PRZEWODNIK PO METODACH AKTYWIZUJĄCYCH

Transkrypt

1

2 Edyta Brudnik Anna Moszyńska Beata Owczarska Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie PRZEWODNIK PO METODACH AKTYWIZUJĄCYCH

3 Dobór tematów, opieka merytoryczna i opracowanie redakcyjne: Edyta Brudnik Anna Moszyńska Beata Owczarska Korekta: Barbara Żołądek Redakcja techniczna: Artur Czerwiec Projekt okładki: Ola Makowska Copyright by Wydawnictwo JEDNOŚĆ, Kielce 2011 ISBN Wydawnictwo JEDNOŚĆ Kielce, ul. Jana Pawła II nr 4 Dział sprzedaży, tel.: Redakcja, tel.: jednosc@jednosc.com.pl

4 SPIS TREŚCI 1. List do nauczyciela 4 2. Tabelaryczne zestawienie metod 7 3. Opis metod dla nauczyciela z kartami pracy dla ucznia Bibliografia 427

5 List do nauczyciela Droga Koleżanko, Drogi Kolego! Oddajemy Ci do rąk zaktualizowaną wersję pierwszego przewodnika po metodach aktywizujących z nadzieją, że wśród zebranych przez nas propozycji znajdziesz takie, które polubisz i włączysz na stałe do repertuaru własnych sposobów działania. Nasze opracowanie ma charakter praktycznych wskazówek i zawiera wyłącznie przykłady sprawdzone na lekcji. Wierzymy, że będziesz korzystać z tej książki tak, jak ze sprawdzonego konspektu, dlatego nie wdajemy się w rozważania teoretyczne i nie dokonujemy żadnej klasyfikacji metod. Metody aktywizujące rozumiemy jako wskazówki, sposoby działania, które pomogą uczniom: pogłębić zainteresowanie wspólną sprawą, przyswoić bez trudu nową wiedzę, rozwinąć własne pomysły i idee, komunikować się, dyskutować i spierać się na różne tematy, podjąć działania na rzecz własnej szkoły. Nie dokonujemy tu podziału na naukowo definiowane metody, techniki, ćwiczenia, gry czy strategie uczenia się. Jeżeli brzmi to trochę arogancko, przepraszamy. Uważamy jednak, że mamy prawo, opierając się na własnym kilkunastoletnim doświadczeniu w pracy metodyczno-dydaktycznej, dać Ci do ręki taki materiał, który będzie przyjazny dla Ciebie i dla Twoich uczniów. A przyjazny to taki, który daje się łatwo zastosować na lekcji. Zdajemy sobie sprawę, że po drodze będą Ci towarzyszyły różne odczucia. A to stwierdzisz, że sala lekcyjna jest za mała do aktywnej pracy, że nie masz odpowiednich środków na zakup materiałów niezbędnych do zajęć lub że uczniowie nie są przygotowani do takich form. To wszystko przeżyłyśmy same na własnej skórze i dobrze wiemy, co oznacza zorganizowanie sobie odpowiedniego warsztatu pracy. Często wymaga to improwizacji i dostosowania metody do istniejących warunków. Co przemawia za stosowaniem metod aktywizujących? Stosowanie na lekcji aktywizujących metod uczenia i uczenia się pomaga nie tylko uczniom, lecz także ułatwia pracę nauczycielowi. Wprawdzie nauczyciel, który decyduje się na pracę według wybranej metody, musi: przygotować wcześniej materiały, zaaranżować miejsce nauki (odpowiednio ustawić krzesła, ławki, przygotować materiały etc.), pokonać własną niepewność przed eksperymentowaniem na lekcji, doskonalić swoje umiejętności metodyczno-dydaktyczne i jakkolwiek w początkowej fazie nie jest to łatwe i wymaga dodatkowej pracy jest to obciążenie przejściowe, które procentuje w przyszłości na wielu płaszczyznach. Nauczyciel pracujący metodami aktywizującymi w dość krótkim czasie odchodzi od swojej dotychczasowej roli nauczyciela-eksperta w kierunku nauczyciela: doradcy który jest do dyspozycji, gdy uczniowie mają problem z rozwiązaniem trudnego zadania lub gdy czegoś nie rozumieją, a także wtedy, gdy są niepewni; animatora który inicjuje metody i objaśnia ich znaczenie dla procesu uczenia się, przedstawia cele uczenia się i przygotowuje materiał do pracy; obserwatora i słuchacza który obserwuje uczniów przy pracy i dzieli się z nimi tymi obserwacjami; uczestnika procesu dydaktycznego który nie musi być doskonały i jest przykładem osoby, która uczy się przez całe życie; partnera który jest gotowy modyfikować przygotowaną wcześniej lekcję w zależności od sytuacji w klasie. 4

6 Nauczyciel pracujący w sposób kreatywny przeżywa wewnętrzne odrodzenie, odnajduje w sobie inspirację i motywację do przyjmowania coraz to nowych wyzwań, odkrywa nieznane wcześniej możliwości pedagogiczne i metodyczne, ma wpływ na innych nauczycieli, przez co doznaje dowartościowania i widzi dla siebie ciekawe perspektywy zawodowe. To wypróbowywanie siebie samego i potwierdzenie sensu własnych działań zapobiega w znacznym stopniu zjawisku burnout (wypalenia zawodowego). Eksperymentowanie, tworzenie nowych koncepcji, twórcze dyskusje, innowacje to wszystko wzmacnia nauczyciela także dlatego, że dzięki jego działaniom zmieniają się uczniowie. Uczniowie zaczynają być samodzielni, rozwijają własne strategie uczenia się, wyzwalają w sobie autentyczną motywację i ciekawość uczenia się, budują własną autonomię w pracy i w nauce. Nauczyciel ma przez to coraz rzadziej do czynienia z niesfornymi, znudzonymi i niechętnymi uczniami, a coraz częściej obserwuje zaangażowanie, zainteresowanie i aktywność. Czuje się dzięki temu lepiej w szkole, choćby doskwierał mu brak sprzętu i środków. Wszystkie metody opisane w przewodniku pomagają rozwijać następujące umiejętności: planowania, organizowania i oceniania własnej nauki, skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia, przygotowania do publicznych wystąpień, efektywnego współdziałania w zespole i pracy w grupie, budowania więzi międzyludzkich, podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji, rozwiązywania problemów w twórczy sposób, poszukiwania, porządkowania i wykorzystywnia informacji z różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się technologią informacyjną, stosowania zdobytej wiedzy w praktyce, rozwijania sprawności umysłowych oraz osobistych zainteresowań, przyswajania sobie metod i technik negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów społecznych. Nasze opracowanie kierujemy do dwóch równoprawnych adresatów: Ciebie nauczyciela w formie szczegółowego opisu celów, przebiegu i praktycznych wskazówek przydatnych w pracy daną metodą. Ucznia poprzez udostępnienie kart pracy, tekstów przewodnich lub wskazówek do refleksji indywidualnej. Ujęcie metod z perspektywy obu uczestników procesu dydaktycznego odzwierciedla następujące założenia: Nauczyciel i uczeń są na lekcji partnerami: Obie strony są tak samo odpowiedzialne za wyniki wspólnej pracy. Razem decydują o sposobach dochodzenia do wyników. Nauczyciel i uczeń przyjmują nowe role i nowe zadania: Nauczyciel przestaje być wszystko wiedzącym autorytetem; staje się doradcą, moderatorem i organizatorem. Uczeń natomiast z biernego odbiorcy działań dydaktycznych przeobraża się w aktywnego uczestnika planowania, organizowania i oceniania własnej pracy. Aby ta zmiana ról była możliwa, obie strony potrzebują artykułowania swoich potrzeb i wsparcia metodycznego. Jednym z najważniejszych zadań współczesnej szkoły jest przygotowanie ucznia do samodzielnej pracy: Uczeń potrzebuje wskazówek, jak organizować własny warsztat pracy, jak racjonalnie planować czas, jak się uczyć poza szkołą i w ogóle jak się uczyć samodzielnie (w domu, przy realizacji projektów, w czasie pracy indywidualnej na lekcji). Nauczyciel i uczeń to zespół, posiadający ogromny potencjał, który trzeba tylko uruchomić: Nauczyciel i uczeń nie potrzebują gotowych rozwiązań, lecz przykładów, impulsów i zachęt do eksperymentowania i różnego rodzaju sposobów dochodzenia do wiedzy. 5

7 W procesie dydaktycznym nie ma idealnych rozwiązań: Każda metoda ma swoje mocne i słabe strony. Nauczyciel i uczeń potrzebują zweryfikowanych w praktyce wskazówek, jak optymalnie wykorzystać dany pomysł, na co zwracać uwagę, czego unikać. Metody bez powiązania z celami, treściami, ramami organizacyjnymi, a przede wszystkim z potrzebami ucznia i preferencjami nauczyciela nie mają wartości. Mamy nadzieję, że Przewodnik zachęci Cię do dydaktycznej fantazji, do różnorodności, może do rozpoczęcia niektórych spraw na nowo. Może znajdziesz nowe, ciekawe pomysły na przeprowadzenie lekcji. Nie musimy Cię przekonywać o sensie i korzyściach, jakie przynieść może zastosowanie metod aktywizujących. Wiesz również o tym, że nie jest to lekarstwo na trudności w pracy nauczyciela. Wprowadzenie nowych form i metod pracy wymaga czasu i zaangażowania, a na efekty trzeba czasami długo czekać. Ewaluacja skuteczności prowadzonych przez nas treningów metod aktywizujących wykazała, że nauczyciele: rozwinęli swoje kompetencje w zakresie metodyki nauczania przedmiotu, odświeżyli dotychczasowe i poznali nowe umiejętności w zakresie metod i technik pracy na lekcji, poprawili relacje z uczniami, rozwinęli współpracę w zespole uczniowskim, poczuli się odciążeni od konieczności ciągłego dawania i służenia innym : poprzez przekazanie uczniom większej odpowiedzialności poprzez działanie uczniów jako pomocników i doradców dla innych poprzez bardziej produktywną pracę na spotkaniach rady pedagogicznej doprowadzili do zmian w całej szkole: w programach nauczania w aranżacji wnętrz klasowych w ocenianiu pracy ucznia w organizacji wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli w planowaniu własnego rozwoju zawodowego w komunikacji w radzie pedagogicznej wzmocnili pozycję szkoły w środowisku: poprzez pokazanie, że szkoła szuka innowacyjnych pomysłów na wspieranie rozwoju ucznia że nauczycielom zależy na podnoszeniu jakości swojej pracy że w tej szkole może być ciekawie Życzymy Ci wielu udanych lekcji z samodzielnymi uczniami. Autorki 6

8 TABELARYCZNE ZESTAWIENIE METOD 1 Metody planowania, organizowania i oceniania własnej nauki Jak się uczyć? 2 Metody skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia, przygotowania do publicznych wystąpień. 3 Metoda efektywnego współdziałania w zespole i pracy w grupie, budowania więzi międzyludzkich, podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji. 4 Metody rozwiązywania problemów w twórczy sposób. 5 Metody poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się technologią informacyjną. 6 Metody stosowania zdobytej wiedzy w praktyce. 7 Metody rozwijania sprawności umysłowych oraz osobistych zainteresowań. 8 Metody przyswajania sobie metod i technik negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów społecznych. Metoda Umiejętności Strona Aktorzy 11 Ale kino 15 Analiza SOFT 22 Aranżacja wnętrza 26 Argumenty za i przeciw 30 Autoprezentacja 32 Barometr nastroju 35 Bazgroły 36 Bezludna wyspa 38 Budujemy wieżę 41 Burza mózgów 43 Chmurki 46 Cień 50 Circept 51 Co było w szkole? 53 Czytanie według 5 kroków 54 Debata 57 Decyzja 59 Dobra lekcja dobry nauczyciel dobrzy uczniowie 62 Doradztwo grupowe 66 Drama 68 Drzewko decyzyjne 70 Dyskusja 73 Dyskusja bez słów 78 Dyskusja panelowa 83 Dystans 88 Dywanik pomysłów 89 Dzienniczek uczenia się 91 Eksperyment 94 Filiżanka herbaty 96 Fotoreportaż 97 Gazeta 100 Graffiti 102 Gra w karty 104 Haki pamięciowe 109 Historyjka obrazkowa 114 Informacja błyskawiczna 115 Informacja zwrotna 116 Inscenizacja 119 Internet 121 7

9 Ja w szkole 123 Jacy jesteśmy? 126 Jak się uczę 128 Język fotografii 132 Kalendarz radości 134 Karuzela 136 Klimat uczenia się 140 Kolaż 143 Konflikt w grupie 145 Kontrakt 147 Kostka pamięci 149 Kosz i walizeczka 152 Krąg wewnętrzny 154 Kwadrat 157 Laik 161 Linia czasu 162 List 165 List do siebie 169 Lustro 171 Mapa mózgu 175 Mapa nieba 178 Mapa skojarzeń 181 Mądrala 185 Memory 188 Metoda Metoda kartkowa 192 Metoda tekstu przewodniego 193 Metoda trójkąta 195 Moja koszulka 197 Moje ulubione miejsce w szkole 199 Mowa ciała 201 Mój kapelusz 203 Myślące kapelusze 206 Nasz znak 209 Nasze miejsce na mapie 211 Nasze zachowania 216 Niedokończone zdania 218 Niemy dialog 221 Obserwacja 223 Ocena do kwadratu 224 Ocena pracy grupowej 226 Oceniamy naszą współpracę 228 Okulary 232 Ołówek 235 Otwarte ucho 236 Pajęczyna 238 Pamiętnik lekcyjny 240 Pchełki 243 Pewnego razu Piktogramy 249 Piramida priorytetów 252 Plakat 254 Plan tygodniowy 258 Planowanie działań 262 Planujemy zmianę 267 Pocztówki 272 Podróż w świat wyobraźni 274 8

10 Poker kryterialny 276 Po nitce do partnera 279 Portfolio 280 Postaci 284 Prasówka 287 Prezentacja 289 Priorytety uczenia się 293 Procedura U 296 Profil biegunowy 298 Profil dobrego ucznia 302 Projekt 307 Proszę o głos 315 Przekładaniec 317 Przekupki 318 Pytania do eksperta 319 Rozmowa dydaktyczna 323 Rozmowa kontrolowana 325 Rozmowy na boku 329 Rozwiązywanie problemów 330 Rybi szkielet 335 Rybki w akwarium 338 Sesja plakatowa 340 Smily 342 Stacje uczenia się 343 Sukcesy i porażki 346 Sygnalizacja świetlna 348 Sygnały 351 Symbole 354 Symulacja 356 Sześć trzy pięć 361 Szybkie czytanie 364 Śnieżna kula 366 Tarcza strzelecka 367 Targ 369 Technika grupy nominalnej 371 Tezy 374 Tort decyzyjny 377 Twoje-moje argumenty 378 Tytuły prasowe 381 Układanka 382 Ulubione miejsce w szkole 383 Warsztaty przyszłościowe 385 Wędrujący pamiętnik 388 Wycieczka 390 Wykład 392 Wykład Wykresy i diagramy 399 Wystawa karykatur 400 Wywiad z grupą 404 Wywiad z partnerem 407 Wzajemne odpytywanie się 410 Zagadka kryminalna 411 Zasady pracy 417 Znaczki pocztowe 421 Zwierzątka 424 9

11 Jak się uczymy? Zapamiętujemy 10% tego, co czytamy 50% tego, co słyszymy i widzimy 20% tego, co słyszymy 70% tego, co mówimy 30% tego, co widzimy 90% tego, co robimy 10

12 AKTORZY N Cel(e), zastosowanie: Metoda służy skutecznemu porozumiewaniu się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia, przygotowaniu do publicznych wystąpień, efektywnemu współdziałaniu w zespole i pracy w grupie, budowaniu więzi międzyludzkich, podejmowaniu indywidualnych i grupowych decyzji, rozwiązywaniu problemów w twórczy sposób, stosowaniu zdobytej wiedzy w praktyce, przyswajaniu sobie metod i technik negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów społecznych. Scenki łączą rzeczywistość z fikcyjną grą. W scence omawia się sytuacje lub konflikty, które mogły się zdarzyć lub które mogą zaistnieć w przyszłości. Scenki służą zmianie poglądów i zachowań. W zabawowy sposób symuluje się rzeczywistość, wypróbowując różne zachowania. Dzieje się to w bezpiecznych ramach, bo ewentualne błędy nie mają negatywnych konsekwencji. Symulacje uświadamiają własne zachowania, rozwijają umiejętność obserwacji i empatię dla innych, prezentują konfliktowe sytuacje w grupie i umożliwiają ich analizę. Tworzą warunki ćwiczeniowe dla nowych zachowań. Uświadamiają społeczny kontekst indywidualnych problemów. Przebieg: 1. Rozgrzewka: Tworzysz atmosferę zaciekawienia problemem, prezentujesz problem, zbierasz doświadczenia, przedstawiasz ramy czasowe, prowokujesz do zajęcia stanowiska, prosisz o spontaniczne reakcje na dany temat. 2. Analiza ról: Opisujesz role, możesz zaprezentować charakterystyczne dla nich gesty, mimikę, język, kluczowe wypowiedzi, określasz przebieg akcji. 3. Karty: na kartach opisane są występujące role. Możesz je przygotować sam. Na małych kartkach powinny się znaleźć następujące opisy: nazwisko, zawód, zdjęcie osoby, którą chcemy zaprezentować, ważne dane formalne (wiek, stan cywilny, dzieci, miejsce urodzenia itd.), biografia, informacje do kontekstu roli, informacje na temat poglądów (możesz wykorzystać typy ludzi przedstawione w karcie pracy ucznia nr 1). 4. Przydzielenie ról: wyznaczasz role dla aktorów, obserwatorów, publiczności. 5. Gra: Aktorzy odgrywają swoje role, przeżywają sytuacje i reagują na wypowiedzi i zachowania innych, tak jak ich zadaniem zachowaliby się ludzie, których grają. 6. Refleksja: Obserwatorzy zdają relację, oceniają odgrywane role, następnie wypowiadają się aktorzy. 7. Nabranie dystansu do odgrywanej roli: sytuacja jest odgrywana jeszcze raz, zmieniają się jednak warunki (np. inny kraj, inna epoka). 8. Transfer: uświadomienie problemu, refleksja, krytyka zachowań i działań przedstawionych w grze. 9. Ocena: Zastanawiacie się: Jak zachowywały się poszczególne osoby? (gesty, mimika, język) Jak grano role? (z zaangażowaniem, obojętnie, w ogóle nie grano) Jak poszczególni aktorzy czuli się w swoich rolach? Co ta gra oznacza dla grupy? Jakie ma to konsekwencje dla dalszej pracy? Jakie cele chce osiągnąć każda z osób, jeżeli zachowa się tak, jak w scence? Jak należałoby się zachować, aby łatwiej dojść do celu? Jakie byłyby alternatywne rozwiązania? Jakie poglądy i uprzedzenia można było zaobserwować u aktorów? Jakie społeczne mechanizmy można było zaobserwować? 11

13 N Warianty: 1. Gra spontaniczna Podajesz tylko ogólne informacje i zostawiasz aktorom pole do popisu. Dajesz jakiś twórczy impuls, który wymaga aktywności i reakcji. Impuls podawany jest przed grą. Przykłady: No nie! Znowu mandat! Jestem pacyfistą! A tu proszę! Wezwanie do wojska! 2. Niespodzianka Impuls pojawia się w czasie gry. Możesz go podać ty lub poinstruowany uczestnik gry. Nie może on jednak zakłócać gry, lecz powinien do niej zachęcać. Przykład: Zdenerwowanie przed lekcją w klasie, uczniowie dowiedzieli się właśnie, że przybędzie nowa osoba, która była wcześniej wyrzucana z innych szkół. 5 8 osób dyskutuje o tym, jak mają się w tej sytuacji zachować. Sytuacja A: Nagle wchodzi dyrektor szkoły. Sytuacja B: Wchodzi nowy. Sytuacja C: Jedna z osób w klasie mówi: O co wam chodzi? Nie wiecie o tym, ale mnie również wyrzucili z poprzedniej szkoły. 3. Gra przygotowana Podajesz dokładny opis roli lub przygotowują ją uczniowie w grupach. (Jakie są oczekiwania, reakcje, konsekwencje danego zachowania i sytuacji? Dokładnie przedstawiony problem, prezentacja kontekstu społecznego), mimo to daje to możliwość kreatywnej prezentacji. Opis roli może przygotować mała grupa lub może być też przygotowany na kartkach. 4. Gra na temat konfliktu grupowego Tematem jest jakaś trudna sytuacja w grupie, która wymaga podjęcia decyzji. Na przykład: grupa x członków jury ma przyznać nagrodę telewizyjną roku. W zespole są przedstawiciele partii politycznych, związków zawodowych, Kościoła i niezależny artysta. Telewidzowie wybrali listę programów nominowanych do nagrody. Każdy członek jury może ją jeszcze uzupełnić tylko o jeden tytuł programu. Grupa musi dojść do porozumienia, który program znajdzie się na liście nagrodzonych (mogą to być dla przykładu: studio sportowe, festiwal muzyki folklorystycznej, milionerzy, magazyn polityczny, dobranocka dla dzieci). Gra plenarna Gra odbywa się z udziałem wszystkich uczestników (nie ma widowni). Bez przygotowania uczniowie zaczynają grać. Ty określasz ogólne ramy. Uczniowie wymyślają całą resztę. Ramy organizacyjne: Musisz zebrać listę tematów, które mogą być wykorzystane przez Ciebie w takich scenkach. Jeżeli wybierzesz wariant z wcześniejszym opisem ról, musisz to uprzednio przygotować. W sali powinno być dużo miejsca na grę aktorską i dla obserwatorów. Należy zadbać, aby nikt z zewnątrz nie przeszkadzał wam w czasie gry. Mocne i słabe strony: + Uczniowie chętnie się angażują w taką pracę. Wszyscy uczniowie biorą udział w ćwiczeniu. Metoda otwiera uczniów, zachęca ich do mówienia o ważnych dla nich sprawach. Również słabsi uczniowie mogą się wykazać. Ponieważ wiele zależy od inwencji uczniów, metoda pozwala na różnicowanie wymagań. Nie ma podziału na grę złą i dobrą. Nauczyciel bez przygotowania dramowego może bać się stosowania takich metod. Trudno przewidzieć, co się wydarzy w trakcie odgrywania scenki. Uczniowie mogą mieć trudności z analizą i refleksją na temat obejrzanej scenki. 12

14 Ważne! Powinieneś wcześniej ustalić zasady zachowywania się w czasie pracy metodami dramowymi. Uczniowie muszą na przykład wiedzieć, że obserwatorom nie wolno komentować tego, co się dzieje na scenie, nie wolno przeszkadzać aktorom. N Autorefleksja: Jakie tematy Twoich lekcji mogłyby być wykorzystane w takiej metodzie? Przygotuj sobie taką listę. 13

15 U AKTORZY karta pracy ucznia nr 1 Postaci, które można grać w scenkach: 14

16 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie