Constitutional and Administrative Law. Harlow 2007, s. 16 i nast. 10 Oxford Dictionary of Law. Ed. E.A. Mar tin. Oxford 2003, s , s.v. ratio decidendi. 11 Ibidem, s. 337, s.v. obiter dicta. 12 [2000] 1 AC D (Ulpianus libro 56 ad edictum). Usque adeo autem iniuria, quae fit liberis nostris, nostrum pudorem pertingit, ut etiamsi volentem filium quis vendiderit, patri suo quidem nomine competit iniuriarum actio, filii vero nomine non competit, quia nulla iniuria est, quae in volentem fiat. 14 Formuła novus actus interveniens jest to znana angielskiemu prawu deliktowemu (Torts law) formuła podobna do konstrukcji przyczynienia się poszkodowanego (art. 362 k.c.). Polega ona na tym, że mimo naruszenia obowiązków spoczywających na pozwanym (defendant), skarżący (claimant) mógł dokonać takich czynności, które niezależnie od naruszenia obowiązków pozwanego doprowadziłyby mimo wszystko do powstania szkody; por. J. Cooke: Law of Tort. Harlow 2007, s. 186 i nast.

4 286 paremia ma ściśle rzymskie korzenie 15. Lordowie orzekający w sprawie poddali szczegółowej analizie rzymskie sformułowanie w kontekście przedmiotowej sprawy. Jej zastosowanie podzieliło jednak orzekających sędziów. Lord Jauncey of Tullichettle uznał za słuszne zastosowanie reguły jako podstawy zwolnienia policji od odpowiedzialności: I consider that this concession was rightly made. If the defence were available in circumstances such as the present where a deceased was known to have suicidal tendencies it would effectively negative the effect of any duty of care in respect of such suicide as Farquharson L.J. pointed out in Kirkham v. Chief Constable of Manchester [1990] 2 Q.B. 283, 295C in the passage to which I have already referred. Stwierdził on, że świadomość ryzyka popełnienia samobójstwa przez aresztanta skutecznie wyłączyła możliwość stosowania zasad obowiązku jego strzeżenia przez policję. Jednakże Lord Hope of Craighead zajął zupełnie odmienne stanowisko: I do not see how that principle can be applied to a case where the loss, injury or damage was caused by the deliberate act of self-harm which the defendant was under a duty to take reasonable care to prevent 16. Szkocki sędzia w sposób jednoznaczny odmówił możliwości stosowania rzymskiej premii w przedmiotowej sprawie. W jego przekonaniu groźba popełnienia samobójstwa powinna jedynie wzmóc czujność sprawujących nad nim pieczę policjantów. W ostatecznym rozstrzygnięciu Izba Lordów uznała, że brak podstaw do zastosowania zasady volenti non fit iniuria w przedmiotowej sprawie nie wyklucza jej użycia w innych sprawach związanych z niedbalstwem. Kolejnym przykładem przywołania romanistycznej argumentacji przez Izbę Lordów jest orzeczenie z 18 maja 2000 r. w sprawie Foskett v. McKeown 17. Wyrok rozstrzygnął na gruncie prawa angielskiego spór, który obecny jest w krajach systemu common law, dotyczący relacji bezpodstawnego wzbogacenia do roszczeń wynikających z prawa własności 18. Stan faktyczny sprawy był wielowątkowy i tym samym wyjątkowo skomplikowany. W 1986 r. Timothy Murphy wykupił polisę ubezpieczeniową, której wartość wynosiła milion funtów. Jednocześnie zobowiązał się do wpłacania raz do roku składki ubezpieczeniowej w wysokości funtów. Stosowne składki zostały opłacone w latach 1986, 1987, 1988, 1989 i W międzyczasie, w 1988 r., Murphy stał się udziałowcem angielskiej spółki, która wraz z por- 15 O rzymskim rodowodzie paremi por. J. K rzynówek: Volenti non fit iniuria. Powstanie i historia reguły. W: Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich. Red. W. Wołod k iewicz, J. K rzynówek. Warszawa 2001, s Nie rozumiem, w jaki sposób ta zasada może znaleźć zastosowanie w sprawie, w której strata, krzywda bądź szkoda była spowodowana rozmyślnym samookaleczeniem się, na oskarżonym zaś spoczywał obowiązek strzeżenia w celu uniknięcia [takiego skutku Ł.J.K.]. 17 [2001] 1 AC G. Vi rgo: Vindicating vindication: Foskett v McKeown reviewed. In: New Perspectives on Property Law, Obligations and Restitution. Ed. A. Hudson. London 2004, s. 203.

5 Prawo rzymskie w wybranych orzeczeniach Izby Lordów 287 tugalskim partnerem prowadziła obrót nieruchomościami. Klienci spółki, zainteresowani nabyciem nieruchomości, wpłacali na rachunek bankowy specjalnie utworzonego trust określoną sumę pieniędzy, która wykorzystywana była do zagospodarowania nieruchomości. Jeśli po upływie dwóch lat nieruchomość nie została zagospodarowana (tak też się stało w tym przypadku), klienci odzyskiwali wpłacone pieniądze wraz z odsetkami. Po wypłaceniu należności klienci spółki Murphy ego stwierdzili, że z funduszu trustu zniknęła kwota licząca funtów. Została ona przeznaczona na zapłatę przez Murphy ego składki ubezpieczeniowej jego polisy w latach 1989 i Jednocześnie w marcu 1991 r. Murphy popełnił samobójstwo. Ubezpieczyciel wypłacił rodzinie Murphy ego (żonie i dzieciom) kwotę w wysokości ,04 funtów. Wierzyciele Murphy ego zażądali od jego spadkobierców przekazania 40% wartości wypłaconego ubezpieczenia. Swe żądanie oparli na twierdzeniu, że z uwagi na opłacenie składki ubezpieczeniowej pieniędzmi pochodzącymi z ich trustu stali się również beneficjariuszami polisy. The Court of Appeal orzekł, że wierzycielom powinna zostać jedynie wypłacona suma funtów (sprzeniewierzona przez Murphy ego) wraz z odsetkami. Rodzina zmarłego nabyła bowiem tę wartość w drodze bezpodstawnego wzbogacenia (unjust enrichment). W swym uzasadnieniu Lord Hoffmann podniósł, że rzymscy juryści określiliby zaistniałą sytuację prawną mianem confusio. Bezpośrednio do jego wypowiedzi nawiązał w swym uzasadnieniu sędzia szkockiego pochodzenia Lord Hope of Craighead. Wyjaśnił on szeroko właściwe zastosowanie terminu confusio i commixtio 19, powołując się na justyniańskie Instytucje 20. Co istotne, Lord Hope podkreślił, że rzymskie zlanie płynów i pomieszanie rzeczy mogłoby znaleźć w brytyjskim systemie prawnym zastosowanie, o ile tylko stan prawny sprawy byłby inny (dotyczyłby przetopienia monet w bransoletę czy statuetkę): I would have understood the application of the Roman law to our case if we 19 W literaturze polskiej temat ten w zasadzie nie został jak dotąd zbadany. Najwięcej wiadomości o confusio i commixtio można znaleźć w podręczniku W. Osuchowsk i: Zarys rzymskiego prawa prywatnego. Warszawa 1966, s I Si duorum materiae ex voluntate dominorum confusae sint, totum id corpus quod ex confusione fit utriusque commune est, veluti si qui vina sua confuderint aut massas argenti vel auri conflaverint. Sed si diversae materiae sint et ob id propria species facta sit, forte ex vino et melle mulsum aut ex auro et argento electrum, idem iuris est: nam et eo casu communem esse speciem non dubitatur. Quodsi fortuitu et non voluntate dominoram confusae fuerint vel diversae materiae vel quae eiusdem generis sunt, idem iuris esse placuit. 28. Quodsi frumentum Titii tuo frumento mixtum fuerit, si quidem ex voluntate vestra, commune erit, quia singula corpora, id est singula grana, quae cuiusque propria fuerunt ex consensu vestro communicata sunt. quodsi casu id mixtum fuerit, vel Titius id miscuerit sine voluntate tua, non videtur commune esse, quia singula corpora in sua substantia durant nec magis istis casibus commune fit frumentum quam grex communis esse intellegitur, si pecora Titii tuis pecoribus mixta fuerint: sed si ab alterutro vestrum id totum frumentum retineatur, in rem quidem actio pro modo frumenti cuiusque competit, arbitrio autem iudicis continetur, ut is aestimet, quale cuiusque frumentum fuerit.

6 288 had been dealing with the ownership of a collection of coins of gold or silver which had been melted down into liquids and transformed into another corporeal object such as a bracelet or a statue. Wskazał także na orzeczenie Izby Lordów w sprawie Sandeman & Sons v. Tyzack and Branfoot Steamship Co. Ltd. 21, gdzie rozważania dotyczące confusio i commixtio istotnie wpłynęły na kształt wydanego wyroku 22. Angielski sędzia słusznie zauważył, że problems relating to rights arising out of payments made by the insurers under the policy would have belonged in Roman law to the law of obligations, and it is likely that the remedy would have been found in the application of an appropriate condictio. Wprawdzie Lord Hope nie wskazał, w jaki sposób Rzymianie poradziliby sobie z analizowanym przez Izbę Lordów stanem faktycznym, jednak zwrócił uwagę na fakt, że naruszenie zasady wykonania zobowiązania wynikającego z umowy skutkowałoby wykorzystaniem jednej z wielu rzymskich condictiones. Lord Hope of Craighead, kończąc swe romanistyczne rozważania, przytoczył rzymski kazus, znany z Digestów justyniańskich, a dotyczący własności obrazu. Wprawdzie kazus ten odnosił się do problematyki akcesji, jednak blisko związany jest także z problematyką, jaką podniósł sędzia w swym uzasadnieniu. Odmienne poglądy Gaiusa 23 i Paulusa 24 dotyczyły własności obrazu, który namalowany został na cudzym materiale. Według Paulusa namalowany obraz stawał się własnością tego, kto był właścicielem pokrytego farbą podłoża obrazu, zdaniem Gaiusa zaś obraz stawał się własnością jego twórcy 25. Trzecim interesującym orzeczeniem wydanym przez Izbę Lordów z powołaniem się na prawo rzymskie jest orzeczenie z 2002 r. w sprawie Fairchild v. Glenhaven Funeral Services Ltd. 26 Orzeczenie to wydane zostało na podstawie trzech oddzielnych stanów faktycznych. Trzej mężczyźni Fairchild, Fox i Matthews w związku z wy- 21 [1913] AC Por. R.W.J. Hickey: Dazed and Confused: Accidental Mixtures of Goods and the Theory of Acquisition of Title. In: Modern Law Review 1994, Vol. 66.3, s D (Gaius libro secundo rerum cottidianarum sive aureorum). Sed non uti litterae chartis membranisve cedunt, ita solent picturae tabulis cedere, sed ex diverso placuit tabulas picturae cedere. utique tamen conveniens est domino tabularum adversus eum qui pinxerit, si is tabulas possidebat, utilem actionem dari, qua ita efficaciter experiri poterit, si picturae impensam exsolvat: alioquin nocebit ei doli mali exceptio: utique si bona fide possessor fuerit qui solverit. Adversus dominum vero tabularum ei qui pinxerit rectam vindicationem competere dicimus, ut tamen pretium tabularum inferat: alioquin nocebit ei doli mali exceptio. 24 D (Paulus libro 21 ad edictum). Sed et id, quod in charta mea scribitur aut in tabula pingitur, statim meum fit: licet de pictura quidam contra senserint propter pretium picturae: sed necesse est ei rei cedi, quod sine illa esse non potest. 25 J. Kod rębsk i: Sabinianie i Prokulianie. Szkoły prawa w Rzymie wczesnego cesarstwa. Łódź 1974, s [2002] UKHL 22.

7 Prawo rzymskie w wybranych orzeczeniach Izby Lordów 289 konywanymi przez siebie zawodami przez długi okres narażeni byli na kontakt z włóknami azbestu. Dwaj pierwsi zmarli w 1996 r. po wykryciu u nich międzybłonniaka opłucnej. U trzeciego mężczyzny tę samą chorobę wykryto w 2000 r. Podstawowym problemem, jaki pojawił się w trakcie rozpoznawania sprawy, było określenie bezpośrednio odpowiedzialnego z deliktu. Lord Rodger of Earlsferry podkreślił w swym uzasadnieniu uniwersalność powyższego problemu. Zwrócił uwagę na fakt, że tym samym zagadnieniem zajmowali się już rzymscy juryści na kanwie legis Aquiliae. Oprócz przywołania artykułu J.S. Kortmanna 27, sędzia szeroko skomentował dwa passusy z Digestów. W pierwszej kolejności Lord Rodger of Earlsferry streścił principium D Julian przedstawił w nim sytuację, w której niewolnik został pobity przez dwie osoby działające niezależnie od siebie. Powstał wówczas problem, który z napastników powinien odpowiadać na podstawie przepisów legis Aquiliae za spowodowanie śmierci niewolnika. Zdaniem Juliana, obu napastnikom należałoby przypisać odpowiedzialność z tytułu zabójstwa niewolnika. W celu potwierdzenia swej tezy Julian przywołał autorytet veteres. Lord Rodger of Earlsferry w swym uzasadnieniu zacytował odpowiedni fragment Digestów 29 w oryginale i w angielskim tłumaczeniu C.H. Monro 30. W dalszej części rozważań sędzia Izby Lordów przywołał korespondujący z powyższym fragmentem passus autorstwa Ulpiana z początku tytułu poświęconego odpowiedzialności akwiliańskiej 31. Swe rozważania na temat legis Aquiliae sędzia zakończył następującą konstatacją: [ ] the exact scope of these decisions can, of course, no longer be 27 J.S. Kor t man n: Ab alio ictu(s): Misconceptions about Julian s View on Causation. The Journal of Legal History 1999, Vol. 20 Iss. 2, s D pr. (Iulianus libro 86 digestorum). Ita vulneratus est servus, ut eo ictu certum esset moriturum: medio deinde tempore heres institutus est et postea ab alio ictus decessit: quaero, an cum utroque de occiso lege Aquilia agi possit. Respondit: occidisse dicitur vulgo quidem, qui mortis causam quolibet modo praebuit: sed lege Aquilia is demum teneri visus est, qui adhibita vi et quasi manu causam mortis praebuisset, tracta videlicet interpretatione vocis a caedendo et a caede. Rursus Aquilia lege teneri existimati sunt non solum qui ita vulnerassent, ut confestim vita privarent, sed etiam hi, quorum ex vulnere certum esset aliquem vita excessurum. Igitur si quis servo mortiferum vulnus inflixerit eundemque alius ex intervallo ita percusserit, ut maturius interficeretur, quam ex priore vulnere moriturus fuerat, statuendum est utrumque eorum lege Aquilia teneri. 29 D (Iulianus libro 86 digestorum). Idque est consequens auctoritati veterum, qui, cum a pluribus idem servus ita vulneratus esset, ut non appareret cuius ictu perisset, omnes lege Aquilia teneri iudicaverunt. 30 This is in keeping with the view handed down from the old lawyers, who, where the same slave was wounded by several persons under such circumstances that it did not appear by whose hand it was that he died, came to the conclusion that they were all liable [under the lex Aquilia]. C.H. Mon ro: The Digest of Justinian. Vol. 2. Cambridge 1909, s D (Ulpianus libro 18 ad edictum). Sed si plures servum percusserint, utrum omnes quasi occiderint teneantur, videamus. Et si quidem apparet cuius ictu perierit, ille quasi occiderit tenetur: quod si non apparet, omnes quasi occiderint teneri Iulianus ait, et si cum uno agatur, ceteri non liberantur: nam ex lege Aquilia quod alius praestitit, alium non relevat, cum sit poena. 19 Z Dziejów Prawa

8 290 ascertained and it is likely that different jurists held differing views: the sixthcentury compilers of the Digest may well have altered the texts to some extent, if only by abbreviation, cutting out the cut and thrust of debate. Rozważania Lorda Rodgera of Earlsferry stanowią szczegółową analizę rzymskiej instytucji, mającą charakter o wiele bardziej teoretycznoprawny aniżeli praktyczny. Słowa, jakimi Lord Rodger zakończył swą wypowiedź, stanowią gorzką prawdę, z jaką borykać musi się romanistyka choć dzieło Justyniania było wielkim osiągnięciem rzymskiej myśli prawnej, zniszczyło w dużym stopniu dorobek wcześniejszych pokoleń jurystów. Angielski sędzia do prowadzenia tego rodzaju rozważań był w pełni uprawniony, jako że od wielu lat prawo rzymskie pozostaje w sferze jego zainteresowań naukowych 32. Ponadto na uwagę zasługuje fakt, że jest on jednym z nielicznych romanistów angielskich, którzy dostąpili zaszczytu zasiadania w Izbie Lordów jako law lord. Ostatecznie Izba Lordów orzekła w przedmiotowej sprawie w sposób podobny do argumentacji przedstawionej przez Juliana ponad półtora tysiąca lat temu. Uznano bowiem, że w nadzwyczajnych okolicznościach, gdy niemożliwe jest ustalenie podmiotu bezpośrednio odpowiedzialnego za wyrządzenie szkody, poszkodowany ma możliwość dochodzenia swych roszczeń od wszystkich podmiotów, które do tej szkody mogły się przyczynić 33. Kolejnym orzeczeniem, w którego wydawaniu również udział wziął Lord Rodger of Earlsferry, był wyrok z 13 listopada 2003 r. w sprawie Regina v. City of Sunderland 34. Przedmiotem rozpoznania w sprawie była nieruchomość, zwana przez osoby zamieszkujące w jej pobliżu Sports Arena. Nieruchomość tę nabyła Washington Development Corporation. Plan zagospodarowania z 1973 r. określił stan prawny nieruchomości jako parkland/open space/playing field. Washington Development Corporation przygotowało teren dla celów rekreacyjnych i od przynajmniej 1977 r. w takim charakterze obszar ten był wykorzystywany. W 1989 r. nastąpiła zmiana właściciela nieruchomości, co powtórzyło się w 1996 r., gdy właścicielem został Sunderland Council. Pod koniec 1998 r. nowy właściciel przekazał nieruchomość na potrzeby budowy nowego college u, co spotkało się z negatywną reakcją mieszkańców okolicznych domów, którzy 32 Alan Rodger, Baron Rodger of Earlsferry, jest autorem licznych opracowań dotyczących prawa rzymskiego, np.: A. Rodger: Owners and Neighbours in Roman Law. Oxford 1972, 184 s.; Idem: Roman Gifts and Rainwater. Law Quarterly Review 1984, Vol. 100, s ; Idem: L. Fufius Another Undeserving Winner? In: N. MacCor mack, P. Bi rks: The Legal Mind. Essays for Tony Honoré. Oxford 1986, s ; Idem: Praetor Hoist with his Own Petard: the Palingenesia of Digest In: Critical Studies in Ancient Law, Comparative Law and Legal History. Essays in Honour of Alan Watson. Eds. J. Cai r ns, O. Robi nson. Oxford and Portland 2001, s Szerzej na temat okoliczności wydania orzeczenia przez Izbę Lordów por. J. Steele: Tort Law: Text, Cases, and Materials. Oxford 2007, s. 229 i nast. 34 [2003] UKHL 60.

9 Prawo rzymskie w wybranych orzeczeniach Izby Lordów 291 korzystali z Sports Arena jako miejsca wypoczynku. W celu ochrony tego miejsca mieszkańcy zwrócili się do władz miasta o uznanie spornego obszaru za miejski teren zielony. Swe żądanie oparli na treści sekcji 22(1) Common Registration Act Ich wniosek spotkał się jednak z negatywną odpowiedzią właściwego organu. Prawo mieszkańców do korzystania z terenów Sports Area musiało zostać skonfrontowane z zasadą prawa angielskiego, wywodzącą się jednak z prawa rzymskiego, a dotyczącą oceny posiadania prawa przez określony podmiot względem pewnej rzeczy: nec vi, nec clam, nec precario 36. W przypadku Sports Arena, jak stwierdził Lord Bingham of Cornhill, nie było problemu siły czy podstępu, a pytanie dotyczyło jedynie uprawnienia mieszkańców ( there was no question of force or stealth. So the only question is whether the inhabitants user was by the licence of the owner ). Przedmiotem rozważań lordów stało się zatem pytanie, czy władze miasta udzieliły pozwolenia (licence) skarżącym mieszkańcom na użytkowanie terenu. Władze miasta podnosiły, że dbając o teren (ścinanie trawy, budowa ławek przy boisku, brak ogrodzenia), zachęcały okolicznych mieszkańców do korzystania z niego. W związku z tym uważały, że w sposób milczący udzieliły pozwolenia okolicznym mieszkańcom na korzystanie ze Sports Arena, a tym samym precarium zostało ustanowione. Lord Rodger of Earlsferry wyjaśnił znaczenie precarium w prawie rzymskim, powołując się na definicję Ulpiana z Digestów 37. Wskazał także na fakt, że do prawa angielskiego pojęcie precarium zostało przeniesione przez jednego z ojców common law Henry ego Bractona 38, który sens samego pojęcia pozostawił niezmieniony: [ ] in De legibus et consuetudinibus Angliae Bracton took over the noun precarium and its congeners from the vocabulary of Roman law and used them in a number of contexts, but always with reference to a gratuitous grant which is revocable at any time at the grantor s pleasure. Lord Rodger of Earlsferry zwrócił uwagę na fakt, że Bracton nie tylko przeniósł na grunt prawa angielskiego samo pojęcie precarium, lecz również ściśle powiązał 35 Sec. 22(1). [ ]»town or village green«means land which has been allotted by or under any Act for the exercise or recreation of the inhabitants of any locality or on which the inhabitants of any locality have a customary right to indulge in lawful sports and pastimes [F4 or which falls within subsection (1A) of this section]. 36 G Reciperandae possessionis causa solet interdictum dari, si quis ex possessione vi deiectus sit. nam ei proponitur interdictum, cuius principium est VNDE TV ILLVM VI DEIECI- STI, per quod is, qui deiecit, cogitur ei restituere rei possessionem, si modo is, qui deiectus est, nec vi nec clam nec precario ab eo possideret. Namque eum, qui a me vi aut clam aut precario possidet, inpune deicio. 37 D pr. (Ulpianus libro primo institutionum). Precarium est, quod precibus petenti utendum conceditur tamdiu, quamdiu is qui concessit patitur. 38 Por. T.L. Yang: Henry de Bracton: The Father of Case Law. Law Lectures for Practitiones 1987, s ; B. Szlacht a: Henry de Bracton jako filozof prawa i myśliciel polityczny. Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej 2000, T. 45, s *

10 292 je z dobrowolnym, a jednocześnie odwołalnym wyzbyciem się części swych uprawnień. Lord Rodger of Earlsferry, wraz z innymi lordami prawa, uznał jednak, że oddanie nieruchomości w prekarium (grant of a licence) nie może być wyrażone w sposób dorozumiany, a w związku z tym używanie przedmiotowej nieruchomości zachodziło nec precario. Jednak zupełnie innym zagadnieniem, zdaniem Lorda Rodgera, była odpowiedź na pytanie, czy mieszkańcy używali danego terenu tak, jak gdyby mieli do niego prawo. Lord prawa udzielił na tak postawione pytanie odpowiedzi pozytywnej. Strona skarżąca była zatem uprawniona do domagania się uznania Sports Arena za miejski teren zielony, chociaż okoliczni mieszkańcy realizowali swe prawo tak, jak gdyby je tylko posiadali (quasi iuris possessio). Piąty analizowany wyrok pochodzi z 2005 r. w sprawie Mark v. Mark 39. Stronami w postępowaniu było małżeństwo nigeryjskiego pochodzenia. Strony zawarły związek małżeński w 1979 r. Był to związek poligamiczny, w którym kobieta będąca stroną postępowania przed Izbą Lordów była trzecią bądź czwartą żoną swego męża. Parze urodziło się czworo dzieci, wszystkie na terenie Zjednoczonego Królestwa. Dwoje starszych dzieci uzyskało od razu brytyjskie obywatelstwo, pozostała dwójka (urodzona po wejściu w życie British Nationality Act 1981) zaś otrzymała obywatelstwo brytyjskie dopiero w 2000 r. Mężczyzna był wysokim oficerem armii nigeryjskiej i od 1983 r. zajmował kluczowe stanowiska rządowe. W 1993 r. doszło do zamachu stanu w Nigerii, w drodze którego władzę przejął generał Abacha, który był przeciwnikiem politycznym Marka. Strony udały się na emigrację i zamieszkały na stałe w Zjednoczonym Królestwie. Rodzina uzyskała prawo pobytu na Wyspach do dnia 30 kwietnia 1998 r. W 1998 r. mężczyzna złożył wniosek (rozpatrzony pozytywnie) o pozostanie na terenie Zjednoczonego Królestwa na czas nieokreślony. W tym okresie jego żona przebywała w Stanach Zjednoczonych, z których powróciła na dzień przed wygaśnięciem daty pozwolenia na czasowy pobyt 30 kwietnia 1998 r. Dopiero później kobieta otrzymała pozwolenie na pobyt na czas nieokreślony. Jednocześnie w 1998 r. zmarł generał Abacha. Mąż skarżącej zdecydował się na powrót do Nigerii, gdzie wkrótce uzyskał mandat senatora. W lipcu 2000 r. skarżąca złożyła pozew rozwodowy wraz z żądaniem ancillary relief 40. Możliwość złożenia pozwu do angielskiego sądu skarżąca oparła na fakcie zamieszkiwania na terenie Zjednoczonego Królestwa od co najmniej dwunastu miesięcy. Strona przeciwna negowała fakt zgodnego z prawem zamieszkiwania kobiety w Zjednoczonym Królestwie. Ostatecznie sąd uznał, że kobieta nie może uzyskać statutu osoby 39 [2005] UKHL Ancillary relief jest specyficzną formą postępowania toczącego się niejako obok postępowania rozwodowego, którego celem jest dokonanie podziału majątku stron; por. T. Bond, J. Black, J. Br idge: Family Law. Oxford 2008, s. 133 i nast.

11 Prawo rzymskie w wybranych orzeczeniach Izby Lordów 293 stale zamieszkującej na terenie Zjednoczonego Królestwa ze względu na jej bezprawne pozostawanie na terenie Wysp przez okres dwunastu miesięcy, ale jednocześnie ten okres może stać się podstawą uzyskania prawa do wyboru domicylu miejsca zamieszkania. Izba Lordów zatem stanęła przed problemem rozstrzygnięcia kwestii związanej z wpływem bezprawnego pobytu na przesłanki sądowe wyrażone w sekcji 5(2) Domicile and Matrimonial Proceedings Act Lord Hope of Craighead w swym uzasadnieniu wyroku ponownie odwołał się do tradycji prawa rzymskiego. Odniósł się mianowicie do opinii Queen s Proctor, który wskazał, że wymóg zgodnego z prawem pobytu na danym obszarze w celu uzyskania prawa wyboru domicylu znany było już rzymskim prawnikom. W swych rozważaniach sędzia przywołał wyrok sądu południowoafrykańskiego z 1915 r., w którym autor uzasadnienia odwołał się do passusu z justyniańskich Digestów 42. Angielski sędzia następnie sam przytoczył powyższy fragment i poddał go analizie. Uznał, że współczesne pojęcie domicylu znane prawu prywatnemu nie odpowiada pojęciu domicilium, którego użył w swych digestach Marcellus. Lord Hope of Craighead zwrócił uwagę na fakt, że cytowany przez niego fragment Digestów znalazł się w tytule dotyczącym municypiów i ich mieszkańców zwanych incolae 43. Dało to impuls sędziemu do opisania statusu prawnego mieszkańców municipiôrum. Lord Hope of Craighead postawił jednak tezę, zgodnie z którą domicilium Marcellusa należałoby raczej tłumaczyć, używając słów dom (home) albo pobyt (residence). Jego zdaniem natomiast, pojęcie domicile ma węższe zastosowanie. Ostatecznie apelacja mężczyzny została oddalona przez lordów, którzy uznali, że sądy Zjednoczonego Królestwa posiadały jurysdykcję do rozpatrzenia pozwu rozwodowego kobiety. Ostatnim orzeczeniem, jakie zostanie omówione w niniejszym opracowaniu, jest orzeczenie z 17 października 2007 r. w sprawie Moncrieff v. Jamieson 44. Przedmiotem rozważań stał się problem służebności, zwanych w Szkocji servitudes, w Anglii i Walii zaś easements. Chociaż są to oddzielne instytucje, uznano, że rozstrzygany przez lordów problem dotyczy obu konstrukcji prawnych. Opinię tę wyraził Lord Scott of Foscote: [ ] this is an interesting case raising 41 Sec. 5(2). The court shall have jurisdiction to entertain proceedings for divorce or judicial separation if (but only if) either of the parties to the marriage (a) is domiciled in England and Wales on the date when the proceedings are begun; or (b) was habitually resident in England and Wales throughout the period of one year ending with that date. Obecna treść przepisów sekcji 5(2) jest inna ze względu na zmianę przepisów dokonaną w 2001 r. na podstawie Rozporządzenia Rady Wspólnot Europejskich nr 1347/ D (Marcellus libro primo digestorum). Nihil est impedimento, quo minus quis ubi velit habeat domicilium, quod ei interdictum non sit. 43 Por. A. Berger: Encyclopedic Dictionary of Roman Law. Philadelphia 1980, s. 498, s.v. incola. 44 [2007] UKHL 42.

12 294 some very basic questions about the nature of easements/servitudes and there seems to me no difference relevant to any issue that arises in this case between the common law in England and Wales relating to easements and the common law in Scotland relating to servitudes. Stan faktyczny sprawy obejmował spór dwóch właścicieli nieruchomości położonych w Sandsound na Szetlandach. Nieruchomość należąca do skarżącego była pozbawiona bezpośredniego dostępu do drogi publicznej. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami właścicieli, mieszkańcy nieruchomości pozbawionej dostępu do drogi mogli korzystać ze służebności przejścia (ze względu na dużą stromość terenu podjazd samochodem był niemożliwy), a jednocześnie od lat korzystali także z możliwości zatrzymania pojazdu tuż przy nieruchomości służebnej bądź na jej terenie. W 1998 r. doszło jednak do sporu między stronami, w którym pozwani uznali, że skarżący nie mogą korzystać z ich nieruchomości w celu dotarcia do własnego domu. Romanistyczny aspekt sprawy został ponownie poruszony przez Lorda Rodgera of Earlsferry. Zwrócił on uwagę na fakt, że choć w prawie rzymskim nie występuje służebność zatrzymywania pojazdu mechanicznego, to problem ten mógł w starożytnym Rzymie dotyczyć powozów lub innych pojazdów, brak zaś wiadomości na ten temat jest wynikiem selekcji dokonanej przez komisję Tryboniana w trakcie prac nad Digestami. Wskazał on wiele innych służebności gruntowych (praedial servitude) występujących w prawie szkockim, a nieobecnych w prawie rzymskim. Lord Rodger porównał służebność zatrzymywania pojazdu mechanicznego z rzymskim kazusem dotyczącym udzielenia odrębnej służebności wybudowania szałasu pasterzowi, który posiadał służebność wypasu zwierząt na czyimś pastwisku 45. Choć Lord Rodger zwrócił uwagę na uciążliwość służebności zatrzymywania pojazdu na czyimś gruncie, to jednak zauważył także, że wiele służebności do takich ograniczeń władania rzeczą prowadziło, np. servitus aquaehaustus czy servitus aquaeductus. Podobne utrudnienia wynikały ze służebności dotyczącej prowadzenia kamieniołomu oraz zrzucania kamieni na sąsiednią nieruchomość i pozostawiania do czasu rozkruszenia. Przykład tej służebności znany jest dzięki przekazowi Neratiusa, który zachował się w pismach Ulpiana D (Paulus libro 15 ad Plautium). Item longe recedit ab usu fructu ius calcis coquendae et lapidis eximendi et harenae fodiendae aedificandi eius gratia quod in fundo est, item silvae caeduae, ut pedamenta in vineas non desint. Quid ergo si praediorum meliorem causam haec faciant? Non est dubitandum, quin servitutis sit: et hoc et Maecianus probat in tantum, ut et talem servitutem constitui posse putet, ut tugurium mihi habere liceret in tuo, scilicet si habeam pascui servitutem aut pecoris appellendi, ut si hiemps ingruerit, habeam quo me recipiam. 46 D (Ulpianus libro 17 ad edictum). Eodem libro ait vicino, cuius lapidicinae fundo tuo immineant, posse te cedere ius ei esse terram rudus saxa iacere posita habere, et ut in tuum lapides provolvantur ibique positi habeantur indeque exportentur.

13 Prawo rzymskie w wybranych orzeczeniach Izby Lordów 295 Próbując podsumować przytoczone rozważania, warto zwrócić uwagę na fakt, że przedstawione orzeczenia dotyczyły okresu zaledwie dziesięciu lat i stanowiły wybór z wielu orzeczeń w tym czasie wydanych. Jednocześnie, gdy zauważy się różnorodność stanów faktycznych i gałęzi prawa (prawo karne, trust law, torts, prawo rodzinne), co do których orzeczenia były wydawane, powstaje obraz szerokiego odwoływania się Izby Lordów do tradycji i autorytetu prawa rzymskiego. Wielokrotnie te odwołania miały charakter sprytnego wybiegu, wzmocnienia argumentacji czy też wykazania się bogatą erudycją. Nie należy w związku z tym traktować działalności Izby Lordów jako dowodu bezpośredniej recepcji instytucji prawa rzymskiego. Trzeba jednak pamiętać o szczególnej roli precedensu w kulturze prawnej common law i o pośrednim oddziaływaniu obiter dicta na dalszą linię orzeczniczą. Na zakończenie warto przytoczyć jedną z wypowiedzi Lorda Rodgera of Earlsferry dotyczącą nec vi, nec clam, nec precario: [ ] the phrase»nec vi nec clam nec precario«, taken over from Roman law, has resounded just as powerfully among Scots lawyers and judges as among their brethren south of the Border. Zauważył on, że zasada ta, choć zaczerpnięta z prawa rzymskiego, współcześnie równie często stosowana jest przez prawników szkockich, jak i ich południowych kolegów. Chociaż angielski sędzia wypowiedział to zdanie w kontekście analizowanego przez niego kazusu Regina v. City of Sunderland, trudno nie odnieść wrażenia, że wypowiedź ta może dotyczyć wszystkich przedstawionych wcześniej orzeczeń Izby Lordów. Wydaje się, że nie tylko nec vi, nec clam, nec precario brzmi wyjątkowo mocno zarówno w Szkocji, jak i w Anglii, lecz także i inne zasady prawa rzymskiego mają takie samo brzmienie w obu krainach Wysp Brytyjskich. Na północy dzieje się tak w sposób oczywisty i jawny, na południu zaś w sposób pośredni, dzięki działalności Izby Lordów, jak najbardziej rzeczywisty. W przyszłości tę samą funkcję będzie zapewne pełnić Sąd Najwyższy Zjednoczonego Królestwa. Römisches Recht in ausgewählten Entscheidungen des Britischen Oberhauses in den Jahren Zusam menfassu ng Die bisherigen Untersuchungen haben bestätigt, dass sich das Britische Oberhaus im Rahmen seiner ihm bis Ende September 2009 zustehenden Rechtsprechungskompetenz mehrmals auf den Nachlass des römischen. Rechtes berufen hat. Der allgemeinen Meinung zum Trotz war aber diese Praxis schon vorher bekannt und wurde in den letzten Jahren der Geltung der law lords oft angewandt. Unter

14 296 den vom Appelate Committee in den letzten zehn Jahren gesprochenen Urteilen kann man viele Entscheidungen finden, in denen sich die Richter auf die reiche Errungenschaft des römischen Rechtes berufen haben. Einige von ihnen werden heutzutage in englischen juristischen Lehrbüchern als Präzedenzfälle regelmäßig zitiert. Dies betrifft vor allem folgende Entscheidungen: die Entscheidung vom 15. Juli 1999 in der Sache Commisioners of Police for the Metropolis v. Reeves über die Pflicht der Polizei, den Häftling zu überwachen; die Entscheidung vom 18. Mai 2000 in der Sache Foskett v. McKeown, die die gegenseitige Beziehung zwischen den Vorschriften über die ungerechtfertigte Bereicherung und den aus dem Eigentumsrecht folgenden Ansprüchen; die Entscheidung vom 20. Juni 2002 in der Sache Fairchild v. Glenhaven Funeral Services Ltd., deren Gegenstand die Verantwortung des Arbeitgebers für lang andauernde Lebensgefährdung der Arbeiter war; die Entscheidung vom 13. November 2003 in der Sache Regina v. City of Sunderland über das Recht der Einwohner, sog. Stadtgrünanlagen in ihrer Ortschaft benutzen zu können; die Entscheidung vom 30. Juni 2005 in der Sache Mark v. Mark, in der die Voraussetzungen für die Wahl des Domizils wegen des rechtswidrigen Aufenthaltes einer bestimmten Person auf dem Gebiet des Vereinten Königreiches bestimmt wurden und die Entscheidung vom 17. Oktober 2007 in der Sache Moncrieff v. Jamieson über die Übergangsdienstbarkeit. The Roman law in selected judgments of the House of Lords between 1999 and 2009 Su m mar y The studies conducted so far proved that the House of Lords, executing judicial rights which have been granted till the end of September 2009, referred to the heritage of the Roman law many times. However, against a common opinion, the very practice was not only known in the past, but the low lords used Roman law in their judgments also recently. It is possible to find many references to Roman Law heritage in the judgments given by the Appellate Committee in the last decade. The role of the very practice is proven by the fact that a part of these judgments turned out to be precedents judgments which are currently regularly quoted in English textbooks of law. Such a role is especially played by the following judgments: the judgment from 15 July 1999 concerning Commissioners of Police for the Metropolis v. Reeves treating about the duty of care by the police, the judgment from 18 May 2000 concerning Foskett v. McKeown, which defined a mutual relation of the regulations on an unjustified enrichment and claims deriving from the law of property, the judgment from 20 June 2002 concerning Fairchild v. Glenhaven Funeral Services Ltd., the subject of which was a definition of the principles of employer s liability for a long-term exposure of employees life, the judgment from 13 November 2003 concerning Regina v. City of Sunderland treating about the laws of the citizens of a given place to make use of the so called town green area, the judgment from 30 June 2005 concerning Mark v. Mark which had to define the reasons of the choice of the place of living (a domicle) with respect to an illegal stay of a given person in the United Kingdom, and the judgment from 17 October 2007 concerning Moncrieff v. Jameson regarding the servitude right of access.