Kwestia granicy we współczesnych stosunkach ukraińsko-polskich

Transkrypt

1 Kwestia granicy we współczesnych stosunkach ukraińsko-polskich 35 Docent dr Bohdan Hud Instytut Integracji Europejskiej Narodowy Uniwersytet Lwowski imienia Iwana Franki we Lwowie Kwestia granicy we współczesnych stosunkach ukraińsko-polskich Granica, według definicji Wikipedii, to wirtualna płaszczyzna sieczna w stosunku do powierzchni ziemi, rozdzielająca takŝe przestrzeń powietrzną, wody i zasoby wewnątrz ziemi, odgrywa bardzo waŝną rolę w Ŝyciu państw oraz narodów. Urzeczywistnieniem owej płaszczyzny jest tzw. linia graniczna, czyli miejsce przecięcia granicy państwowej z powierzchnią ziemi. Na zachodzie Europy w większości wypadków, na przykład na granicy między Włochami a Szwajcarią lub Francją a Belgią, linia graniczna od dawna jest prawie niezauwaŝalna. Jedynym przypomnieniem o niej są tu wkopane na znacznej odległości jeden od drugiego kamienie graniczne [zob. ( a samochody przejeŝdŝają przejścia graniczne prawie nie zwalniając. Inną sytuację obserwujemy na granicach państw Europy Środkowo- -Wschodniej, przede wszystkim tych, które w czasach zimnej wojny rozdzielały dwa wrogie sobie obozy komunistyczny i liberalno-demokratyczny. Jednak nie tylko. W tym okresie wyraźne podziały graniczne istniały takŝe w ramach samego obozu komunistycznego. Wymowny jest fakt, iŝ na granicy Polski z Republiką Federalną Niemiec posterunki straŝy granicznej były rozmieszczone bardzo szczelnie, w odległości km jeden od drugiego. Tak było równieŝ na granicy między PRL i NRD, a takŝe na granicy Związku Radzieckiego z Polską Ludową. Od destrukcyjnych wpływów bratniej PRL obywatele ZSRR, w tym Ukrainy Radzieckiej, byli zabezpieczeni płotem z drutu kolczastego o wysokości 2,5 m, podłączonym do prądu wysokiego napięcia. Do tego dochodziło pięć pasów przeoranej ziemi. Jedynym przejściem granicznym, przez które z terenów ZSRR moŝna było dostać się do PRL i odwrotnie, było przejście w Medyce [zob. Rozszyrennia, 2004, s. 219]. Po jesieni ludów w Europie Środkowej oraz po rozpadzie Związku Radzieckiego sytuacja na granicach państw byłego Układu Warszawskiego i RWPG uległa zasadniczym zmianom. Dotyczyło to przede wszystkim byłej zachodniej granicy ZSRR. Jednolita granica państwowa przestała tu istnieć, więc od grudnia 1991 r. Polska zaczęła budować nowe granice na wschodzie z czterema nowo powstałymi państwami Ukrainą, Białorusią, Litwą oraz Federacją Rosyjską. NajdłuŜsza z nich (ok. 535 km lub 15,2% łącznej długości wszystkich granic Polski) [( i najwaŝniejsza to granica polsko- -ukraińska. Charakter tej granicy został wyznaczony Traktatem między Rzecz-

2 36 Bohdan Hud pospolitą Polską a Ukrainą o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy, podpisanym 18 maja 1992 r. w Warszawie przez prezydentów Ukrainy i Polski. W art. 2 Traktatu podkreślano m.in., Ŝe obie strony uwaŝają istniejącą i wytyczoną w terenie granicę byłą granicę polsko-radziecką za nienaruszalną i jednocześnie potwierdzają, Ŝe nie mają wobec siebie Ŝadnych roszczeń terytorialnych oraz nie będą ich wysuwać w przyszłości [Gill, Gill 1994, s. 24] 1. W tym dniu została takŝe podpisana umowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Ukrainy w sprawie przejść granicznych, w której wyznaczono podstawowe zasady ruchu granicznego między Ukrainą a Polską oraz przejścia graniczne kolejowe i drogowe [zob. Monitor, 2003; ( W ten sposób sytuacja na granicy polsko-ukraińskiej zmieniła się na lepsze. Była to granica otwarta z ruchem bezwizowym. Do przekroczenia jej potrzebny był jedynie paszport zagraniczny. Nieco później strona polska wprowadziła dla zwiedzających Polskę Ukraińców tzw. voucher, który moŝna było nabyć w kaŝdej zachodnioukraińskiej firmie turystycznej. Zostały zbudowane nowe drogowe przejścia graniczne (obecnie mamy ich sześć) [zob. ( z całodobowym ruchem samochodów osobowych i cięŝarówek oraz dość luźną kontrolą paszportową i celną. Taki stan rzeczy sprzyjał wielokrotnemu zwiększeniu się ruchu na polsko-ukraińskich przejściach granicznych. Ten fakt sprzyjał teŝ gwałtownemu wzrostowi handlu transgranicznego. Według obliczeń ekonomistów ukraińskich zyski Polski z handlu transgranicznego ze wschodnimi sąsiadami, w tym z Ukrainą, w drugiej połowie lat 90. XX wieku wyniosły około 6 9 mld USD rocznie [Pazizina, Stepczuk, Faryna 2001, s. 70]. Ukraińscy handlarze walizkowi kaŝdego roku inwestowali w polską gospodarkę przede wszystkim w województwach wschodnich przeciętnie 2,5 3 mld USD 2. Dzięki temu powstały tu setki małych i średnich przedsiębiorstw produkujących Ŝywność, meble, odzieŝ i inne wyroby dla Ukrainy, Białorusi, Rosji. Handel z Polską i późniejsza sprzedaŝ na miejscowych rynkach artykułów spoŝywczych wyprodukowanych w Polsce dawały zatrudnienie równieŝ setkom tysięcy mieszkańców Ukrainy, przewaŝnie z obwodów zachodnich, co łagodziło napięcia socjalne wywołane procesami transformacji ustrojowej. Otwarcie granic środkowo- oraz wschodnioeuropejskich po pewnym czasie ujawniło jednak swoją ujemną stronę. W duŝym stopniu zwiększył się przemyt alkoholu i papierosów, narkotyków i broni, takŝe handel Ŝywym towarem, nielegalna migracja, a działalność mafii rosyjsko-ukraińsko- 1 Podobne traktaty Polska zawarła ze wszystkimi swoimi wschodnimi sąsiadami [zob. Surmacz 2002, s. 145]. 2 Dane pochodzą z wypowiedzi Ambasadora Ukrainy w Polsce P. Sardaczuka, udzielonej na Polskich Spotkaniach Europejskich w Warszawie (maj 1998 r.).

3 Kwestia granicy we współczesnych stosunkach ukraińsko-polskich 37 -białoruskiej rozszerzyła się na obszary Europy Zachodniej. W następstwie tego Bruksela bardzo ostro zaŝądała od państw środkowoeuropejskich, zabiegających wówczas o przystąpienie do Unii Europejskiej, by uszczelniły swoje wschodnie granice i stopniowo wprowadzały wizy dla obywateli krajów obszaru postradzieckiego. W związku z tym Polska od roku 1998 wprowadziła bardziej ścisłą kontrolę graniczną dla obywateli Ukrainy, a z upływem czasu, pod naciskiem Brukseli była zmuszona wprowadzić wizy dla Ukraińców. Zrobiła to jednak jako ostatnia z grupy pierwszych ośmiu państw Europy Środkowej kandydujących do UE (1 maja 2004 r.) 3. Po zakończeniu procesu rozszerzenia Unii Europejskiej na Wschód 1 stycznia 2007 r. granica między Ukrainą a pozostałą Europą znowu stała się granicą o charakterze zamkniętym. Uszczelnienie granicy między Ukrainą a Polską z kolei spowodowało spadek aktywności handlarzy walizkowych i spadek obrotów handlu transgranicznego w rejonach przygranicznych. Ta zmiana miała skutki dodatnie i ujemne. Z jednej strony zmniejszenie ilości towarów polskiego pochodzenia na rynku ukraińskim przyczyniło się do wzrostu zapotrzebowania na produkcję miejscowych przedsiębiorstw. To znaczy doprowadziło do ich restrukturyzacji i rozwoju, tworzenia nowych miejsc pracy i stopniowego zmniejszenia bezrobocia po ukraińskiej stronie granicy. Dodatkowo zmniejszenie handlu walizkowego bez wątpienia sprzyjało wzrostowi handlu między obu państwami. JeŜeli w roku 1991 obroty handlowe między Ukrainą a Polską wynosiły jedynie 176 mln USD, to w roku 1994 stanowiły one 485,3 mln USD, a w latach ich roczna wartość przekroczyła poziom 1 mld USD [Cieślik 1992, s. 143; Surmacz 2002, s ; obliczenia własne; Zownisznia..., 2000, s. 74] 4. Z drugiej zaś strony wyrównanie cen na artykuły spoŝywcze w Polsce i krajach sąsiadujących, rozwój w tych ostatnich własnego przemysłu oraz wprowadzenie przez ich rządy kwot i ceł na polskie towary, a takŝe wprowadzenie wiz dla Rosjan i Białorusinów w 1998 r. doprowadziły do zmniejszenia przychodów polskich firm zorientowanych na rynek wschodni do 2 mld USD [zob. Pazizina, Stepczuk, Faryna 2001, s. 70]. W rezultacie upadło wiele nowo powstałych przedsiębiorstw w województwach wschodnich i co za tym idzie zwiększyła się skala bezrobocia. Najbardziej ucierpiały polskie przygraniczne miasta: Przemyśl, Tomaszów Lubelski, Chełm, Białystok i inne, które na początku lat 90. ubiegłego 3 W lipcu 2003 r. między rządem RP a Ukrainą była podpisana umowa o zasadach ruchu wizowego. Zgodnie z załoŝeniami tej umowy od 15 listopada tego roku dla obywateli Ukrainy zostały wprowadzone obowiązkowe wizy pobytowe. Słowacja wprowadziła wizy dla Ukraińców w roku 2000; Bułgaria zrobiła to w roku 2002, Rumunia zaś w połowie lipca 2004 r. [zob. ( Ponadto, z wymienionych krajów, jedynie Polska wprowadziła dla swoich wschodnich sąsiadów bezpłatne wizy. 4 Obecnie obrót handlowy między Ukrainą a Polską znacznie przekroczył poziom 5 mld USD [zob. (

4 38 Bohdan Hud wieku były prawdziwymi centrami handlu transgranicznego, otrzymując z tego znaczne dochody 5. MoŜna stwierdzić, Ŝe Ukraina i Polska w ciągu kilkunastu ostatnich lat dą- Ŝyły do stworzenia cywilizowanej granicy europejskiej, zabezpieczonej i naleŝycie chronionej. Jednocześnie obie strony pragnęły, aby na zachodniej granicy Ukrainy nie powstawały nowe bariery lub nowa linia podziału Europy, utrudniająca współpracę między sąsiednimi krajami. Zakładano, iŝ współpraca transgraniczna jest podstawą dla przezwycięŝenia asymetrii rozwoju gospodarczego i administracyjnego oraz stanu infrastruktury po obu stronach granicy [zob. Polityka..., 2001, s. 3] 6. W ramach realizacji zasad regionalnej polityki Unii Europejskiej Polska i Ukraina w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego stulecia instytucjonalizowały swoje stosunki transgraniczne tworząc euroregiony: Karpacki (załoŝony 14 lutego 1993 r.) i Bug (utworzony we wrześniu 1995 roku) [zob. Mikuła 2004, s. 252, 255]. Dzięki pozyskaniu środków Unii Europejskiej w ramach programów PHARE, CBS i TACIS oraz inicjatywy wspólnotowej INTERREG euroregiony sprzyjały rozbudowie infrastruktury na granicy polsko-ukraińskiej, rozwojowi gospodarczemu terenów przygranicznych, polepszeniu ochrony środowiska naturalnego i ułatwieniu kontaktów międzyludzkich, szerokiej wymianie doświadczeń pomiędzy stroną ukraińską a polską. Jednocześnie był to waŝny element zapobiegania marginalizacji wschodnich województw Polski i zachodnich obwodów Ukrainy 7. Od roku 1997 do roku 2001 ze środków PHARE i TACIS Polska i Ukraina otrzymały na rozbudowę swojej infrastruktury granicznej odpowiednio 87 i 42 mln euro. Znaczne kwoty z funduszy TACIS były teŝ kierowane na zakup sprzętu dla polskich 5 W roku 1998, po wprowadzeniu wiz dla Rosjan i Białorusinów i ogromnym spadku obrotów handlowych na rynkach białostockich doszło do blokowania przejść granicznych przez miejscowych kupców. 6 Jak podkreśla się w cytowanym dokumencie: polskie władze, zarówno rządowe, jak teŝ regionalne i lokalne władze samorządowe, upatrują w rozwoju kontaktów transgranicznych niezbędny element realizacji przezwycięŝania dzielącego charakteru granic, utrzymywania spójności kulturowej oraz rozwoju gospodarczego. Są one przekonane, Ŝe takŝe w kontekście rozszerzenia UE na wschód, współpraca transgraniczna i regionalna ma istotną rolę do odegrania w zapobieganiu powstawaniu wraŝenia nowego podziału kontynentu i są gotowe prowadzić aktywną politykę przeciwdziałania podziałowi [Polityka..., 2001, s. 12]. 7 E. Jantoń-Drozdowska pisze, Ŝe połoŝenie przygraniczne regionu nie musi być przyczyną jego marginalizacji. Podobną sytuację moŝna teŝ traktować jako przewagę konkurencyjną danego obszaru. Po pierwsze, status przygraniczny moŝe być waŝnym czynnikiem lokalizacji tych firm, które chcą wykorzystywać zasoby znajdujące się po drugiej stronie granicy. Po drugie, daje moŝliwość nawiązania współpracy gospodarczej ze społecznościami lokalnymi spoza granicy oraz z przestrzenią zagraniczną jako całością. Wykorzystanie zewnętrznych zasobów i rynków zbytu daje moŝliwości odejścia od tradycyjnego modelu centrum peryferia. Na tę szansę powinny w szczególności zwrócić uwagę miasta przygraniczne. Lokalizacja graniczna daje więc szansę na ekspansję zewnętrzną (poprzez wykorzystanie własnych moŝliwości oraz zasobów zaplecza) oraz wewnętrzną (dzięki wykorzystaniu współpracy transgranicznej) [zob. Jantoń-Drozdowska 2001, s. 149].

5 Kwestia granicy we współczesnych stosunkach ukraińsko-polskich 39 konsulatów na Ukrainie w celu ułatwienia procedury wydawania wiz dla Ukraińców 8. Mimo pewnych osiągnięć szybko ujawniły się ujemne strony euroregionów, przede wszystkim Euroregionu Karpackiego. Powstał on na terenach pięciu państw środkowoeuropejskich: Polski, Słowacji, Węgier, Rumunii oraz Ukrainy. Jego obszar to ponad 160 tys. km 2 oraz 16 mln ludności. Ta ostatnia jest mocno zróŝnicowana pod względem etnicznym i językowym, co utrudnia ścisłą współpracę pomiędzy poszczególnymi regionami. Z tej przyczyny naukowcy twierdzą, Ŝe Euroregion Karpacki jest tworem sztucznym i w zasadzie konfliktogennym. Nic więc dziwnego, Ŝe ponad 10 lat jego istnienia nie przyniosło oczekiwanych rezultatów [Makieła, Fedan 2003, s. 162]. W porównaniu z Euroregionem Karpackim Euroregion Bug jest znacznie mniejszy: około 81 tys. km 2 i blisko 5 mln ludności. Jego aktywna część to województwo lubelskie, obwód wołyński oraz powiaty sokalski i Ŝółkiewski obwodu lwowskiego. Te tereny mają dość silne powiązania historyczne, mentalne, kulturowe oraz wspólne interesy gospodarcze; wspólne jest teŝ dąŝenie do rozwoju turystyki i ochrony środowiska naturalnego. To wszystko sprzyjało bardziej skutecznemu wykorzystaniu funduszy unijnych dla rozbudowy przejść granicznych pomiędzy Lubelszczyzną a Wołyniem (około 10 mln euro), stworzeniu programu ochrony rezerwatu Roztocze po obu stronach granicy, powstaniu licznych transgranicznych inicjatyw propagowania kultury ukraińskiej i polskiej 9. Reasumując naleŝy stwierdzić, Ŝe pomimo pewnych osiągnięć, obecna sytuacja na granicy ukraińsko-polskiej jest niestety daleka od normalnej. Związane jest to z niedorozwojem infrastruktury granicznej, przede wszystkim z niewystarczającą liczbą przejść samochodowych i pieszych. Na granicy polsko-słowackiej istnieje 15 przejść drogowych z całodobowym ruchem osobowym, na granicy polsko-czeskiej takich przejść jest 30, na granicy polsko- -niemieckiej jest ich 22, a na granicy Polski z Ukrainą jedynie 6 [zob. ( przejścia 5945)]. Rocznie przez nie przechodzi, a mówiąc dosłownie przepycha się, ogromna liczba ludzi i samochodów. Co gorsze, z kaŝdym rokiem, przy stałej liczbie przejść, wzrasta liczba przekroczeń granicy ukraińskopolskiej. W roku 2005 granicę ukraińsko-polską przekroczyło 17,8 mln osób, w 2006 r. juŝ 19,5 mln, a w pierwszym półroczu 2007 r. chętnych do odwiedzenia Polski lub Ukrainy było 9,8 mln osób, czyli o 6,4% więcej w porównaniu do odpowiedniego okresu 2006 r. [zob. ( 10. Według 8 Dane pochodzą z międzynarodowej konferencji naukowej Ukraińsko-polskie partnerstwo i rozwój regionalny w kontekście poszerzenia Unii Europejskiej. Wyzwania i perspektywy, Lwów, czerwca 2002 r. 9 TamŜe. 10 Por.: w 2006 r. polsko-słowacką granicę przekroczyło 18,7 mln osób, a granicę polsko- -czeską 44,6 mln.

6 40 Bohdan Hud danych państwowej słuŝby granicznej Ukrainy istniejące przejścia zostały zaprojektowane na około 8 tys. samochodów na dobę. Faktycznie w ciągu doby przejeŝdŝa przez nie około 13 tys. samochodów. Powoduje to ogromne kolejki i sprzyja korupcji wśród straŝy granicznej oraz celników po obu stronach 11. Konsekwencją takiego stanu rzeczy są nie tylko niewykorzystane moŝliwości rozwoju przygranicznych regionów, ogromne straty moralne oraz materialne. PodwaŜa to jednocześnie moŝliwość wspólnego organizowania przez Ukrainę i Polskę w 2012 r. mistrzostw Europy w piłce noŝnej. Zakładano, Ŝe do 2012 r. na granicy ukraińsko-polskiej powstanie od sześciu do dziewięciu nowych przejść samochodowych oraz pieszych [zob. ( ( ney...)]. Po zakończeniu EURO 2012 to nie tylko ułatwi i uprzyjemni procedurę przekroczenia naszej granicy, lecz stworzy nowe moŝliwości rozwoju współpracy transgranicznej między regionami przygranicznymi, rozwój turystyki i kontaktów kulturowych. W krótkim czasie ukraińsko-polska granica powinna stać się granicą, która nie dzieli a łączy nasze kraje i narody. Literatura Cieślik M. (1992), Stosunki polsko-ukraińskie, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej. Gill W., Gill N. (1994), Stosunki Polski z Ukrainą w latach , Toruń Poznań. Jantoń-Drozdowska E. (2001), Współpraca transgraniczna w Europie [w:] Pamięć i zapomnienie w Europie przełomu wieków, red. Z. Drozdowicz, Poznań. Makieła Z., Fedan R. (2003), Probłemy aktywizaciji transkordonnoho spiwrobitnyctwa na polsko-ukrajinśkomu prykordonni [w:] Socialno-ekonomiczni doslidŝennia w perechidnyj period. Rehionalna polityka: doswid Jewropejśkoho Sojuzu ta joho adaptacija do umow Ukrajiny, wypusk 5 (XLIII), czastyna II, Lwów. Mikuła N. (2004), MiŜterytorialne ta transkordonne spiwrobitnyctwo, Lwów. Monitor Polski 2003, nr 37, poz Pazizina K.W., Stepczuk W.W., Faryna J. (2001), Polszcza na szlachu rynkowych peretworeń [w:] Jewropa Szczoricznyj ohlad. Zbirnyk statej, czastyna II, Ternopil. Polityka wschodnia Unii Europejskiej w perspektywie jej rozszerzenia o państwa Europy Środkowo-Wschodniej polski punkt widzenia, Rzeczpospolita Polska. Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa, 11 czerwca 2001 r. 11 Z tego powodu nieznany autor materiału umieszczonego w Internecie nazwał polsko- -ukraińską granicę granicą absurdu. Pisze on: bałagan, zastraszanie i łapówki to polsko- -ukraińskie przejścia graniczne. śeby przedostać się na drugą stronę, trzeba uzbroić się w cierpliwość, gotówkę i być gotowym na bardzo wiele... [zob. ( Poza pewnym zagęszczaniem czarnej farby, te słowa w znacznym stopniu są zgodne z rzeczywistością.

7 Kwestia granicy we współczesnych stosunkach ukraińsko-polskich 41 Rozszyrennia Jewropejśkoho Sojuzu: wplyw na widnosyny Ukrajiny z centralnojewropejśkymy susidamy, Kijów Surmacz B. (2002), Współczesne stosunki polsko-ukraińskie, Wyd. UMCS w Lublinie, Lublin. Ukraińsko-polskie partnerstwo i rozwój regionalny w kontekście poszerzenia Unii Europejskiej. Wyzwania i perspektywy, Międzynarodowa konferencja naukowa, Lwów, czerwca 2002 r. Zownisznia torhiwla &c2_1=& c3_1=5748&c4_1= czne;miedzy;polska;a;ukraina,216,0, html Streszczenie W opracowaniu przeanalizowano współczesne uwarunkowania infrastrukturalne granicy ukraińsko-polskiej. Podkreślono problemy, które pojawiają się w związku z jej niedostatecznym rozwojem, a w szczególności wpływ tego czynnika na transgraniczną współpracę. Określono główne zadania dla poprawy sytuacji na granicy ukraińsko-polskiej w powiązaniu z przeprowadzaniem przez Ukrainę i Polskę EURO Summary Border Problems in Modern Ukrainian-Polish Relations The modern condition of infrastructure of Ukrainian-Polish border has been analysed. Problems which appear concerning its insufficient development and particularly the influence of this factor on trans-boundary cooperation are emphasised in the paper. The main tasks to amand the situation on Ukrainian-Polish border in connection with holding EURO 2012 by Ukraine and Poland are determined.