Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce...

Transkrypt

1 CzęśćII WSTĘP Historycy społeczni, a także badacze innych dyscyplin naukowych nie poświęcili dotąd należytej uwagi dziejom dobroczynności w Europie. Niniejsze studium ma na celu przedstawienie bogatego lecz można odnieść wrażenie zapomnianego nieco dziedzictwa kilkusetletniej historii europejskiej działalności dobroczynnej. Jej znaczenie dla rozwoju wszystkich bez wyjątku podstawowych usług społecznych pozostawało jednak w ciągu ostatniego półwiecza w cieniu dynamicznie rozwijającego się państwa opiekuńczego. Znamienne jest, że w końcu naszego stulecia organizacje społeczne przeżywają swój renesans w wielu krajach, w tym także w Polsce. Wbrew powszechnej opinii zorganizowana działalność społeczna w Polsce nie jest jednak wyłącznie wynikiem przełomu lat Historia działalności dobroczynnej ma wielowiekową tradycję na ziemiach polskich, ściśle związaną z tradycją chrześcijańską średniowiecznej Europy. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się pod wpływem chrześcijańskiej kultury dobroczynności i zachodnich modeli instytucji charytatywnych i oświatowych. Celem niniejszego studium jest rekonstrukcja historyczna działalności dobroczynnej w zachodnim kręgu kulturowym i w Polsce. Analiza porównawcza służy próbie wyodrębnienia bardziej uniwersalnych oraz swoistych czynników, które począwszy od Średniowiecza w kolejnych epokach historycznych miały wpływ na powstanie i rozwój religijnych i świeckich organizacji w Polsce na tle wybranych krajów Zachodu. Celem porównań międzynarodowych jest także próba określenia czynników odpowiedzialnych za ukształtowanie się w kolejnych epokach historycznych odmiennych modeli relacji między organizacjami dobroczynnymi a ciałami publicznymi w krajach objętych analizą, tzn. we Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii oraz Polsce i USA. Chodzi także o odpowiedź na bardzo aktualne pytanie, co sprzyja wykształcaniu się w krajach zachodnich modelu pomocniczości państwa, tj. tendencji powierzania organizacjom pozarządowym oraz rynkowi realizacji coraz większego zakresu zadań publicznych w związku z transformacja powojennego państwa opiekuńczego. Wydaje się, że upowszechnienie w Polsce doświadczeń krajów zachodnich na temat możliwości ale i ograniczeń organizacji pozarządowych w procesie modyfikacji powojennej doktryny publicznej asekuracji socjalnej może być pomocne w trakcie mającej obecnie miejsce w Polsce rekonstrukcji modelu polityki społecznej. Niestety dotychczasowe reformy społeczne w Polsce zmierzają bardziej w kierunku urynkowienia polityki społecznej i jej komercjalizacji, aniżeli traktowania organizacji społecznych jako alternatywy wobec publicznych instytucji świadczenia usług, w myśl zasady pomocniczości. Przedstawione w niniejszym studium doświadczenia takich krajów, jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone wskazują, że publicznemu finansowaniu usług nie musi towarzyszyć monopol publicznych służb społecznych. Organizacje pozarządowe w krajach zachodnich zarządzają bowiem nie tylko tymi usługami społecznymi, które same finansują, ale realizują także te zadania polityki społecznej, co do których istnieje obowiązek ustawowy usług i świadczeń ze strony państwa. str. -3 -

2 str. -4 -

3 CzęśćII DZIEJE ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH W POLSCE I W KRAJACH ZACHODNICH: OD REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ DO WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ Druga połowa XVIIIw. otwiera nowy, najdłuższy etap w dziejach zorganizowanej działalności społecznej w Europie i Ameryce, który trwa przez dwa stulecia, do wybuchu II wojny światowej. Na etap ten przypada okres Oświecenia, epoka rewolucji przemysłowej oraz kryzys demokracji liberalnej. Uprzemysłowienie w XVIII i XIX stuleciu przyniosło nie spotykane w poprzednich epokach zjawisko masowego pauperyzmu - ożywiając ideę świeckiej filantropii w Europie i Ameryce, lecz uwidaczniając zarazem potrzebę podjęcia zorganizowanych działań opiekuńczych przez państwo. Odpowiedzią na wyzwania rewolucji przemysłowej była doktryna nowej filantropii, czerpiąca swoje inspiracje z oświeceniowych idei humanitaryzmu akcentujących związek między rozwojem społecznym a solidarnością między ludźmi. Źródłem XVIII-wiecznej filantropii jest więc zarówno nakaz chrześcijańskiego miłosierdzia, jak i potrzeba wyrażenia solidarności wobec ubogich współobywateli. W tym okresie ma miejsce wydatne poszerzenie bazy społecznej świeckiej filantropii. W wieku XVIII i XIX rozwijają się, powstające z inspiracji laickich, organizacje filantropijne, co nie przeszkadza kontynuacji wielu tradycyjnych form działalności charytatywnej. Powstają także publiczne instytucje opiekuńcze. Trudno by jednak zgodzić się z opinią B. Geremka, że wszystkie te formy instytucjonalnej opieki nawzajem się uzupełniały 1, bowiem np. we Francji zaraz po rewolucji władze Republiki odmówiły organizacjom społecznym świeckim i religijnym - prawa do działalności, o czym piszę szerzej w dalszej części tego rozdziału. W tym okresie zaczynają zarysowywać się różnice między krajami w zakresie wzajemnych relacji instytucji filantropijnych i władz publicznych, które w XIX, a zwłaszcza w XX stuleciu przyczynią się do ukształtowania odmiennych modeli polityki społecznej oraz zróżnicowanych relacji między państwem a organizacjami społecznymi. Ruch nowej filantropii jako element ruchu reform społecznych w ówczesnej Europie i Ameryce angażował się także w działalność opiekuńczą oraz humanitarną na rzecz poprawy sytuacji więźniów, chorych oraz zniesienia niewolnictwa i uzyskania praw wyborczych dla kobiet i robotników 2. Na ten temat piszę szerzej w dalszej części tego rozdziału. Ten okres jest także przełomowy z punktu widzenia interwencjonizmu państwowego w dziedzinie społecznej. Wprawdzie już od XVIw., kiedy zapoczątkowano ruch miejskiej reformy szpitali i przytułków, a także częściową laicyzację instytucji charytatywnych, zwiększa się również zakres interwencjonizmu państwowego, zgodnie z doktryną nowej dobroczynności inspirowaną motywami religijnymi oraz swoistą symbiozą miłosierdzia i penalizacji, a sprawy opieki społecznej i jej reformy stają się elementem ideologii państwa nowożytnego 3, to dopiero w XVIII stuleciu stopniowo wykształca się koncepcja państwowej polityki społecznej rozumianej jako rozwój instytucji publicznej opieki oraz nadzoru państwa nad instytucjami i organizacjami filantropijnymi. Oprócz dotychczasowych reaktywnych form interwencji państwa na problem ubóstwa, polegających na realizacji przymusu pracy, pod wpływem myśli oświeceniowej znaczenia nabiera także renesansowy postulat aktywnego przeciwdziałania ubóstwu w postaci rozwoju szkolnictwa, w tym charytatywnego, służących socjalizacji ubogich i wpajaniu etyki pracy. 1 Geremek, Litość i Szubienica. Dzieje Nędzy i Miłosierdzia, cyt. wyd., s Robert H. Bremner, Giving Charity and Philanthropy in History, Transaction Publishers, New Bruns- wick and London, 1996, s. XII. 3 Geremek, Litość i Szubienica. Dzieje Nędzy i Miłosierdzia, cyt. wyd., s str. -5 -

4 Konieczność interwencjonizmu państwowego dostrzegał Monteskiusz, wskazując, że: Państwo musi zagwarantować każdemu obywatelowi środki egzystencji w postaci wyżywienia, odpowiedniego ubrania i zdrowych warunków życia 4. Francuscy encyklopedyści postulowali zapewnienie ubogim prawa do pracy w ten sposób w rodzącej się wówczas koncepcji polityki społecznej pojawia się postulat nowej formy interwencjonizmu państwa wprowadzenie prawa do pracy prócz dotychczasowego egzekwowania przymusu pracy. W drugiej połowie XIX wieku ma także miejsce historyczna zmiana doktryny leseferyzmu. Nawet doktryna nowej filantropii nie może już bowiem sprostać narastającym problemom społecznym i stanowić alternatywy dla aktywności państwa w sprawach opiekuńczych. W wyniku konfliktów społecznych spowodowanych pogłębiającą się kwestią socjalną następują przemiany doktryny liberalizmu. W ramach nurtu liberalnego doszło wówczas do podziałów i rozwoju nurtu określanego jako nowy liberalizm 5. Nowy program liberalny wyrastał z przekonania o potrzebie modyfikacji głównych założeń liberalizmu w obliczu problemów kapitalizmu. Ponadto jednak, jak zauważa R. Skarzyński, nowy liberalizm odnosił się nie jedynie do kwestii redystrybucji dochodu narodowego, ale także podejmował problemy wolności jednostki i dobra wspólnego oraz funkcji państwa. W Wielkiej Brytanii na przełomie XIX i XX stulecia rzecznikami nowego liberalizmu byli Thomas Hill Green i Leonard Hobhouse. Pierwszy z myślicieli wskazywał na pierwszorzędne znaczenie dobra wspólnego i potrzebę jego ochrony przez państwo. Wolność, argumentował T. Green, choć jest wartością najwyższą, nie może być określana jedynie w kategoriach interesu partykularnego oraz jako brak przymusu i ograniczeń. Dlatego regulacje wolności prowadzone w interesie dobra wspólnego są potrzebne i jednostka nie może się im przeciwstawić 6. Również L. Hobhouse krytykując klasyczny leseferyzm wskazywał, że doktryna wolnego rynku oraz własność to zaledwie części składowe efektywnie funkcjonującego ładu społecznego. Sprawne funkcjonowanie ładu społecznego wymaga bowiem istnienia systemu wartości oraz interwencjonizmu państwa w postaci zapewnienia prawa do pracy i właściwego wynagrodzenia. Dodajmy, że w Wielkiej Brytanii propagowaniem zasad nowego liberalizmu, opowiadającego się za uznaniem problemów robotniczych w imię pokoju społecznego, zajmowały się organizacje społeczne, takie jak ruch domów osiedleńczych, o czym szerzej jest mowa w dalszej części rozdziału. Z kolei w Niemczech wpływy liberalizmu zaznaczyły się wyraźnie w drugiej połowie XIXw. Głównym przedstawicielem liberalizmu niemieckiego końca XIXw. był Friedrich von Naumann, rzecznik liberalizmu socjalnego. Podobnie jak nowi liberałowie w Wielkiej Brytanii, Naumann postulował także porozumienie kapitalistów i robotników w imię pokoju społecznego, upatrując w państwie rzecznika ładu społecznego. Wobec pogłębiającej się kwestii socjalnej, a w konsekwencji umacniającego się ruchu robotniczego oraz powstających związków zawodowych i lewicowych partii politycznych, rzecznicy liberalizmu socjalnego w Niemczech opowiadali się za wprowadzeniem ustawodawstwa społecznego jako instrumentu stabilizacji politycznej. Ustawowe ubezpieczenia społeczne wprowadzone przez rząd kanclerza Otto von Bismarcka w okresie Cesarstwa Niemieckiego w końcu XIX stulecia stanowiły najpoważniejszą rekonstrukcję klasycznej doktryny liberalnej w dziewiętnastowiecznej Europie, zapoczątkowując interwencjonizm państwowy w sferze socjalnej na nie spotykaną dotąd skalę oraz tworząc podstawy dla państwowej polityki społecznej w XX wieku. Wraz z wprowadzeniem ubezpieczeń społecznych początkowo w Niemczech, a w pierwszych dekadach XX stulecia w Anglii, w Polsce i we Francji, a także w Stanach Zjednoczonych kończy się epoka bez precedensu, trwająca kilka stuleci, w której działania filantropijne i działalność publicznej opieki społecznej były jedynymi instytucjami zapewniającymi pomoc najuboższym i otwiera się nowy rozdział w historii zorganizowanej działalności społecznej i in- 4 Archambault, tamże, s Ryszard Skarzyński, Główne Idee Polityczne Ordoliberalizmu, w: Studia nad Liberalizmem, red. Ryszard Skarzyński, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995, s Tamże, s 79. str. -6 -

5 terwencjonizmu państwa w sprawach ochrony socjalnej. W końcu XIX stulecia i w początkach XX wieku w krajach europejskich narasta przekonanie, że na postępujące konflikty i nierówności społeczne związane z rozwojem gospodarki kapitalistycznej musi reagować państwo, gdyż sama działalność organizacji społecznych nie stanowi już wystarczającej odpowiedzi instytucjonalnej na obecność kwestii socjalnych. Oprócz formułowania postulatów dotyczących interwencji państwa w dziedzinie społecznej w ramach nurtu nowego liberalizmu próbowano bronić także podstawowych założeń klasycznej doktryny liberalnej. Reprezentantem nurtu ortodoksyjnego liberalizmu jest Herbert Spencer, zdecydowany przeciwnik interwencjonizmu państwa w dziedzinie ochrony socjalnej. Zwolennicy ortodoksyjnego liberalizmu znaleźli korzystne warunki dla rozwoju tego nurtu liberalizmu w Ameryce. Brak silnego ruchu robotniczego z jednej strony oraz gloryfikacja indywidualizmu z drugiej strony sprawiły, że w Ameryce w końcu ubiegłego stulecia i w pierwszych dekadach XXw. wpływy leseferyzmu nie były kwestionowane. Nie oznacza to wcale, że amerykański liberalizm, gloryfikując wolność i prawa jednostki wywiedzione z praw natury, promował egoizm. Idea wolności kształtowała się bowiem w dużej mierze pod wpływem klasycznej myśli republikańskiej. Jak podkreśla S. Filipowicz: Wzory klasycznego republikanizmu, do których wiek XVIII z entuzjazmem powracał, skłaniały do łączenia idei wolności z koncepcją obywatelskiego współdziałania 7. W XVIII i XIXw. oraz w początkach XX stulecia istnieją jednak znaczne różnice między poszczególnymi krajami co do zakresu obywatelskiego współdziałania oraz zasięgu zorganizowanej działalności społecznej i publicznej. Tym zagadnieniom poświęcone są dalsze rozważania tego rozdziału. Jak była już o tym mowa, we Francji po rewolucji 1789r. władze publiczne praktycznie w całości przejęły funkcje organizacji społecznych. W szczególności lata , na które, według źródeł francuskich, przypada drugie stadium w rozwoju organizacji społecznych w tym kraju, charakteryzuje wzmożony interwencjonizm państwa w sferze zaspokajania potrzeb społecznych. Państwo przejęło na siebie odpowiedzialność za warunki życia obywateli. Nastąpiła wówczas sekularyzacja wielu instytucji dobroczynnych, zgodnie z postulatami oświeceniowymi wprowadzono obowiązek bezpłatnej i świeckiej edukacji publicznej. Okres od wybuchu Rewolucji Francuskiej do wprowadzenia prawa o stowarzyszeniach w 1901r. jak pisze Archambault znamionują burzliwe wydarzenia i drastyczne ograniczenia zinstytucjonalizowanej działalności społecznej. Okres lat we wzajemnych kontaktach rządu i organizacji społecznych można określić mianem okresu konfrontacji. Od czasu rewolucji 1789r. niemal wszystkie instytucje społeczne stały się obiektem ataku ze strony władz Republiki. I tak na mocy dekretu d Allarda z 1791r. zdecydowanie ograniczono działalność cechów rzemieślniczych. W tymże roku uchwalono ustawę Le Chapelier, która zakazywała działalności zakonom, szkołom katolickim oraz organizacjom dobroczynnym i szpitalom prywatnym, a także wszystkim innym stowarzyszeniom istniejącym w okresie poprzedniego Ancien Regime u, prócz klubów politycznych. Organizacje te zostały potraktowane jako relikty feudalizmu oraz panowania duchowieństwa i zostały zakazane. Według Archambault ustawa Le Chapelier była w istocie aktem deregulacji, mającym na celu ograniczenie wpływu zrzeszeń zawodowych i zapewnienie swobody rozwoju przemysłu. Jednak w rezultacie tej decyzji z życia społecznego zniknęły organizacje o wielkiej roli uspołeczniającej i edukacyjnej, będące w owym czasie jedyną poza rodziną instytucją pomocy wzajemnej 8. Jednak od początku XIX stulecia - wraz z rozwojem przemysłu i pojawieniem się kwestii socjalnej na skutek braku regulacji warunków pracy robotników i pauperyzacji wywołanej wypadkami przy pracy, bezrobociem i chorobami - miało miejsce stopniowe odradzanie się stowarzyszeń i towarzystw pomocy wzajemnej, które ze względu na istniejące wówczas restrykcje 7 Stanisław Filipowicz, Wolność, Wspólnota, Władza, w: Studia nad Liberalizmem, red. Ryszard Skarzyński, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995, s Archambault, tamże, s. 24. str. -7 -

6 zrzeszania się przyjmowały postać tajnych organizacji i współdziałały z również działającym w ukryciu ruchem robotniczym. Przede wszystkim w ośrodkach miejskich powstawały kluby społeczne, organizacje pomocy robotnikom oraz katolickie organizacje dobroczynne dla młodzieży, a także organizacje świadczące podstawową pomoc medyczną. W okresie monarchii konstytucyjnej ( ) nastąpiła pewna poprawa warunków funkcjonowania Kościoła i zakonów, które odzyskały prawo organizowania stowarzyszeń oraz prowadzenia szkół podstawowych i średnich. W tym czasie rozwijały się także autoryzowane przez państwo wolnomularskie Towarzystwa filantropijne Societe philantropique), z których inicjatywy powstało wiele instytucji dobroczynnych, zajmujących się m.in. organizowaniem posiłków dla najuboższych (soupes populaires). Ponadto częściowo przywrócono możliwość działalności towarzystwom pomocy wzajemnej, ale wyłącznie tym, które nie były powiązane z ruchem robotniczym 9. W toczącej się wówczas debacie nad możliwością rozwiązań kwestii robotniczej zarysowały się dwa stanowiska ideologiczne. Zgodnie z pierwszym, reprezentowanym przez Towarzystwo Filantropijne i ekonomistę J.B. Saya: <...> społeczeństwo nie musi wspierać swoich członków, bowiem <...> zapewnienie ubogim prawa do pomocy stanowi zagrożenie praw własności i sprzyja komunizmowi; nierówność - nie oznacza niesprawiedliwość 10. Z kolei francuscy utopijni socjaliści, jak Saint-Simon, Fourier, Proudhon, Buchez, Blanqui, upatrywali możliwości rozwiązania kwestii robotniczej w alternatywnym systemie społecznym, wywodzącym się z idei wspólnotowych i nieetatystycznych, opartym na zasadach samoorganizacji społecznej, współdziałaniu i stowarzyszeniach społecznych. W idealnym społeczeństwie Saint-Simone a podstawowa rola przypadła wolnym stowarzyszeniom robotników, producentów oraz organizacjom przemysłowym, które z czasem miały przejąć polityczne i socjalne funkcje państwa oprócz spraw obrony i bezpieczeństwa publicznego. Proudhon natomiast szansę uwolnienia społeczeństwa od kwestii socjalnych upatrywał w oparciu życia społecznego na zasadach wzajemności i federalizmu. W wizji ładu społecznego Proudhona podstawowa rola przypadła różnego rodzaju wspólnotom, jak towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, kasy kredytowe, towarzystwa wzajemnej pomocy. To one miały za zadanie chronić przed negatywnymi skutkami wolnej konkurencji 11. Bezpośredni wpływ poglądów utopijnych socjalistów pisze Archambault - zaznaczył się zwłaszcza w okresie II Republiki ( ) oraz podczas Komuny Paryskiej, natomiast takie idee, jak idea wzajemności, federalizmu i samoorganizacji, przetrwały, należąc do podstawowych zasad, na których także obecnie opiera się funkcjonowanie organizacji społecznych we Francji 12. Jednak dopiero w 1864r. we Francji całkowicie uchylono zakaz tworzenia zrzeszeń; w 1884r. zniesiono zakaz zakładania związków zawodowych, a w 1898r. zalegalizowano istnienie towarzystw pomocy wzajemnej. Karta d.s. Wzajemności (Charte de la Mutualite) z 1898r. regulowała status towarzystw pomocy wzajemnej i zakres ich działalności. Wyodrębniono trzy typy towarzystw pomocy wzajemnej: towarzystwa zwykłe, towarzystwa zatwierdzone oraz towarzystwa pomocy wzajemnej uznane przez państwo (reconnues d utilite publique). Ich działalność, podobnie jak działalność innych towarzystw ubezpieczeniowych, koncentrowała się na zapewnieniu pomocy w razie wystąpienia któregoś z ryzyk socjalnych, jak np.: choroby, wypadku przy pracy, starości Tamże, s Tamże. 11 Na ten temat: Janusz Radwan-Pragłowski, Krzysztof Frysztacki, Społeczne Dzieje PomocyCzłowiekowi: Od Filantropii Greckiej do Pracy Socjalnej, s oraz Archambault, The Nonprofit Sector in France, cyt. wyd., s Tamże, s Tamże. str. -8 -

7 W końcu XIXw. E. Durkheim, podobnie jak wcześniej utopijni socjaliści, opowiedział się za istnieniem w życiu społecznym zasad wzajemności i zależności wzajemnej (solidarności organicznej), upatrując w nich ważnego impulsu dla odrodzenia się ciał pośrednich, takich jak m.in. korporacje zawodowe. Trzeci okres w historii rozwoju organizacji społecznych we Francji przypadł na lata Na mocy ustawy z 1901r. istniejące wcześniej stowarzyszenia świeckie zostały ostatecznie zalegalizowane, co przyczyniło się do zdecydowanej poprawy wzajemnych relacji między państwem a tymi organizacjami, zamykając fazę konfrontacji we wzajemnych stosunkach i dając początek współpracy. Ustawa z 1901r. przewidywała autoryzację zakonów. Ale na blisko półtora tysiąca domów zakonnych jak podkreśla Jan Baszkiewicz - <...> tylko połowa była uznana przez państwo 14. Spowodowało to likwidację 2500 szkół katolickich działających bez rejestracji przed wprowadzeniem w życie ustawy z 1901r., a 11 tysiącom szkół i szpitali prowadzonych przez zakony odmówiono wówczas rejestracji 15. Wprowadzenie we Francji w 1905r. rozdziału Kościoła od państwa oraz przywrócenie w tymże roku możliwości działania większości zakonów zakończyło okres konfrontacji we wzajemnych stosunkach. Za sprawą inspiracji encykliką Rerum Novarum (1891r.) we Francji rozwinął się też ruch filantropijny pracodawców, który promował tworzenie quasi-funduszy emerytalnych, zasiłków rodzinnych i budowę osiedli przyfabrycznych. Od tej pory, pod wpływem twórcy ruchu, F. Le Playe a, te działania zyskały miano gospodarki społecznej (economie sociale), choć organizację o nazwie Societe d economie sociale Le Play założył już w 1856r 16. Ubezpieczenia społeczne na wzór niemiecki wprowadzono we Francji w okresie międzywojennym. Powstały wówczas obowiązkowe ubezpieczenia chorobowe oraz ubezpieczenia z tytułu inwalidztwa, a także ubezpieczenia starcze dla najniżej zarabiających pracowników. W latach dwudziestych i trzydziestych w wyniku zwiększenia się skali ubóstwa, a zarazem braku publicznych programów pomocy finansowej najuboższym - wzrosła rola organizacji charytatywnych 17. W Anglii, od XVIII wieku aż do końca XIX stulecia, towarzystwa dobroczynne, a także świeckie towarzystwa filantropijne odgrywały pierwszoplanową rolę w świadczeniu pomocy, podczas gdy państwo pełniło funkcję jedynie pomocniczą. Mianem złotego wieku w historii filantropii angielskiej jest określane osiemnaste stulecie, a to ze względu na kilka przyczyn. Po pierwsze: w związku z ponownym wzrostem zapisów na cele charytatywne oraz istotną rolą, jaką filantropia spełniała w utwierdzeniu prestiżu społecznego ówczesnych elit, nastąpiło jej ożywienie. Po drugie: dokonanie rewizji ubiegłowiecznych restrykcyjnych unormowań dotyczących administracji w dziedzinie pomocy ubogim, wprowadzenie pomocy pozazakładowej dla biednych oraz podniesienie najniższych wynagrodzeń wskutek wzrostu cen chleba, wszystkie te poczynania przyczyniły się do renesansu działalności filantropijnej w osiemnastowiecznej Anglii. Po trzecie: wszystko to stworzyło korzystne społeczne i instytucjonalne zaplecze dla powstania nowego typu instytucjonalnej działalności filantropijnej, tj. stowarzyszeń dobroczynnych, oraz przyczyniło się do ożywienia działalności pomocy wzajemnej i wzrostu roli towarzystw pomocy wzajemnej 18. W piśmiennictwie brytyjskim przyjmuje się, że trzeci okres w historii rozwoju organizacji społecznych przypada na schyłek XVIIIw. i pierwszą połowę XIX stulecia ( ). Jest to okres zróżnicowany pod względem stanowiska wobec ubogich i sposobów ich wspierania. Koniec XVIIIw. i początek XIX stulecia stanowią kontynuację łagodniejszej polityki wobec ubogich z początku XVIIIw. 14 Jan Baszkiewicz, Historia Francji, Wydawnictwo Ossolińskich, Warszawa 1978, s Tamże, s Tamże. 17 Tamże, s Tamże, s. 34. str. -9 -

8 W tym okresie do najpopularniejszych form działalności dobroczynnej należało prowadzenie tanich kuchni, szpitali zakaźnych, bezpłatnych punktów medycznych i zakładów nauki zawodu dla inwalidów. Równolegle z działalnością charytatywną w końcu XVIIIw. i w pierwszej połowie XIX stulecia rozwijały się także inicjatywy edukacyjne na rzecz najuboższych. Z inspiracji organizacji chrześcijańskich na początku XIXw. w slumsach Glasgow powstały pierwsze misje miejskie, mające na celu pomoc materialną oraz szerzenie oświaty zdrowotnej i opieki nad dzieckiem wśród najuboższych mieszkańców. W 1828r. powstało Towarzystwo na Rzecz Wizyt Środowiskowych (Society for Promoting District Visiting), mające na celu przeciwdziałanie niedostatkowi oraz promowanie wartości życia rodzinnego 19. Jednak w latach trzydziestych XIXw. w okresie rewolucji przemysłowej w związku z rosnącym popytem na siłę roboczą w Anglii doszło do zaostrzenia warunków uzyskania pomocy społecznej. Wyrazem tego była zmiana ustawy o ubogich z 1601r. uchwalona przez parlament angielski w 1834r., znana jako nowe prawo ubogich. Nowa Ustawa o Ubogich (New Poor Law) z roku 1834 miała służyć zdyscyplinowaniu siły roboczej, koniecznemu, aby sprostać wymogom rewolucji przemysłowej i zapobiec dalszemu wzrostowi kosztów pomocy osobom ubogim. Na początku XIXw. w Anglii na każdych dziesięciu obywateli jeden korzystał z pomocy społecznej. Nowe unormowanie świadczyło o tym, iż organizacja pomocy najuboższym, wywodząca się z 1601r., w której gmina była odpowiedzialna za świadczenie wsparcia, straciła na znaczeniu wobec wyzwań rewolucji przemysłowej, wymagającej mobilności siły roboczej 20. Ustawa o Ubogich z 1834r. zmniejszyła autonomię i odpowiedzialność gminy za opiekę nad najuboższymi, wprowadziła centralizację pomocy, ograniczyła zakres pomocy dla ubogich do domów pracy (workhouse). Ponadto ustawa miała przyczynić się do podniesienia etyki pracy, tworząc atrakcyjniejsze warunki najmniej zarabiającym robotnikom niż zdolnym do pracy, ale korzystającym z pomocy społecznej, którym przysługiwały mniejsze uprawnienia (less eligibility) 21. Autorzy brytyjscy różnią się w opiniach co do konsekwencji społecznych wprowadzonej w 1834r. zmiany prawa ubogich. W piśmiennictwie na ten temat prócz krytyki wspomnianych rozwiązań wyrażany jest też pogląd, że nowe prawo ubogich, wymuszając produktywizację jednostek, odwróciło proces postępującej pauperyzacji klasy robotniczej w Anglii i przyczyniło się do samoorganizacji robotników. 22 Ponadto nowa ustawa o ubogich pośrednio przyczyniła się też do przełomu w traktowaniu działalności filantropijnej: oprócz dotychczasowej spontanicznej dobroczynności zaczęły się rozwijać profesjonalne techniki pomocy jednostce i rodzinie, głównie za sprawą Towarzystw Organizacji. W okresie rewolucji przemysłowej, zgodnie z doktryną na temat rozdziału sfer działania państwa i organizacji dobroczynnych (mutually exclusive spheres), ingerencja państwa w rozwiązywanie problemów społecznych była ograniczona do minimum, zaś aktywność organizacji dobroczynnych skupiała się jedynie na świadczeniu pomocy najuboższym niezdolnym do pracy. Jak podkreśla Frank Prochaska, była to: <...> nieadekwatna odpowiedź wobec problemu chronicznego ubóstwa i zadanie bardzo trudne do przeprowadzenia 23. Główną rolę w pomocy ubogim odgrywało Towarzystwo Organizacji Dobroczynności (Charity Organisation Society) 19 Tamże, s William Beveridge, Voluntary Action: A Report on Methods of Social Advance, London, George Allen and Unwin, 1948, cyt. wg Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., tamże. 22 Na ten temat: G. Magnuszewska-Otulak, Rozwój Systemu Zabezpieczenia Społecznego w Wielkiej Brytanii. Raport Beveridga, Instytut Beveridga Pracy i Spraw Socjalnych, Studia i Materiały, Zeszyt 3, Warszawa, 1992 oraz Taylor i Kendall, tamże, s Frank Prochaska, The Voluntary Impulse: Philantropy in Modern Britain, London, Faber and Faber, 1988, cyt. wg Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s. 43. str

9 powstałe w 1869r., organizacja prekursorska w zakresie wdrażania naukowych podstaw diagnozy socjalnej. Pierwsza połowa XIXw. w Anglii to nie tylko okres zakładania stowarzyszeń charytatywnych, ale i rozwój licznych stowarzyszeń i ruchów społecznych o charakterze oświatowym. Działalność społeczna, a zwłaszcza praca charytatywna była wówczas domeną kobiet: <...> dobroczynność miała się okazać jednym z niewielu zajęć dozwolonych dla kobiet z klas średnich i jednym z nielicznych sposobów uzyskania statusu w społeczności 24. W piśmiennictwie na temat dziewiętnastowiecznej dobroczynności podkreśla się ogromny rozwój towarzystw charytatywnych zakładanych przez kobiety 25. Równolegle z rozwojem działalności charytatywnej i ruchów oświatowych rozwijały się inicjatywy o charakterze samopomocowym. W odróżnieniu od działań charytatywnych i oświatowych inicjowanych przez przedstawicieli ówczesnych elit społecznych, ruchy samopomocowe powstawały głównie za sprawą robotników. Znalazły one najpełniejszy wyraz w postaci tworzenia klubów zawodowych (trade clubs), stanowiących prototypy związków zawodowych, a przede wszystkim towarzystw wzajemnej pomocy (friendly societies). Już w 1793r. wydano ustawę o towarzystwach pomocy wzajemnej, która formalnie uznała istnienie tych towarzystw. Funkcje ubezpieczeń chorobowych i działania opiekuńcze towarzystw wzajemnej pomocy właściwie uzupełniały działalność klubów zawodowych skupionych wokół obrony zarobków i utrzymywania kontroli nad nauką zawodu. Charakterystyczną cechą rozwoju samoorganizacji społecznej w okresie rewolucji przemysłowej była stopniowa konsolidacja klubów zawodowych i tworzenie związków zawodowych oraz ruch Towarzystw Korespondencyjnych, organizacji upominających się o reformy wyborcze 26. Kolejny okres w historii rozwoju organizacji społecznych w Anglii to lata od połowy XIXw. do 1905r. Niektórzy autorzy uważają ten okres za szczytowy dla rozwoju organizacji społecznych w Anglii ze względu na nie spotykany dotychczas dynamizm działań filantropijnych. Według szacunków, w połowie XIXw. prywatna ofiarność na cele filantropijne zdecydowanie przewyższała wydatki rządu brytyjskiego na pomoc ubogim. Świadczą o tym wydatki na działalność filantropijną, które w końcu XIXw. stanowiły drugą w kolejności po wydatkach na żywność pozycję w budżetach domowych przeciętnego gospodarstwa domowego należącego do klasy średniej 27. Mimo napływu funduszy zasilających instytucje charytatywne i filantropijne, w drugiej połowie XIXw. w związku ze zmianami struktury przemysłu dotychczasowe źródła finansowania działalności charytatywnej zaczęły się kurczyć, a nowe elity ekonomiczne nie przejawiały większego zainteresowania filantropią 28. Spowodowało to ograniczenie działalności filantropijnej i pozostawienie licznych rzesz najuboższych w ich gettach, bez pomocy. Reakcją na te problemy była działalność ruchu domów osiedleńczych (settlement house movement), propagująca zasadę nowego liberalizmu i opowiadająca się za uznaniem problemów robotniczych w imię pokoju społecznego. Ruch domów osiedleńczych stanowił milowy krok w rozwoju działalności charytatywnej oraz nową formę instytucjonalną, łączącą funkcje działalności filantropijnej z postulowaniem nowych koncepcji obowiązku publicznego i wzajemnych powinności członków społeczności. Taylor i Kendall piszą, że mieszkańcem pierwszego domu osiedleńczego w Anglii, londyńskiego Toynbee Hall, był sam William Beveridge, późniejszy twórca koncepcji państwa opiekuńczego. Nie będzie więc przesadą twierdzenie, że ruch domów osiedleńczych stanowił intelektualne laboratorium dla powstania doktryny zobowiązań socjalnych państwa, urzeczywistnionej w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej i znanej powszechnie jako Plan 24 Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s Prochaska, tamże, s Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s Tamże, s. 44. str

10 Beveridga. W tym okresie oprócz domów osiedleńczych działalność dobroczynną prowadziły wspomniane uprzednio Towarzystwa Organizacji Dobroczynności i Zwalczania Żebractwa (Society for Organizing Charity and Repressing Mendicity). Organizacje Pomocy Wzajemnej (Friendly Societies) prowadziły ubezpieczenia. Rozwijał się także ruch na rzecz zdrowia publicznego i środowiska, powstawały pierwsze organizacje rekreacyjne, oświaty dorosłych i dzieci, organizacje kobiece oraz towarzystwa filantropijno-polityczne, jak m.in. utworzone w 1884r. Towarzystwo Fabiańskie. Przyczynę, dla której drugą połowę XIXw. uważa się za okres szczytowy w historii rozwoju organizacji społecznych w Anglii, należy też wiązać z powstaniem w 1853r. stałej Komisji Charytatywnej (Charity Commission), której zadaniem było zreformowanie przestarzałych organizacji dobroczynnych oraz wprowadzenie częściowej reprezentatywności we władzach towarzystw dobroczynnych. Na uwagę zasługuje fakt, że kiedy w XVIII i XIX wieku we Francji, w Niemczech, a także w Polsce w okresie zaborów organizacje społeczne powstawały zasadniczo w opozycji wobec centralistycznych i autokratycznych rządów, to w Anglii ich rozwój był niemal od samego początku rezultatem współdziałania inicjatyw społecznych i struktur rządowych, chociaż do końca XIX stulecia świadczenie pomocy zasadniczo pozostawało w gestii organizacji społecznych, państwo zaś pełniło rolę pomocniczego realizatora usług społecznych. Stopniowo jednak narastało przekonanie, że same działania organizacji filantropijnych nie zapewnią dostatecznej ochrony przed skutkami uprzemysłowienia i wynikłymi stąd zmianami struktury społecznej. W konsekwencji państwo zaczęło podejmować inicjatywy w zakresie ochrony zdrowia oraz finansować szkolnictwo 29. W Wielkiej Brytanii wiek XX rozpoczyna także nowy etap w historii organizacji społecznych oraz w ich kontaktach z państwem. Od początku stulecia następował okres konsolidacji tych organizacji mający na celu skuteczniejsze świadczenie pomocy. Powstały również instytucje przedstawicielskie organizacji dobroczynnych i towarzystw pomocy wzajemnej, jak Rady d/s Świadczeń Niepublicznych (Councils for Voluntary Welfare), zarówno na szczeblu lokalnym, jak krajowym. Utworzono także nowy typ organizacji pod nazwą Gildie Pomocy (Gilds of Help), których zadaniem było przezwyciężanie ubóstwa przy pomocy lepszego wykorzystania pozostających w dyspozycji środków oraz diagnoza sytuacji socjalnej potrzebujących. Ponadto w 1919r. utworzono Ogólnokrajową Radę d.s. Usług Socjalnych (National Council for Social Service), która promowała działalność społeczną, przekazując na te cele fundusze państwowe. W okresie międzywojennym za sprawą Ogólnokrajowej Rady powstały Biura Porad Obywatelskich (Citizens Advice Bureaux) które, podobnie jak sama Rada, istnieją po dzień dzisiejszy. Po II wojnie światowej organizacja ta zmieniła swoją nazwę na Ogólnokrajową Radę d.s. Organizacji Społecznych (National Council for Voluntary Organisation). Jedną z charakterystycznych cech pierwszego ćwierćwiecza XX wieku było zwiększanie się interwencjonizmu sektora publicznego w dziedzinie ubezpieczeń emerytalnych w postaci wprowadzenia nieskładkowych rent starczych w 1908r. oraz ubezpieczeń chorobowych i na wypadek bezrobocia w 1911r., a od 1925r. również emerytur ubezpieczeniowych. Wprowadzony w 1908r. na mocy ustawy o rentach starczych pierwszy brytyjski system emerytalny sprawił, że stopniowo zaczęły tracić na znaczeniu tradycyjne organizacje przezorności społecznej kasy wzajemnej pomocy (friendly societies) 30. Jak komentują M. Taylor i J. Kendall: Z czasem okazało się, że poleganie wyłącznie na prywatnej dobroczynności i samopomocy nie jest właściwe, gdyż w ten sposób nie można zaspokoić potrzeb ogółu ludności w dziedzinie zdrowotnej i w zakresie kształcenia Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s Maciej Żukowski, Państwowy System Emerytalny wwwielkiej Brytanii Historia, Zasady, Tendencje, Funkcje, w: Bazowe Systemy Emerytalno-Rentowe w Świecie, red. S. Golinowska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1993, s Tamże, s. 47. str

11 W praktyce w okresie międzywojennym w Anglii organizacje społeczne pozostały głównym realizatorem usług społecznych w dziedzinie opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, korzystając w coraz większym stopniu z subsydiów rządowych. W tym okresie liczył się także ich udział w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego, oświaty dorosłych, badań medycznych oraz rzecznictwa w sprawach środowisk pozbawionych możliwości artykułowania swoich problemów. Wzrastała też rola pracodawców w zapewnieniu świadczeń socjalnych. W Niemczech trzeci etap w rozwoju organizacji społecznych, przypadający na okres od połowy XVIIIw. do końca lat 30. XX stulecia, określa tradycja samorządności i zasada pomocniczości. Począwszy od XVIIIw. sytuację organizacji społecznych w Niemczech określa tradycja samorządności. Zlikwidowanie na terenie Niemiec na początku XVIII wieku systemu feudalnego i wprowadzenie w miastach samorządów miejskich dało początek ograniczonym formom uczestnictwa obywateli w życiu publicznym. Powstające wówczas izby handlowe i przemysłowe oraz wolne stowarzyszenia zawodowe były samorządne i pełniły ważne funkcje - ekonomiczną i integracji politycznej. Państwo sprawowało wobec nich kontrolę polityczną i instytucjonalną. Zasada samorządności była historycznie pierwszym mechanizmem instytucjonalnym regulującym kontakty państwa z instytucjami społecznymi w Niemczech. Służyła ona utrzymywaniu politycznej kontroli przez system quasi-publicznej administracji w dziedzinie usług oraz integracji tych odłamów społeczeństwa, które inaczej mogłyby stanowić zagrożenie dla stabilności i wiarygodności politycznej 32. Tak właśnie rozumiana zasada samorządności stanowiła podstawę formy instytucjonalnej tworzonych w Niemczech w latach 80. i 90. XIX wieku towarzystw ubezpieczeniowych, będących instytucjami w dużej mierze niezależnymi od państwa. Ich zarządy składały się z przedstawicieli pracodawców i pracowników, ale jednak poddanych ścisłemu nadzorowi i kontroli państwa. Anheier i Seibel określają ten związek między państwem a para-rządowymi instytucjami mianem kontrolowanej autonomii 33. Po Kongresie Wiedeńskim w Prusach nastąpił odwrót od dotychczasowego liberalizmu politycznego. Na mocy ogólnego Zarządzenia z 1816r. stowarzyszenia uznano za bezużyteczne i zlikwidowano je jako potencjalne źródło niepokojów politycznych i zamieszek 34. Po 1848r. wraz z liberalizacją życia politycznego nastąpiło odrodzenie stowarzyszeń jako formy instytucjonalnej - powstały wówczas liczne organizacje sportowe i towarzystwa śpiewacze oraz pierwsze organizacje socjalne, które wraz z powstaniem Niemiec jako państwa w 1871r. reprezentowały ukształtowane i akceptowane społecznie instytucje. Istotnym wydarzeniem w historycznym rozwoju niemieckich organizacji społecznych w dziedzinie socjalnej było powstanie w 1848r. protestanckiej organizacji społecznej - Diakonisches Werk, a w 1897r. organizacji charytatywnej Kościoła katolickiego Caritas. Jak podaje H. Anheier, te dwie masowe federacje organizacji lokalnych o charakterze religijnym przyczyniły się do powstania trzech pozostałych 35. W 1863r. utworzono Niemiecki Czerwony Krzyż. Wymienione organizacje, a także organizacje powstałe w początkach XX wieku, takie jak Dobroczynność Żydowska (Zentralwohlfahrtsstelle der Juden in Deutschland założona w 1917r.), Dobroczynność Robotnicza (Arbeiterwohlfahrt - organizacja samopomocy społecznej robotników o proweniencji socjaldemokratycznej powstała w 1919r.) oraz Parytetowy Związek Socjalny (Deutscher Paritatischer Wohlfahrtsverband - konsorcjum świeckich organizacji opiekuńczych założone w 1920r.) stały się nie zastąpionym podmiotem zaspokajania potrzeb zbiorowych w Niemczech. 32 Anheier i Seibel, Defining the Nonprofit Sector: Germany, The Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, The Johns Hopkins University, Working Paper, nr 6, Baltimore, 1993, s Tamże. 34 Tamże, s Lester M. Salamon, Helmut Anheier, The Third Route: Government-Nonprofit Collaboration in Germany and The United States, Johns Hopkins University, Working Paper Series, 1996, s. 9. str

12 Anheier przytacza stanowisko Dietricha Thranhardta, który zwraca uwagę, że w przypadku większości tych organizacji motyw polityczny, a nie socjalny, był decydujący dla ich powstania. Jednak mimo że organizacje te nie od razu rozwinęły działalność w dziedzinie socjalnej, stopniowo wypracowały one instytucjonalne odpowiedzi na główne wyzwania społeczne 36. W końcu XIXw. wspomniane organizacje, przeciwstawiając się scentralizowanej władzy świeckiej, dążyły do oparcia stosunków z państwem na zasadzie pomocniczości i utorowały drogę przyszłemu modus vivendi pomiędzy państwem a instytucjami niepaństwowymi w Niemczech w dziedzinie realizacji usług społecznych. Idea pomocniczości, podobnie jak tradycja samorządności, odegrała ogromną rolę w historycznym procesie instytucjonalizacji organizacji społecznych w Niemczech. Sama zasada pomocniczości wypracowana została w XIXw., natomiast historia idei pomocniczości - refleksji dotyczącej granic polityki - sięga czasów greckich: tradycji arystotelesowskiej, a także tradycji chrześcijańskiej i germańskiej. Tomasz z Akwinu, a w wieku XVII niemiecki uczony Althusius rozwinęli ideę pomocniczości i władzy uzupełniającej, która właściwie radzi sobie z paradoksem autonomii <...> bytu poszczególnego i dobra wspólnego z konieczności pociągającego ingerencję <...> 37. W XIX-wiecznych Niemczech twórczym kontynuatorem myśli Althusiusa, a zarazem prekursorem idei pomocniczości w dziedzinie polityki społecznej, był W. E. Ketteler, biskup, działacz polityczny i poseł do Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie, który, krytykując ówczesną pruską biurokrację za nadmierny interwencjonizm, żądał autonomii dla gmin w sprawach socjalnych 38. Pomocniczość, jak podkreśla Ch. Millon-Delsol: W kręgu kulturowym obejmującym obszary Starego Kontynentu stanowiła jedną z wielu prób wypracowania koncepcji ograniczenia władzy, a szczególnie władzy politycznej <...> i wiązała się z krytyką państwa cezarystycznego oraz dezyderatem określenia granic dla interwencjonizmu ze strony państwa, formułowanym zwłaszcza przez Kościół katolicki w ramach rodzącej się wówczas społecznej nauki Kościoła 39. Zasada pomocniczości na gruncie społecznej nauki Kościoła została sformułowana w późniejszym okresie, w encyklice papieskiej Quadragesimo Anno Piusa XI z 1931r. Zasada pomocniczości dawała wyraz przekonaniu, że zadania społeczne, które mogą być wykonane na niższym szczeblu przez poszczególne jednostki oraz mniejsze organizacje i grupy, winny być tam realizowane. Zgodnie z zasadą subsydiarności humanitaryzm i solidarność współobywateli ma priorytet przed usługami świadczonymi przez ciała publiczne, a rola państwa w dziedzinie realizacji usług społecznych powinna mieć charakter wyłącznie pomocniczy. Rozwój koncepcji pomocniczości w Europie przypadł na wiek XIX, wtedy też upowszechnił się sam termin. W XIX-wiecznych Niemczech zasada subsydiarności dla Kościoła katolickiego i organizacji bliskich katolicyzmowi stanowiła <...> polityczny wyraz sprzeciwu wobec scentralizowanej władzy świeckiej <...> i opozycji wobec państwowej polityki społecznej Otto von Bismarcka. W okresie intensywnej rewolucji przemysłowej, w której znalazły się Niemcy w drugiej połowie XIXw., tradycyjne formy wsparcia, jak rodzina, parafia i organizacje filantropijne, same okazały się nie wystarczające dla zapewnienia właściwych gwarancji ochrony socjalnej. 36 H. Anheier, An Elaborate Network: Profiling the Third Sector in Germany, w: Benjamin Gidron, Ralph M. Kramer, Lester M. Salamon eds., Government and The Third Sector: Emerging Relationships in Welfare States, Jossey-Bass, San Francisco, 1992, s Chantal Millon-Delsol, Krótka Historia Idei Pomocniczości, w: Zasada Pomocniczości, Biblioteka Myśli Politycznej, Znak, 1995, s Les Catholiques et le Reich, Kettelers Schriften, II, s. 162, cyt. za Ch. Millon-Delsol, cyt. wyd., s Ch. Millon-Delsol, Zasada Subsydiarności Założenia, Historia oraz Problemy Współczesne, w: Subsydiarność, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Monografie i Studia, Warszawa 1996, s. 41. str

13 Interwencja państwa w postaci wprowadzenia ubezpieczeń chorobowych, wypadkowych i emerytalno-rentowych stała się niezbędna, jednak podporządkowanie polityki społecznej przez państwu i traktowanie jej jako narzędzia kontroli politycznej i społecznej wywołało reakcje sprzeciwu ciał społecznych i żądanie podziału wpływów i odpowiedzialności za zagadnienia socjalne 40. Jednak mimo że rozwój organizacji społecznych następował jako wyraz zaprzeczenia autokratycznego państwa, to istniejący w końcu XIXw. konflikt między świeckim państwem Bismarcka a Kościołem katolickim o podział wpływów i odpowiedzialności w takich zwłaszcza dziedzinach, jak oświata, kultura i usługi socjalne, nie przybrał charakteru destrukcyjnego. Po okresie napięć między państwem a jego politycznymi adwersarzami, tj. Kościołem katolickim i ruchami robotniczymi, nastąpił polityczny kompromis, który jak uważają Anheier i Seibel - <...>zapoczątkował stopniowy rozwój zasady pomocniczości <...> 41. W swym pierwotnym, XIX-wiecznym kształcie - zasada subsydiarności odwoływała się do społeczeństwa statycznego i zhierarchizowanego, którego pierwsze ogniwo stanowiła jednostka, następnie rodzina mała i wielopokoleniowa, społeczność lokalna i kościół, zaś państwo stanowiło ogniwo najwyższe 42. Istotą zasady subsydiarności jest założenie, że szczebel lub forma organizacyjna w hierarchii wyższa ma obowiązek chronić, promować i udzielać pomocy podmiotom niższym w hierarchii, przy poszanowaniu ich niezależności, tylko pod warunkiem, gdy ich własne środki okazują się niewystarczające dla prawidłowego wypełniania przypisanych funkcji. Wprowadzenie zasady subsydiarności, jako zasady regulującej stosunki między państwem a Kościołem katolickim i jego instytucjami, miało na celu złagodzenie dwóch tendencji uznanych za niekorzystne dla Kościoła katolickiego w Niemczech w drugiej połowie XIX stulecia. Chodziło, po pierwsze, o złagodzenie skutków postępującego indywidualizmu i towarzyszącego mu wzrastającego zapotrzebowania na tworzenie form solidaryzmu społecznego, wykraczających poza pomoc rodziny i parafii. Po drugie, zasada subsydiarności miała też za zadanie złagodzić narastającą nierównowagę sił między powstającym świeckim państwem a Kościołem katolickim 43. Cele te zostały w dużym stopniu osiągnięte. Stało się to możliwe dzięki sile tradycji samoorganizacji w Niemczech, która w XIXw. umożliwiła utwierdzenie się idei pomocniczości w rzeczywistości niemieckiej, zapobiegając nieznośnemu absolutyzmowi, przed którym przestrzegał wybitny myśliciel niemiecki, orędownik idei subsydiarności w XIXw. biskup W. E. von Ketteler 44. Zdaniem H. Anheiera w okresie intensywnego rozwoju gospodarczego przypadajacego na drugą połowę XIXw., wobec braku ogólnego demokratycznego systemu reprezentacji politycznej, wspomniane stowarzyszenia stanowiły znaczące instrumenty wpływów politycznych i ekonomicznych 45. Inny niemiecki badacz problematyki instytucji obywatelskich, Wolfgang Seibel, 46 upatruje w XIX-wiecznych stowarzyszeniach namiastki demokracji. 40 H. Anheier, A Profile of the Third Sector in West Germany, w: The Third Sector Comparative Studies of Nonprofit Organisations, cyt. wyd., Helmut K. Anheier, Wlofgang Seibel, eds., de Gruyer, Berlin, New York, 1990, s Zob. także S. Golinowska, System Emerytur Ustawowych w Niemczech, w: Ba- zowe Systemy Emerytalno-Rentowe w Świecie, s H. Anheier, An Elaborate Network, cyt. wyd., s. 37. Zob. także H. Anheier i W. Seibel, Defining the Nonprofit Sector: Germany, cyt. wyd., s H. Anheier, An Elaborate Network, s Tamże. 44 Les Catholiques et le Reich, Kettelers Schriften, II, s. 162; cyt. za Ch. Millon-Delsol, cyt. wyd., s Anheier, An Elaborate Network, cyt. wyd., s W. Seibel, Government-nonprofit relationship: Styles and Linkage Patterns in France and Germany, w: Government and Voluntary Organisations. A Relational Perspective, Stein Kuhnle i Per Selle eds., str

14 Jego zdaniem: <...> współpraca między państwem a organizacjami społecznymi zapoczątkowana w XIXw. uzyskała szerokie poparcie polityczne i legitymizację 47. Dlatego według Seibela dychotomiczny model społeczeństwa przedstawiony przez Alexisa de Tocqueville a, zgodnie z którym to, że albo wokół państwa, albo stowarzyszeń tworzy i rozwija się społeczeństwo, nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości niemieckiej. Konkretyzacja zasady pomocniczości do rzeczywistości społecznej Niemiec XXw. dokonała się dzięki ordo-liberalizmowi, który wywarł wpływ na politykę niemiecką przed okresem III Rzeszy i po okresie nazizmu. Jak wskazuje R. Skarzyński: W owym kierunku skupiają się rozmaite prądy współczesnego liberalizmu, od liberalizmu czerpiącego swe siły witalne przez nawiązanie do wartości konswerwatywnych, po liberalizm odnowiony dzięki przyswojeniu sobie ideałów socjalnych 48. Ordoliberalizm poszukując rozwiązań kryzysu liberalnego ładu społecznego w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku postulował całą gamę środków zaradczych: od modernizacji ładu liberalnego w kierunku wzmocnienia państwa jako strażnika dobra wspólnego (W. Ropke) po koncepcję społecznej gospodarki rynkowej, zakładającej związek wolności ekonomicznej z zasadą wyrównywania społecznego (A. Muller-Armack), która znalazła zastosowanie w Niemczech po II wojnie światowej. Ordo-liberalizm reprezentowany przez szkołę fryburską <...> porzuca definitywnie nostalgię za społeczeństwem organicznym i domaga się społeczeństwa zorganizowanego, gdzie grupy naturalne mają ustąpić miejsca grupom umownym (kontaktowym). Jednocześnie dobro wspólne przestaje mieć wartość obiektywną, przyjmując charakter consensusu, który swoją legitymizację zawdzięcza szacunkowi, jakim otaczają go obywatele 49. Szkoła fryburska odczytuje nowe cechy rzeczywistości XXw. - indywidualizm z towarzyszącą mu atomizacją społeczeństwa i państwo jako nieomal wyłączny ośrodek sprawowania władzy. Odnosząc się krytycznie do koncepcji korporacyjnej jako tej, która deprecjonuje zdolności jednostki i przecenia możliwości ciał pośrednich w dziedzinie dobra wspólnego, ordo-liberalizm reprezentowany przez szkołę fryburską upomina się o takie zastosowanie zasady pomocniczości, które przywróci równowagę pomiędzy państwem a społeczeństwem dzięki wypełnieniu przez dobrowolne stowarzyszenia - przestrzeni dzielącej jednostkę od państwa. Społeczeństwo organiczne dowodzi Millon-Delsol ustępuje miejsca koncepcji społeczeństwa zorganizowanego, którego konieczność uzasadnia się nie tyle pewną wizją ontologiczną, ile pragnieniem uniknięcia pokusy etatyzmu. Tu właśnie zasada pomocniczości odzyskuje swe istotne znaczenie, gdyż ustanowienie społeczeństwa o pewnej strukturze wymaga rozstrzygnięcia kwestii podziału kompetencji 50. Ordoliberałowie, wskazując na potrzebę silnego państwa, podkreślali wszkaże, że jest to państwo zdecentralizowane, powstałe na bazie wspólnot, którego fundamentem jest legalna władza. Jak zauważa R. Skarzyński: ład w sensie ordo oznacza przywrócenie zakorzenienia 51. Urzeczywistnienie koncepcji pomocniczości nastąpiło w okresie Republiki Weimarskiej, kiedy miał miejsce dynamiczny rozwój organizacji społecznych o charakterze politycznym, ekonomicznym i socjalnym. Złagodzono wówczas warunki rejestracji stowarzyszeń, a dotychczasowa polityka dyskryminacji organizacji religijnych, zwłaszcza katolickich, została zastąpiona bardziej pojednawczym stanowiskiem władz 52. W latach Trzeciej Rzeszy organizacje społeczne o profilu socjalnym zostały podporządkowane reżimowi nazistowskiemu i - poza Niemieckim Czerwonym Krzyżem - włączone w skład Avebury, 1992, s Tamże, s R. Skarzyński, Główne Idee Polityczne Ordoliberalizmu, w: cyt. wyd., s Ch. Millon-Delsol, Idea Subsydiarności, w: Subsydiarność. Monografie i Studia, red. D. Milczarek, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, s.49. Na temat ordoliberalnej szkoły fryburskiej: Ryszard Skarzyński, Państwo i Społeczna Gospodarka Rynkowa. Główne Idee Polityczne Ordoliberalizmu, ISP PAN, Warszawa Ch. Millon-Delsol, Krótka Historia Idei Pomocniczości, cyt. wyd., s Ryszard Skarzyński, tamże. 52 H. Anheier, Third Sector in West Germany, cyt. wyd., s str

15 Narodowo-Socjalistycznej Ludowej Organizacji Pomocy. W 1937r. w wyniku ustawy o Niemieckim Czerwonym Krzyżu organizacja ta została pozbawiona wszystkich instytucji charytatywnych i utraciła wpływ na Młodzieżowy Czerwony Krzyż, a jej struktura organizacyjna została ściśle zhierarchizowana i zdominowana przez ustawodawstwo narodowego socjalizmu 53. W Polsce na okres od drugiej połowy XVIIIw. do wybuchu II wojny światowej przypadają trzy kolejne stadia rozwoju organizacji społecznych: czasy stanisławowskie, okres zaborów oraz lata II Rzeczypospolitej. Okres stanisławowski, choć trwał zaledwie kilka dziesięcioleci, miał istotne znaczenie z punktu widzenia formowania się poglądów na temat funkcji religijnej i świeckiej filantropii oraz opieki publicznej w nowożytnym państwie. Zagadnienia filantropii i jej reformy nabierają wówczas charakteru publiczno-państwowego. Jak zauważa N. Assorodobraj: Stanowią one nierozdzielną część programu reform, dojrzewających w epoce stanisławowskiej, występują w ścisłym powiązaniu z problemami gospodarczych i społecznych przeobrażeń jako jeden z warunków ich powodzenia 54. W drugiej połowie XVIIIw., jeszcze przed utratą przez Polskę suwerennego bytu, ma miejsce ożywienie działalności filantropijnej, zarówno zorganizowanej, jak i indywidualnej, wysuwane są też postulaty pod adresem ciał publicznych zapewnienia opieki ze składek publicznych zasługującym na to prawdziwym ubogim i objęcia przymusem pracy wszystkich będących w pełni sił 55. Było to podyktowane ożywieniem gospodarczym i rozwojem manufaktur przypadającym na ten okres, czemu towarzyszyło rosnące zapotrzebowanie na stałą, tanią i zdyscyplinowaną siłę roboczą. Podobnie jak w innych krajach europejskich, także w Rzeczpospolitej drugiej połowy XVIIIw. pod wpływem inspiracji Oświecenia zmianie ulega dotychczasowe rozumienie dobroczynności. <...> zamiast dawnego miłosierdzia, wynikającego z miłości chrześcijańskiej do Boga, narzuca się dobroczynność, wynikająca z miłości do człowieka, a zmierzająca do zapewnienia opieki prawdziwym ubogim i do wyprowadzenia człowieka ze stanu ubóstwa przez danie mu możliwości pracy, przez wykorzenienie próżniactwa i wdrożenie do pracy produkcyjnej, choćby pod przymusem 56. Zmiana doktryny filantropii jest także skutkiem przemian gospodarczych i zwiększającego się zapotrzebowania na ręce do pracy. W gestii instytucji filantropijnych i prywatnej ofiarności pozostaje zapewnienie prawdziwym ubogim wsparcia materialnego oraz opieki społecznej i zdrowotnej, natomiast działalność państwowa, jak zauważa N. Assorodobraj: <...> powinna dawać ubogim możność zarobku, wdrażając ich do pracowitości i produkcyjności przymusowym kierowaniem opornych <...> do domów pracy 57. W Rzeczypospolitej w okresie stanisławowskim pomoc władz publicznych dla ubogich przyjmowała głównie formę pomocy przez pracę (assistance par le travail). Oświeceniowa idea filantropii, czerpiąca z idei humanitaryzmu, apoteozuje bowiem przede wszystkim pracę, a nie miłosierdzie, jako antidotum na ubóstwo, zgodnie z monteskiuszowskim stwierdzeniem, że: Człowiek nie jest biedny dlatego, że nic nie ma, ale dlatego, że nie pracuje 58. Na znaczeniu zyskuje pogląd o odpowiedzialności państwa za przeciwdziałanie ubóstwu i o potrzebie interwencjonizmu państwowego. Drugi czynnik sprawczy o istotnym wpływie na zmianę doktryny filantropii i próby włączenia spraw opieki społecznej do prerogatyw publicznych państwa wiąże się z ożywieniem gospodarczym i związaną z tym presją zapewnienia rąk do pracy. Pensjonariusze instytucji filantropi- 53 German Red Cross.From A to Z, s Nina Assorodobraj,Początki Klasy Robotniczej. Problem Rąk do Pracy w Przemyśle Polskim Epoki Stanisławowoskiej, wyd. II, PWN, Warszawa 1966, s Tamże, s Tamże, s Tamże. 58 Montesquieu, O Duchu Praw, tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1957, t. II, ks. XXIII, r. XXIX, s str

16 jnych oraz osoby bez stałego zatrudnienia są postrzegane jako rezerwuar siły roboczej, który należy wykorzystać. Przymus pracy staje się głównym instrumentem ówczesnej polityki władz państwowych wobec problemu ubóstwa. Zachodnie instytucje pracy przymusowej dla ubogich, jak francuskie hopital general i depots de mendicite, angielskie workhouses oraz niemieckie zuchthauses stanowiły pierwowzór dla powstających w Rzeczyposolitej w drugiej połowie XVIIIw. domów pracy, mających pełnić funkcje represyjno-wychowawcze wobec ubogich. Wysiłki reformatorskie państwa w dziedzinie opieki społecznej przed i w latach Sejmu Czteroletniego to powołanie zarządzeniami królewskimi komisji dobrego porządku, najpierw w Warszawie (1765) a kilka lat później także w innych miastach królewskich (1768), następnie utworzenie przez sejm rozbiorowy specjalnej komisji szpitalnej ( ), działającej do 1780r., kiedy została rozwiązana, a jej funkcje przejęte znowu przez komisje dobrego porządku. Kazimierz Koralewski tak wyjaśnia inicjatywy w zakresie reformy filantropii podjęte w okresie panowania Stanisława Poniatowskiego: Od początku tego okresu widoczne są starania o utworzenie organu, który by wykonywał nadzór nad dobroczynnością publiczną, kierował nią, kontrolował użycie przeznaczonych na to funduszów, ustanawiał przepisy obowiązujące nawet osoby prywatne pod tym względem 59. Wspomniane próby reform miały także na celu ewidencję funduszy szpitalnych, uporządkowanie sytuacji finansowej instytucji filantropijnych i określenie zasad udzielania przez nie pomocy biednym 60, a także przejęcie kontroli nad działalnością filantropijną przez państwo 61 przez wprowadzenie świeckich zarządów nad szpitalami i koordynowanie działań dobroczynnych oraz przeciwdziałanie żebractwu 62. Wypada zgodzić się z opinią T. Srogosza, że chociaż wspomniane inicjatywy władz publicznych w sprawach reformy filantropii nie przyniosły istotnych zmian, to były one próbą ustanowienia państwowej administracji w dziedzinie opieki społecznej 63. Ostatnią z powołanych przez władze państwowe instytucją mającą na celu reformę filantropii przed utratą przez Polskę niepodległości było utworzenie przez Sejm Czteroletni komisji policji (1791). Komisje policji, w których gestii pozostawały sprawy opieki społecznej, zajmowały się przymusowym dostarczaniem do pracy osób nigdzie nie zatrudnionych, rekrutujących się zarówno spośród ludności żebraczej, jak i z ówczesnych robotników wolnonajemnych 64. Wzorem Francji, Anglii i Niemiec instytucje dobroczynne zostają w części przekształcone w domy pracy, domy ubogich, domy poprawy. Manufaktury zakładane są w szpitalach. Rezerwuarem siły roboczej stają się wówczas także sierocińce. Organizację i funkcje instytucji dobroczynnych w Polsce próbowano przekształcać w taki sposób, aby odpowiadały ówczesnemu zapotrzebowaniu na pracę i dyrektywom produktywizacji ludzi luźnych oraz socjalizacji siły roboczej. Przekształcone w domy pracy przymusowej dawne szpitale niejednokrotnie zastępowały w miastach rynek pracy przemysłowej 65. Oprócz wielu instytucji dobroczynnych stanowiących domy pracy przymusowej w schyłkowym okresie panowania Stanisława Poniatowskiego powstawały także inicjatywy filantropijne łączące funkcje instytucji pracy przymusowej z zapewnieniem wsparcia i pracy dobrowolnie zgłaszającym się ubogim. Przykładem instytucji realizującej podwójną funkcję: miłosierdzia i pracy jest Instytut Ubogich barona Le Forta prowadzący działalność w latach Instytut powstały dzięki poparciu finan- 59 Kazimierz Koralewski, Opieka Społeczna (Dobroczynność Publiczna), Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1918, s Tamże. 61 Jan Lopato, Miłosierdzie i Dobroczynność w Polsce, Polityka Społeczna 1982, nr 5, s Tadeusz Srogosz, Opieka Społeczna u Progu Sejmu Czteroletniego, Polityka Społeczna, 1989, nr 5-6, s Tamże, s N. Assorodobraj, tamże, cyt. wyd., s Tamże, s str

17 sowemu króla zapewnia pomoc osobom niedołężnym i innym prawdziwie ubogim, a zarazem jest to placówka internowania ubogich zdolnych, lecz uchylających się od pracy. Inną formą instytucjonalną, powstałą dla organizacji miejsc pracy dla osób ubogich dobrowolnie szukających zatrudnienia, są ówcześnie tzw. warsztaty dobroczynne (ateliers de charite). Impulsem do podjęcia w okresie stanisławowskim prób reform działalności filantropijnej były, bez wątpienia, oświeceniowe idee humanitaryzmu, ale przede wszystkim ówczesne potrzeby gospodarki i państwa. Zapotrzebowanie na ręce do pracy nowo powstających przedsiębiorstw prywatnych skłoniło państwo do reform w dziedzinie opieki społecznej, w tym zwłaszcza do podjęcia wysiłków uporządkowania statusu ubogich i utrzymujących się z jałmużny oraz przejęcia od Kościoła kontroli nad szpitalami, postrzeganymi wówczas jako rezerwa siły roboczej. Dodać należy, że w Rzeczypospolitej do drugiej połowy XVIIIw. nie istniały struktury administracyjne państwa w zakresie opieki społecznej. Działalność opiekuńcza pozostawała w wyłącznej niemal gestii Kościoła katolickiego i gmin wyznaniowych, co odróżniało Polskę od krajów zachodnioeuropejskich, gdzie od czasów Reformacji miała miejsce sekularyzacja instytucji opiekuńczych. Godne uwagi jest także, że chociaż wspieranie zasługujących na pomoc najuboższych należało do organizacji filantropijnych i osób prywatnych, władze państwowe niekiedy inicjowały programy opiekuńcze i zdrowotne bądź udzielały im poparcia 66. Tak było w przypadku wspomnianego Instytutu Ubogich w Warszawie, inicjatywy ruchu wolnomularskiego i powstałego w tym samym czasie pod patronatem króla Towarzystwa Dobroczynności. Inny przykład stanowi działalność filantropijna kobiecej Wielkiej Loży Dobroczynności powstałej w 1780r. jako część ruchu wolnomularskiego. Z kolei loża Cnotliwego Sarmaty zainicjowała szczepienia dzieci przeciw ospie 67. Na podkreślenie zasługuje także działalność filantropijna polskiej arystokracji u schyłku niepodległości. Do historii przeszła m.in. działalność reformatorska księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej i Pawła Ksawerego Brzostowskiego, którzy w swoich dobrach tworzyli instytucje społeczne w pewien sposób prototypowe, a ich projekty spotykały się nierzadko z zainteresowaniem władz publicznych. Za przykład nowatorskich rozwiązań w tamtym okresie można uznać utworzenie przez Annę Jabłonowską w podległych jej majątkach instytucji położnych wiejskich oraz opiekuna społecznego, sprawującego opiekę nad dziećmi osieroconymi, a także Domu Miłosierdzia dla emerytów pracy pańszczyźnianej 68. Z kolei uznanie dla działalności reformatorskiej P. Brzostowskiego budzi fakt, że w okresie gospodarki feudalnej i pańszczyzny wprowadził on w swoich dobrach wolność osobistą dla włościan. Utrata przez Polskę suwerennego bytu w 1795r. stanowiła cezurę w historii narodu i państwa polskiego. Odtąd, przez 123 lata, funkcjonowanie społeczeństwa i jego instytucji odbywać się będzie według zasad narzuconych przez państwa zaborcze, a niekiedy wbrew nim. Utrata niepodległości zbiegła się z kryzysem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i rozwojem przemysłu na ziemach polskich. Towarzyszyła temu pauperyzacja ludności oraz wzrost liczby dzieci porzuconych, zaniedbanych i dotkniętych demoralizacją, a także wyraźny wzrost przestępczości młodocianych. Te dwa czynniki miały najważniejsze znaczenie dla powstawania na ziemiach polskich w okresie rozbiorów różnorodnych stowarzyszeń filantropijnych, oświatowych, społecznych, kulturalnych, społeczno-gospodarczych oraz wojskowo-politycznych. O ile jednak rozwój organizacji filantropijnych i oświatowych odbywał się we wszystkich krajach ówczesnej Europy jako reakcja na coraz większe potrzeby socjalne związane z uprzemysłowieniem, to funkcjonowanie polskich towarzystw dobroczynnych i społecznych w okresie zaborów, kiedy Niemal każda powstająca instytucja musiała przełamywać bariery zakazów i 66 T. Srogosz, Opieka Społeczna u Progu Sejmu Czteroletniego, cyt. wyd., s Tamże. 68 Tamże, s. 30. Na ten temat zob. także J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne Dzieje Pomocy Człowiekowi: Od Filantropii Greckiej do Pracy Socjalnej, cyt. wyd., s str

18 ograniczeń i w konspiracji realizować właściwy program wychowawczy 69 stanowi czynnik zdecydowanie odróżniający warunki ich działania od tych, jakie posiadały organizacje społeczne w krajach zachodnioeuropejskich. Wraz z utratą państwowości polskiej przestał istnieć dotychczasowy porządek instytucjonalny. Jak napisał N. Davies: Społeczno-ekonomiczny rozwój dawnego społeczeństwa polskiego stał się integralną częścią społeczeństwa i gospodarki Rosji, Prus, Austrii 70. Na ziemiach polskich w dziedzinie opieki społecznej i zdrowotnej wprowadzono rozwiązania prawnoinstytucjonalne obowiązujące w państwach zaborczych. Podobnie było w przypadku regulacji prawnych odnoszących się do stowarzyszeń i fundacji. Zakres publicznej opieki społecznej i zdrowotnej, a od lat 80. XIXw. także ubezpieczeń społecznych na ziemiach polskich zaboru pruskiego i austriackiego był bardzo zróżnicowany. W zaborze pruskim od początku lat 70. istniał obowiązek opieki publicznej, a od lat 80. obowiązek ubezpieczenia chorobowego, od wypadków przy pracy oraz z tytułu podeszłego wieku. Ubezpieczenie chorobowe pozwoliło rozwinąć na ziemiach polskich zaboru pruskiego pracowniczą opiekę zdrowotną i przyczyniło się do spadku śmiertelności 71. W zaborze austriackim istniały przepisy o obowiązku gminy pomocy najuboższym w przypadkach, gdy: <...> zakres lub formy niezbędnej pomocy przekraczały możliwości lokalnych zakładów opiekuńczych i funkcji dobroczynnych 72. Od końca lat 80. XIXw. na ziemiach polskich zaboru austriackiego obowiązywały także ubezpieczenia chorobowe i od wypadków przy pracy. Na tle rozwiązań socjalnych obowiązujących w zaborze niemieckim i austriackim, publiczna pomoc i lecznictwo w zaborze rosyjskim były znacznie słabej rozwinięte. Dopiero po 1912 r. wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenia z tytułu choroby i nieszczęśliwych wypadków. Prawo do opieki publicznej przysługiwało jedynie stałym mieszkańcom pozostającym w gminnych rejestrach. Lecznictwo pracownicze nie zostało włączone do systemu lecznictwa publicznego, a szpitale były w większości zakładane z prywatnych funduszy. O tym, do jakiego stopnia władze rządowe przerzuciły ciężar budownictwa szpitalnego w Królestwie Polskim na barki społeczeństwa, świadczy fakt, że w l koszt wzniesienia 35 nowych szpitali, wynoszący rs., indywidualna dobroczynność pokryła w 67 procentach, ofiarowując rs 73. Zdarzało się także, że władze carskie utrudniały bądź uniemożliwiały zbieranie funduszy od osób prywatnych na budowę szpitali 74. Podobnie było w przypadku inicjatyw w zakresie organizacji oświaty i opieki nad dziećmi. W przypadku unormowań dotyczących fundacji i stowarzyszeń na ziemiach polskich w poszczególnych zaborach obowiązywały odrębne przepisy. Instytucja fundacji była regulowana odpowiednio przez przepisy Kodeksu Cywilnego Niemieckiego, unormowania Kodeksu Cywilnego Austriackiego oraz przepisy carskie z 1871r. Jak zauważa H. Izdebski: Przepisy dzielnicowe różniły się dość istotnie co do charakteru fundacji, jak i zakresu nadzoru organów administracji państwowej (tzw. system badeńsko-włoski w b. zaborze austriackim i rosyjskim z szerokimi uprawnieniami władz państwowych i słaby nadzór państwowy w b. zaborze pruskim)" 75. Odrębne było także ustawodawstwo państw rozbiorowych dotyczące stowarzyszeń. W zaborze austriackim obowiązywała ustawa z 1867r., zgodnie z którą inicjatorzy stowarzyszenia 69 Wanda Bobrowska-Nowak, Początki i Rozwój Działalności Opiekuńczej na Ziemiach Polskich od Połowy XVII stulecia do Zakończenia I Wojny Światowej, Część I w: Źródła do Pedagogiki Opiekuńczej, red. Irena Lepalczyk, tom I, PWN, Warszawa 1988, s N. Davies, Serce Europy, cyt. wyd., s Juliusz Łukasiewicz, Początki Cywilizacji Przemysłowej na Ziemiach Polskich, Seria: Dzieje Narodu i Państwa Polskiego, tom III, Warszawa 1988, s A. W. Góra, Tradycje Opieki i Pomocy Społecznej w Polsce, Praca Socjalna 1989, nr 2, s Jan Fijałek, Szpitale, w: Instytucje Pomocy Materialno-Zdrowotnej w Łodzi i Okręgu Łódzkim, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Zakład Naukowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Łódź 1962, s Tamże. 75 Hubert Izdebski, Fundacje i Stowarzyszenia, Wydawnictwo Transit, Warszawa 1997, s. 36. str

19 byli zobowiązani powiadomić o tym organy policji. Stowarzyszenie uznawano za prawnie zawiązane, jeżeli władze policyjne nie wydały zakazu w ciągu 30 dni od daty zawiadomienia 76. W zaborze pruskim sposób powoływania stowarzyszeń normowały przepisy Kodeksu cywilnego. Wedle tych przepisów stowarzyszenia dzielono na rejestrowane i nierejestrowane. Założyciele stowarzyszenia byli zobowiązani zgłosić swój zamiar sądowi wraz z projektem statutu. Stowarzyszenie uzyskiwało osobowość prawną na podstawie zezwolenia sądu i po umieszczeniu w rejestrze sądowym stowarzyszeń. Z kolei w zaborze rosyjskim rejestracja stowarzyszeń odbywała się na podstawie przepisów z 1906r. Osoby zakładające stowarzyszenie były zobowiązane do powiadomienia o tym starosty. W celu uzyskania osobowości prawnej inicjatorzy powołania stowarzyszenia byli zobowiązani przedłożyć statut, a władze w ciągu miesiąca miały obowiązek wydać decyzję. W przypadku decyzji pozytywnej stowarzyszenie nabywało osobowość prawną 77. Okres po upadku I Rzeczypospolitej do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918r. nie był jednorodny i różnił się w poszczególnych zaborach i latach z punktu widzenia zakresu dostępnych swobód politycznych, ekonomicznych i społecznych oraz możliwości działania towarzystw społecznych. W okresie zaborów polskie towarzystwa społeczne i gospodarcze stanowiły instrumenty oporu politycznego oraz ekonomicznego i społecznego rozwoju, tworząc struktury pararelne wobec instytucji publicznych państw zaborczych, nierzadko w konspiracji, w dziedzinie opiekuńczej, oświatowej, leczniczej, a także ekonomicznej. Potężny impuls dla rozwoju samoorganizacji społecznej w okresie zaborów stanowiło zachowanie tożsamości narodowej oraz odzyskanie niezawisłości państwowej. W działalności społecznej tego okresu można wyróżnić kilka nurtów: filantropijno-oświatowy, niepodległościowy, gospodarczy. W działalności filantropijnej i oświatowej na uwagę zasługują próby objęcia opieką ubogich matek i dzieci oraz tworzenia instytucji wychowawczych, zwanych ochronami 78. Mimo przeszkód administracyjnych i politycznych stawianych przez zaborców, ograniczających samorządność organizacji społecznych, towarzystwa charytatywne, zgromadzenia zakonne i osoby prywatne podejmowały działania na rzecz zapewnienia ubogiej młodzieży warunków prawidłowego rozwoju i przygotowania do obowiązków społecznych i zawodowych. Tym bardziej godne podkreślenia jest, że, mimo ograniczeń stwarzanych przez państwa zaborcze, dzięki konsekwencji działaczy społecznych reprezentujących różne odłamy społeczeństwa udało się rozwinąć wiele inicjatyw społecznych na ziemiach polskich w XIX i początkach XXw. niemalże w tym samym czasie, kiedy podejmowano je na Zachodzie Europy. Do takich należały inicjatywy pedagogiczne i w zakresie pomocy leczniczej. Polskie inicjatywy społeczne w zakresie opieki nad dziećmi i młodzieżą, stanowiąc wyraz dążeń patriotycznych, były zarazem rezultatem oddziaływania rodzimych i europejskich koncepcji opiekuńczych, łączących działalność opiekuńczą z programem wychowawczym. Na podkreślenie zasługuje fakt, że działalność polskich organizacji opiekuńczo-wychowawczych finansowana była niemal wyłącznie dzięki ofiarności społeczeństwa polskiego. Jedną z pierwszych organizacji filantropijnych na ziemiach polskich pod zaborami było założone w 1814r. z inicjatywy Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej, Adama Czartoryskiego, Stanisława Staszica oraz Jana Ursyna Niemcewicza Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, które prowadziło działalność w zakresie opieki nad dzieckiem (ochronki, żłobki, sierocińce) oraz organizowało pomoc dla najuboższych (tanie kuchnie, domy noclegowe, a nawet biuro pośrednictwa pracy) 79. Z kolei Izabela Czartoryska, autorka patriotycznej historii dziejów 76 Zenon Szypuliński, Stowarzyszenia. Wzory Pism Statutów i Innych Aktów z Objaśnieniami oraz Przepisami Związanymi z Prawem o Stowarzyszeniach, Polski Dom Wydawniczy Ławica, Poznań 1994, s Tamże. 78 W. Bobrowska-Nowak, Początki i Rozwój Działalności Opiekuńczej na Ziemiach Polskich od Połowy XVII stulecia do Zakończenia I Wojny Światowej, cyt. wyd., s Tamże. str

20 Polski, założyła w początkach XIXw. w swoich dobrach szkoły dla chłopców i dziewcząt oraz warsztat nauki rzemiosła dla młodzieży 80. Ilustracją działań samopomocowych w dziedzinie gospodarczej i społecznej na ziemiach polskich pod zaborami były różnorakie organizacje pomocy wzajemnej. Tworzyły je stowarzyszenia i związki kupieckie, spółdzielcze związki kredytowe, a także szkolnictwo. Działalność towarzystw gospodarczych stanowiła wyraz symbiozy celu politycznego w postaci zachowania ducha narodowego z dążeniem do ratowania narodu środkami ekonomicznymi. W pierwszym okresie po utracie niepodległości, w 1816r., powstało z inicjatywy Stanisława Staszica Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze. Inspirowane ideałami oświeceniowymi o pożytku płynącym z pracy i pracowitości, Towarzystwo promowało rozwój rolnictwa, przemysłu, samopomocy społecznej, np. prowadziło Bank Pożyczkowy udzielający pożyczek na inwestycje 81. Wybitnym kontynuatorem działalności społecznej S. Staszica był Fryderyk Skarbek, zwolennik oświeceniowej doktryny zapewnienia opieki publicznej oraz wychowania publicznego dla dzieci ubogich rodziców oraz osieroconych. F. Skarbek opowiadał się za ukierunkowaniem publicznych działań na rzecz zapewnienia zatrudnienia zdolnym do pracy ubogim. Ponadto był on także prekursorem koncepcji ubezpieczeń majątkowych oraz założycielem instytucji opiekuńczych i reedukacyjnych dla dzieci, jak Instytut Dzieci Moralnie Zaniedbanych, a także dla osób utrzymujących się z jałmużny oraz więźniów, czerpiących dochody na działalność zarówno od instytucji publicznych jak i z prywatnej ofiarności 82. W działalności organizacji społecznych w okresie zaborów szczególne znaczenie ma nurt niepodległościowy. W końcu lat 20. XIXw. powstawały towarzystwa i kluby patriotyczne, których celem było odzyskanie niepodległości i przeprowadzenie reform społecznych. Przykładem nurtu niepodległościowego w historii rozwoju organizacji społecznych pod zaborami jest działalność Towarzystwa Patriotycznego w okresie Powstania Listopadowego, którego głównymi działaczami byli J. Lelewel i M. Mochnacki. Działalność społeczna podejmowana legalnie w ramach zaborczego państwa, jak i w konspiracji, należała wówczas do niemal wyłącznych form ekspresji narodowej Polaków. Przyczyn rozwoju działalności niepodległościowej w okresie rozbiorów szukać należy także w skutkach powstań narodowych. W reakcji na represje wobec uczestników walk zbrojnych, konfiskatę majątków powstańców oraz zaostrzenie polityki rusyfikacji i germanizacji powstawały różnorodne formy zorganizowanej solidarności społecznej. Przykładem takiej organizacji było założone przez prekursora idei pracy organicznej w zaborze pruskim, Karola Marcinkowskiego, w 1841r. Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego, które będąc pierwszą instytucją stypendialną na ziemiach polskich w XIXw. odegrało ważną rolę w utrzymaniu polskości w zaborze pruskim 83. K. Marcinkowski był także inicjatorem budowy Bazaru Polskiego w Poznaniu, organizacji gospodarczej prowadzącej hotel, sklepy i warsztaty, która dała początek ożywieniu gospodarczemu na ziemiach polskich zaboru pruskiego. Ta inicjatywa gospodarcza stanowiła wyraz propagowanej przez K. Marcinkowskiego pracy organicznej i dążenia do podtrzymania bytu narodu za pomocą samoorganizacji ekonomicznej. Na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego po klęsce Powstania Styczniowego władze carskie drastycznie ograniczyły samorządność polskich organizacji społecznych i Kościoła. W wyniku represji zlikwidowano zakony, zaś działalność Kościoła poddano ścisłej kontroli władz administracyjnych 84. Spowodowało to ogromne osłabienie pracy społecznej duchowieństwa w społec- 80 J. Radwan Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne Dzieje Pomocy Człowiekowi: Od Filantropii Greckiej do Pracy Socjalnej, cyt. wyd., s Na ten temat piszą szerzej J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne Dzieje Pomocy Człowiekowi:Od Filantropii Greckiej do Pracy Socjalnej, cyt. wyd., s Tamże, s Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1982, s Stanisław Gajewski, Społeczna Działalność Duchowieństwa w Królestwie Polskim, Wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1990, s str