METALE CIĘŻKIE W OSADACH POTOKU SŁUŻEWIECKIEGO W WARSZAWIE (POLSKA) HEAVY METALS IN SEDIMENTS OF THE SŁUŻEW STREAM IN WARSAW (POLAND)

Transkrypt

1 GÓRNICTWO I GEOLOGIA 212 Tom 7 zeszyt 2 Izabela BOJAKOWSKA 1, Dariusz LECH 1, Jadwiga JAROSZYŃSKA 2 1 Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2 Miejskie Laboratorium Chemiczne przy Urzędzie m.st. Warszawy METALE CIĘŻKIE W OSADACH POTOKU SŁUŻEWIECKIEGO W WARSZAWIE (POLSKA) Streszczenie. Obecność podwyższonych zawartości metali ciężkich w osadach cieków i zbiorników wodnych na terenach zurbanizowanych jest często obserwowana. Źródłem zanieczyszczeń są przede wszystkim spływy deszczowe i roztopowe. W próbkach osadów pobranych z Potoku Służewieckiego w 9 punktach obserwacyjnych oznaczono zawartość Cr, Cu, Pb, Zn, Ni, Cd i Hg oraz Ca, Mg, Na, K, N og. P og. oraz substancji organicznych. Chrom stwierdzono do 67 mg/kg, miedź do 72 mg/kg, ołów do 62 mg/kg, cynk do 458 mg/kg, nikiel do 44 mg/kg, kadm do 4,9 mg/kg, a rtęć do,397 mg/kg. Najwyższe zawartości Cr, Ni, Hg, Cu, Zn i Pb były odnotowywane w osadach pobranych z Potoku Służewieckiego poniżej wypływu spod lotniska, a kadmu na odcinku, który przepływa przez tereny dawnego Służewca Przemysłowego. Zawartość Cr, Zn, Ni, Pb i Hg w zbadanych osadach wykazuje wysoką korelację z zawartością materii organicznej, zawartość N og., K, P og., Ca, Mg, K, Na, Cu koreluje wyłącznie z zawartością Ca i Cd. HEAVY METALS IN SEDIMENTS OF THE SŁUŻEW STREAM IN WARSAW (POLAND) Summary. The presence of elevated contents of heavy metals in sediments of rivers and water bodies in urban areas is often observed, and the source of pollution are primarily run-off rain and snow melting. The content of Cr, Cu, Pb, Zn, Ni, Cd and Hg and Ca, Mg, Na, K, N total. P total and organic substances were determined in sediment samples taken from the Służew Stream in nine observation points. Chromium was found to 67 mg/kg, copper up to 72 mg/kg, lead to 62 mg/kg and zinc up to 458 mg/kg, nickel up to 44 mg/kg, cadmium up to 4.9 mg/kg and.397 mg/kg of mercury. The highest content of Cr, Ni, Hg, Cu, Zn and Pb were reported in sediments collected from the Służew Stream, below the outflow from the airport, and cadmium on the section that flows through the area of the former Industrial Służewiec. The content of Cr, Zn, Ni, Pb and Hg in the studied sediments is highly correlated with organic matter content, N total., K, P, Ca, Mg, K, Na, Cu content only with the contents of Ca and Cd content shows no correlation with any of the tested components.

2 72 I. Bojakowska, D. Lech, J. Jaroszyńska 1. Wstęp Zanieczyszczenie współczesnych osadów wodnych stanowi jeden z ważniejszych problemów środowiskowych, bowiem w osadach jest zatrzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali uruchomionych do środowiska. Osady o wysokich zawartościach metali ciężkich mogą być wtórnym źródłem zanieczyszczenia środowiska, np. przemieszczane w czasie powodzi na tarasy zalewowe mogą powodować wzrost stężenia szkodliwych pierwiastków w glebach (Middelkoop 2; Miller i in. 24; Bojakowska, Sokołowska 1996). Zanieczyszczenie metalami ciężkimi osadów cieków i zbiorników wodnych na terenach zurbanizowanych jest powszechne. W Warszawie badania osadów wodnych w zlewni Potoku Służewieckiego są prowadzone od kilku lat przez Biuro Ochrony Środowiska Miasta Stołecznego Warszawa w celu kontroli stanu jakości środowiska na terenie miasta. W miastach poprzemysłowych metale ciężkie do wód powierzchniowych są wnoszone przez spływy deszczowe z ulic, dachów budynków, trawników i poboczy dróg oraz przez wody z topniejących zwałów śniegu (Adachi, Tainosho 24;. Lindström 21). Zanieczyszczenia te są wprowadzane do środowiska przede wszystkim przez transport, spalanie węgli na potrzeby komunalne oraz w następstwie niszczenia elewacji i dachów budynków przez czynniki atmosferyczne. Spływy deszczowe oraz wody roztopów niosą wiele zanieczyszczeń zawiesiny (w tym okruchy starych opon, nawierzchni dróg, chodników, okruchy metali, złuszczonych farb, lakierów oraz rdzy ze środków transportu i szyn), produkty ropopochodne, rozpuszczone środki przeciw gołoledzi, a także nawozy i herbicydy wysiane na trawniki, w parkach, ogródkach działkowych, a nawet na pola uprawne, znajdujące się w obrębie miast. Ponadto, powierzchnia miast jest miejscem depozycji pyłów transportowanych w powietrzu, pochodzących z mniej lub bardziej odległych źródeł (Al-Khashman 27a, 27b). Obecnie najważniejszymi metalami w pyłach ulicznych związanymi z transportem samochodowym są miedź, cynk, kadm, chrom, nikiel i żelazo, pochodzące z korozji samochodów, ścierania opon, wykładzin tarcz hamulcowych, a w ostatnich latach także platyna i pallad oraz rod (Mckenzie i in. 29; Legret, Pagotto 26; Guney i in. 21). Przez kilkadziesiąt lat kluczowym metalem w pyłach ulicznych był ołów, pochodzący ze spalania etyliny (Nageotte, Day 1998; Okoro i in. 27). Ważnymi pierwiastkami w pyłach ulicznych są także rtęć i arsen, pochodzące ze spalania węgli (Kabata-Pendias, Mukherjee 27; Nriagu, Pacyna 1988). Źródłem cynku, miedzi, ołowiu, kadmu jest również korozja dachów na budynkach (blacha ocynkowana, papa, blacha

3 Metale ciężkie w osadach Potoku Służewieckiego miedziana) (Polkowska, Namiestnik 28; Baker 29; Quek, Forster, 1993; Lindström 21). W pyłach ulicznych jest stwierdzana obecność kadmu, nawet do kilkudziesięciu mg/kg, miedzi, chromu, niklu i ołowiu do kilkuset mg/kg, a cynku niekiedy powyżej 1 mg/kg (Zhao i in.. 29; Sezgin i in.. 23; Christoforidis, Stamatis 29; Okoro i in. 27; Shingu i in. 27; Ordóñez i in. 23, Bojakowska i in. 29a, 29b, Ferreira-Baptist, Migiel 25). Skład chemiczny osadów jest uwarunkowany przede wszystkim budową geologiczną danej zlewni i sposobem jej zagospodarowania i użytkowania. Występujące na terenie Warszawy plejstoceńskie i holoceńskie utwory geologiczne gliny, iły, piaski, mady, torfy i gytie - charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych metali i z tego względu ich naturalna zawartość w osadach, powstających w rzekach i jeziorach w wyniku sedymentacji allochtonicznego materiału, pochodzącego z erozji tych utworów geologicznych i gleb występujących na obszarze zlewni, jest bardzo niska i nie przekracza,5 mg/kg rtęci,,5 mg/kg kadmu, kilku mg/kg kobaltu, chromu, miedzi, niklu oraz kilkudziesięciu mg/kg cynku (Lis, Pasieczna 1995). Chociaż obecne w glinach polodowcowych eratyki - okruchy skał i głazów zróżnicowanych pod względem petrograficznym (różnego typu porfiry, granity, bazalty, piaskowce, kwarcyty czy wapienie) występujące w glinach polodowcowych mogą być niekiedy źródłem pierwiastków śladowych. 2. Zakres i metody badań Potok Służewiecki, długość 14,9 km, wielkość powierzchni zlewni 54,8 km 2, jest fragmentem dawnej rzeki Sadurki, która rozpoczynała bieg we wsi Włochy i uchodziła do jeziora Czerniakowskiego. Pierwotny odpływ wód Sadurki został zmieniony w końcu XVII wieku, kiedy został skierowany do Wilanowa w celu zasilenia słabo funkcjonującego systemu wodnego w rezydencji królewskiej (Biernacki 2). Po wojnie ciek częściowo zlikwidowano, a dolny jego odcinek uregulowano i skierowano do Jeziorka Wilanowskiego. Na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku ciek został wyregulowany, skrócony i przekształcony w kanał Wola-Okęcie, a na początku lat siedemdziesiątych odcinek rzeki przebiegający przez Dolinę Służewską został ponownie przebudowany i przystosowany do odprowadzania ścieków deszczowych i otrzymał nazwę Potok Służewiecki. Obecnie Potok Służewiecki rozpoczyna swój bieg w dzielnicy Warszawa Ochota przy Alei Krakowskiej i uchodzi do Jeziora Wilanowskiego. W początkowym krótkim odcinku Potok płynie kanałem otwartym przez teren ogródków działkowych do torów kolejowych linii Warszawa Radom,

4 74 I. Bojakowska, D. Lech, J. Jaroszyńska następnie wody są transportowane pod ziemią kanałem zakrytym, poniżej Potok ponownie płynie kanałem otwartym przez teren ogródków działkowych przy ul. 17 Stycznia, aż do terenów lotniska Okęcie, gdzie ponownie staje się kolektorem na długości ponad 2,5 km. Od tego miejsca aż do ujścia do Jeziora Wilanowskiego, Potok Służewiecki przepływa korytem otwartym, lokalnie tylko w nielicznych miejscach (takich jak przepusty pod drogą, budynkami itp.) wody Potoku są transportowane kolektorem (kanałem zamkniętym). Na całym swoim biegu ciek przyjmuje ponad 3 dopływów, z czego 4 stanowią rowy otwarte. Są to: Rów Grabowski (największy dopływ Potoku), Rów Wyścigi (Bokserski), Rów Wolica oraz Kanał Wolicki uchodzący w końcowym odcinku Potoku (Banasik 22). Pozostałe dopływy to rowy bez nazwy oraz wyloty kanalizacji deszczowej, odprowadzające wody burzowe z terenów zlewni. W ostatnich kilkunastu latach odprowadzanie do Potoku ścieków z kanalizacji sanitarnej i przemysłowej zostało stopniowo wyeliminowane, chociaż obecnie oprócz ścieków opadowych do Potoku nadal dostają się odprowadzane nielegalnie ścieki. Rys. 1. Lokalizacja punktów opróbowania Fig. 1. Location of sampling points Do badań pobrano próbki osadów w 9 punktach obserwacyjnych (rysunek 1) zlokalizowanych wzdłuż Potoku Służewieckiego: P-1 (8,84 km biegu cieku, ul. Wirażowa), P-2 (8,42 km, ul. Kłobucka), P-3 (6,72 km, ul. Bokserska), P-4 (6,3 km, Stajnie przy Torze Wyścigów konnych), P-5 (5,86 km, ul. Puławska), P-6 (5,8 km, kładka ul. Nowoursynowska), P-9 (1,85 km, Al. Rzeczypospolitej), P-8 (,95 km, ul. Kosiarzy) i P-7

5 Metale ciężkie w osadach Potoku Służewieckiego (,1 km, ujście do Jez. Wilanowskiego). Osady były dwukrotnie opróbowane, po raz pierwszy w roku 29 i ponownie w roku 21. Próbki osadów były pobierane wspólnie przez pracowników Miejskiego Laboratorium Chemicznego przy Urzędzie m.st. Warszawy i Wydziału Inżynierii Środowiska Politechniki Warszawskiej. Łącznie do badań pobrano 18 próbek osadów. W osadach oznaczono zawartość chromu, miedzi, ołowiu, cynku, niklu, kadmu i rtęci oraz substancji organicznych, węgla ogólnego, azotu ogólnego, fosforu ogólnego, wapnia, magnezu, sodu i potasu. Zawartość Mg, Cr, Cu, Pb, Zn, Ni, Cd oznaczono metodą płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS), a Hg - metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej z techniką amalgamacji par. Oznaczenia zawartości Ca, Na, K wykonano metodą emisyjnej spektrometrii atomowej (FAES), substancji organicznych - metodą wagową, węgla organicznego - metodą spektrofotometrii w podczerwieni, azotu ogólnego - metodą analizy elementarnej, a fosforu ogólnego - metoda spektrofotometryczną. Oznaczenia zostały wykonane przez Miejskie Laboratorium Chemiczne przy Urzędzie m.st. Warszawy według Norm Polskich lub procedur badawczych opracowanych przez Miejskie Laboratorium. 3. Wyniki badań Spośród zbadanych metali ciężkich w osadach Potoku w najwyższych zawartościach występował cynk (tabela 1). Obecny był on w szerokim zakresie stężeń od mg/kg (średnia geometryczna mg/kg) i w większości zbadanych próbek był obecny w stężeniu wyższym od wartości tła geochemicznego, wynoszącego ok. 5 mg/kg na obszarze środkowej i dolnej zlewni Wisły (Bojakowska i in. 26). Zawartość cynku powyżej 3 mg/kg stwierdzono dla obu opróbowań w górnym odcinku Potoku, w osadach nagromadzonych poniżej wypływu spod lotniska (P-1), a w roku 29 także w punktach w dolnym odcinku rzeki, poniżej ujścia Kanału Wolickiego (P-9 i P-8) (rys. 2). Najniższą zawartością cynku, poniżej 5 mg/kg, charakteryzowały się osady występujące w cieku w pobliżu jego ujścia do Jez. Wilanowskiego (P-7). W niższych zawartościach w osadach Potoku Służewieckiego, najczęściej nieprzekraczających 5 mg/kg, występowały chrom, ołów i miedź. Chrom odnotowano w zakresie od 6 do 67 mg/kg (średnia geometryczna 21 mg/kg). Najwyższą jego zawartość stwierdzono, podobnie jak w przypadku cynku, w osadach górnego odcinka Potoku (P-1), a najniższe zawartości, poniżej 1 mg/kg, obserwowano w osadach pobranych przy jego ujściu do Jez. Wilanowskiego. Miedź była obecna w przedziale od 5 do 72 mg/kg (średnia geometryczna 19 mg/kg). Występowała ona w wyraźnie podwyższonych

6 76 I. Bojakowska, D. Lech, J. Jaroszyńska zawartościach w stosunku do wartości tła geochemicznego tego pierwiastka (5 mg/kg) na obszarze zlewni środkowej Wisły. I także w przypadku tego pierwiastka najwyższe jej zawartości stwierdzono w osadach na nagromadzonych w górnej części Potoku (P-1) oraz poniżej ujścia Kanału Wolickiego (P-9), odprowadzającego ścieki deszczowe z kolektorów znajdujących się na ulicach Płaskowickiej i Ciszewskiego. Najniższe jej zawartości, poniżej 1 mg/kg, zaobserwowano w punktach P-7 (ujście Potoku) i P-4 (ul. Rzymowskiego). Zawartość ołowiu w osadach zmieniała się od 3 do 62 mg/kg, a obliczona jego średnia geometryczna wynosiła 19 mg/kg. Ołów w większości próbek występował w stężeniu nieznacznie wyższym od wartości tła geochemicznego (1 mg/kg) i tylko sporadycznie były to zawartości znacząco podwyższone. Stosunkowo wysoką zawartość Pb, powyżej 4 mg/kg, stwierdzono w osadach gromadzących się w Potoku poniżej ujścia kanału Wolickiego (punkty P-9 i P-8) oraz poniżej wypływu z lotniska (P-1). Stężenie niklu w osadach zmieniało się od 3 do 44 mg/kg (średnia geometryczna 7 mg/kg). Nikiel występował sporadycznie w zawartości wyższej od 1 mg/kg i w większości próbek były to zawartości zbliżone do wartości tła geochemicznego (4 mg/kg) lub nieznacznie od niego wyższe. Podwyższoną zawartość niklu, podobnie jak w przypadku innych metali ciężkich, stwierdzono w osadach nagromadzonych w punkcie P-1 i P-9. W jeszcze niższych zawartościach występował kadm, który był obecny w przedziale od,6 do 4,9 mg/kg, a jego średnia geometryczna zawartość wynosiła 1,9 mg/kg. We wszystkich próbkach zawartość kadmu była wyższa od wartości tła geochemicznego, wynoszącej <,5 mg/kg i prawie we wszystkich zbadanych osadach zawartość kadmu była wyższa od 1 mg/kg, z wyjątkiem próbek pobranych przy ujściu cieku. Znacznie podwyższone zawartości Cd odnotowywano w osadach pobranych w górnym odcinku Potoku, przepływającym przez tereny dawnego Służewca Przemysłowego (punkty obserwacyjne P-1, P-2, P-3 i P-4).

7 Metale ciężkie w osadach Potoku Służewieckiego Tabela 1 Parametry statystyczne zawartości substancji organicznej i wybranych pierwiastków w osadach Potoku Służewieckiego (n=18) Parametr Średnia Średnia geometryczna Mediana Minimum Maksimum Substancje organiczne (%) 2,16 1,26 1,15,3 7,5 Azot ogólny (%),4,2,1,1,22 Fosfor ogólny (P 2 O 5 ) (%),8,6,6,2,2 Potas (%),8,7,5,3,24 Chrom (mg/kg) Miedź (mg/kg) Ołów (mg/kg) Cynk (mg/kg) Nikiel (mg/kg) Kadm (mg/kg) 2,4 1,9 1,9,6 4,9 Wapń (%) 1,197,777,672,95 3,73 Magnez (%),141,12,99,24,46 Sód (mg/kg) Rtęć (mg/kg),68,4,3,1,397 Stężenie rtęci w osadach wahało się od,1 do,397 mg/kg (średnia geometryczna -,4 mg/kg). W większości zadanych próbek zawartości rtęci były bardzo niskie i najczęściej zbliżone do wartości tła geochemicznego (<,5 mg/kg) i tylko sporadycznie jej zawartość była wyższa od,1 mg/kg. Znacznie podwyższoną jej zawartość stwierdzono jedynie w osadach pobranych w punkcie P-1, poniżej wypływu spod lotniska. W zbadanych osadach zawartość substancji organicznych zmieniała się w zakresie od,3 do 7,5%, a ich średnia geometryczna zawartość wynosiła 1,26%. Potas był obecny w zakresie od,3 do,24%, a sód w przedziale od 69 do 566 mg/kg. Zawartość wapnia w osadach Potoku zmieniała się w przedziale od,95 do 3,73% (średnia geometryczna,78%), a magnezu w zakresie zawartości od,244 do,46 mg/kg (średnia geometryczna,12 mg/kg).

8 78 I. Bojakowska, D. Lech, J. Jaroszyńska cynk (mg/kg) P-1 P-2 P-4 P-3 P-5 P-6 P-9 P-8 P-7 29r. 21r. miedź (mg/kg) P-1 P-2 P-4 29r. P-3 P-5 21r. P-6 P-9 P-8 P-7 ołów (mg/kg) P-1 P-2 P-4 P-3 P-5 P-6 P-9 P-8 P-7 29r. 21r. chrom (mg/kg) P-1 P-2 29r. P-4 P-3 P-5 21r. P-6 P-9 P-8 P nikiel (mg/kg) P-1 P-2 P-4 P-3 P-5 P-6 P-9 P-8 P-7 29r. 21r. kadm (mg/kg) P-1 P-2 P-4 29r. P-3 P-521r. P-6 P-9 P-8 P-7 rtęć (mg/kg),45,4,35,3,25,2,15,1,5 P-1 P-2 P-4 P-3 P-5 P-6 P-9 P-8 P-7 29r. 21r. Rys. 2. Zmienność zawartości metali ciężkich w osadach Potoku Służewieckiego Fig. 2. FVariability of heavy metals content in Potok Służewiecki sediments

9 Metale ciężkie w osadach Potoku Służewieckiego Macierz współczynników korelacji Tabela 2 Sub. Org. N ogól. P ogól. K Ca Mg Na Cr Cu Pb Zn Ni Cd Hg Sub.org. 1,,9,91,87,65,75,58,44,84,88,88,5,9,52 N ogól.,9 1,,8,79,4,51,34,43,73,81,8,4,14,47 P ogól.,91,8 1,,92,77,84,76,56,88,92,95,72,5,7 K,87,79,92 1,,82,89,76,48,82,86,85,62,8,63 Cr,44,43,56,48,5,36,37 1,,47,58,68,78,72,84 Cu,84,73,88,82,69,77,66,47 1,,81,87,62 -,2,61 Pb,88,81,92,86,67,78,69,58,81 1,,94,73,5,7 Zn,88,8,95,85,69,75,65,68,87,94 1,,76,18,76 Ni,5,4,72,62,72,62,69,78,62,73,76 1,,18,97 Cd,9,14,5,8,1 -,7 -,11,72 -,2,5,18,18 1,,32 Ca,65,4,77,82 1,,93,9,5,69,67,69,72,1,69 Mg,75,51,84,89,93 1,,93,36,77,78,75,62 -,7,55 Na,58,34,76,76,9,93 1,,37,66,69,65,69 -,11,59 Hg,52,47,7,63,69,55,59,84,61,7,76,97,32 1, Stwierdzono, że zawartość chromu, cynku, niklu, ołowiu i rtęci w zbadanych osadach wykazuje wysoką korelację z zawartością materii organicznej, azotu, potasu, fosforu, wapnia, magnezu, potasu i sodu, podczas gdy zawartość miedzi wykazuje wyłącznie korelację z zawartością wapnia. Spośród zbadanych metali ciężkich jedynie zawartość kadmu nie wykazuje korelacji z zawartością żadnego z oznaczanych pierwiastków. Wykonana analiza czynnikowa zgrupowała w pierwszym czynniku Cu, Pb, Zn i Ni wraz z P, Ca, Mg, Na i K, a w drugim czynniku - Cr, Cd i Hg. Pierwszy czynnik łączy pierwiastki, których podwyższona zawartość jest obecna w osadach na obszarze całej zlewni Potoku i które są zatrzymywane przez takie składniki osadów, jak materia organiczna, węglany i minerały ilaste. W czynniku tym zostały zgrupowane metale ciężkie miedź, ołów i cynk, uruchamiane do środowiska przede wszystkim przez transport. Drugi czynnik grupuje rtęć i kadm, pierwiastki występujące w niskich zawartościach oraz chrom. Obecność tych pierwiastków w osadach jest związana najprawdopodobniej z lokalnym wprowadzaniem ich do środowiska, np. na skutek wymywania z zanieczyszczonych gleb i składowisk z terenów, na których w przeszłości była prowadzona działalność gospodarcza przez zakłady przemysłowe i rzemieślnicze.

10 8 I. Bojakowska, D. Lech, J. Jaroszyńska Wyniki analizy czynnikowej Tabela 3 Czynnik 1 Czynnik 2 Substancje organiczne,91,14 Azot ogólny,76,18 Fosfor ogólny,95,24 Wapń,79,27 Magnez,91,6 Sód,81,9 Potas,93,19 Chrom,35,93 Miedź,89,16 Ołów,9,28 Cynk,87,4 Nikiel,61,61 Kadm -,17,84 Rtęć,57,72 War.wyj. 1,23 3,5 Udział,64,19 W aspekcie geochemicznym osadu Potoku Służewieckiego można by określić jako niezanieczyszczone, ale ze względu na podwyższoną w nich zawartość kadmu są osadami miernie zanieczyszczonymi (Bojakowska, Sokołowska 1998). W żadnej ze zbadanych próbek nie stwierdzono stężeń metali ciężkich wyższych niż zawarte w Rozporządzeniu MŚ 9 (Dz.U. Nr 55 poz. 498). Zawartość zbliżoną do wartości, powyżej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy bytujące w wodach, odnotowano jedynie dla cynku w jednej próbce osadów w punkcie obserwacyjnym P-9 (Al. Rzeczypospolitej) (MacDoland i in. 2). 4. Wnioski 1. W osadach Potoku Służewieckiego stwierdzono podwyższone zawartości metali ciężkich w porównaniu do wartości ich tła geochemicznego. Chrom odnotowano do 67 mg/kg, miedź do 72 mg/kg, ołów do 62 mg/kg, cynk do 458 mg/kg, nikiel do 44 mg/kg, kadm do 4,9 mg/kg, a rtęć do,397 mg/kg. 2. Najwyższe zawartości metali ciężkich Cr, Ni, Hg, Cu, Zn i Pb były wykrywane w osadach pobranych z Potoku Służewieckiego poniżej wypływu spod lotniska. Podwyższone zawartości Cr, Cu, Zn, Pb i Hg są również obserwowane poniżej ujścia Kanału Wolickiego.

11 Metale ciężkie w osadach Potoku Służewieckiego W przypadku kadmu podwyższone jego zawartości stwierdzano w osadach nagromadzonych na odcinku, który przepływa przez tereny dawnego Służewca Przemysłowego. BIBLIOGRAFIA 1. Adachi K., Tainosho Y.: Environ Int. 24;3, Al-Khashman O.: Environmental Geochemistry and Health 27b, 29(3): Al-Khashman O.: Environmental Geochemistry and Health 27a, 29 (1): Baker L.: The Water Environment of Cities. Springer Biernacki Z.: Geomorfologia i wody powierzchniowe. [W] Wisła w Warszawie. Biuro Zarządu m.st. Warszawa. Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury Banasik K.: Operat hydrologiczny Potoku Służewieckiego w przekroju ul. Przyczółkowej. Wydział Inżynierii Wodnej i Rekultywacji Środowiska SGGW, Warszawa Bojakowska I., Gliwicz T., Małecka K.: Wyniki geochemicznych badań osadów wodnych Polski w latach Bibliotek Monitoringu Środowiska. Warszawa Bojakowska I., Sokołowska G.: Przegląd Geologiczny, 1998, 46 (1):, Bojakowska I., Sokołowska G.: Geological Quarterly, 1996, 4 (3), Bojakowska J., Duszyński J., Jaroń J., Karmarz D., Kucharzyk J., Maksymowicz A.: Przegląd Geologiczny, 29a, 57: Bojakowska J., Duszyński J., Jaroń J., Kucharzyk J., Lech D., Maksymowicz A.: Przegląd Geologiczny, 29b, 57, Christofordis A., Stamatis N.: Geoderma 29, 151, Dz.U. Nr 55 poz. 498: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 22 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. 14. Ferreira-Baptista L., Migiel E.: Atmospheric Environment 25, 39 (25), Guney M., Onaya T., Copty N.: Environmental Monitoring and Assessment 21, 164(1-4), Kabata-Pendias A., Mukherjee A.: Trace elements from soil to human. Springer. Berlin, Heidelberg, New York Legret M., Pagotto C.: Environmental Technology 26, 27, Lindström M.: Water, Air & Soil Pollution, 21, 126 (3-4),

12 82 I. Bojakowska, D. Lech, J. Jaroszyńska 19. Lis J., Pasieczna A.: Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 5. Wyd. Geologiczne, Warszawa Macdonald D., Ingersoll C., Berger T.: Archives of Environmental Contamination and Toxicology 2, 39, Mckenzie E., Money J., Green P. Young T.: Sci Total Environ. 29, 47(22): Middelkoop H.: Netherlands Journal of Geosciences 2, 79 (4): Miller J., Hudson-Edwards K., Lechler P., D., Macklin M.: Sci Total Environ. 24, 32(2-3): Nageotte S., Day J.: Analsyt. Journal 1998, 123, p Nriagu O, Pacyna J.: Quantitative assessment of worldwide contamination of air, water and soils by trace metals. Nature 333, 1988, p Okoro I., Oriaku C., Ejike E.: Research Journal of Applied Sciences 27, 2 (1), Ordóñez A., Loredo J., De Miguel E., Charlesworth S.: Archives of Environmental Contamination Toxicology 23, 44, Polkowska Z., Namieśnik, J.: Ecological Chemistry and Engineering S 28, 15(3), p Quek U., Forster J.: Water, Air, and Soil Pollution, 1993, 68, Sezgin N., Ozcan H.K., Demir G., Nemlioglu S., Bayat C.: Environment International 23, 29, Shinggu D., Ogugbuaja V., Barminas J., Toma I.: International Juotnal of Physical Studiies 27, 2(11), Zhao H., Yin C., Chen M., Wang W.: Soil and Sediment contamination: An International Journal, 29, 18 (2), Abstract Sediment pollution of streams and water bodies in urban areas is common. In the postindustrial cities, the most important source of heavy metals reaching the local surface water, are rainwater run-off from the streets, roofs, lawns and roadsides, and water from melting snow. Impurities are introduced into the environment mainly by transport, combustion of coals, and as a result of the destruction of the facades and roofs of the buildings by weather conditions. Służew Stream begins in the Warsaw district Ochota and flows into Lake Wilanów (length km, surface area km 2 ). Służew Stream catchment covers the

13 Metale ciężkie w osadach Potoku Służewieckiego southern part of Warsaw, from which by means of storm sewer system and a network of drainage ditches (more than 3 tributaries) rainwater and snowmelt water are discharged. Sediment samples were collected at nine observation points (P 8.84 km-1, P km, P km, P km, P km, 5.8 km P 6, P km, P km and P-7.1 km). In the sediments the content of chromium, copper, lead, zinc, nickel, cadmium and mercury, and organic matter, total carbon, total nitrogen, total phosphorus, calcium, magnesium, sodium and potassium were determined. Chromium was found to 67 mg/kg, copper up to 72 mg/kg, lead to 62 mg/kg and zinc up to 458 mg/kg, nickel up to 44 mg/kg, cadmium up to 4.9 mg/kg and mercury to.397 mg/kg. The highest content of Cr, Ni, Hg, Cu, Zn and Pb were reported in sediments collected below the outflow from the airport, while cadmium on the section that flows through the area of the former Industrial Służewiec. The increased content of Cr, Cu, Zn, Pb and Hg are also observed below the mouth of the Canal Wolicki. The contents of Cr, Zn, Ni, Pb and Hg in the studied sediments are highly correlated with organic matter content, N total., contents of K, P, Ca, Mg, K, Na, Cu only with the content of Ca and Cd content shows no correlation with any of the tested components.