Wynagrodzenie szkód deliktowych doznanych przez pośrednio poszkodowanych

Transkrypt

1

2 Wynagrodzenie szkód deliktowych doznanych przez pośrednio poszkodowanych na skutek śmierci albo uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia osoby bliskiej

3 Polecamy również: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz A. Adamczuk, M. Manowska, P. Pruś, M. Radwan, M. Sieńko, E. Stefańska; pod redakcją M. Manowskiej Prawo medyczne. Komentarze i glosy do orzeczeń sądowych M. Nesterowicz Odpowiedzialność cywilna za pośrednie naruszenia dóbr B. Lackoroński Apelacja w postępowaniu cywilnym. Komentarz. Orzecznictwo M. Manowska

4 Wynagrodzenie szkód deliktowych doznanych przez pośrednio poszkodowanych na skutek śmierci albo uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia osoby bliskiej Monika Wałachowska / monografie / prawo cywilne Wydanie 1 Warszawa 2014

5 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów Od Autorki ROZDZIAŁ I. Uwagi wprowadzające Cel i zakres pracy problematyka roszczeń osób pośrednio poszkodowanych Szkoda powstała na skutek śmierci osoby bliskiej lub w związku ze szkodą na osobie bezpośrednio poszkodowanego Sposoby naprawienia szkody Prawo niemieckie Prawo francuskie Prawo angielskie Prawo polskie Projekty europejskie prawa czynów niedozwolonych ROZDZIAŁ II. Ewolucja odpowiedzialności odszkodowawczej za szkody powstałe na skutek śmierci osoby bliskiej System prawa angielskiego odejście od common law Prawo niemieckie Prawo francuskie Ewolucja regulacji prawnych w prawie polskim Kodeks zobowiązań i Kodeks cywilny ROZDZIAŁ III. Modele kompensacji szkody powstałej na skutek śmierci osoby bliskiej Roszczenia osób pośrednio poszkodowanych uwagi ogólne Kryteria wyodrębnienia i charakter roszczeń osób pośrednio poszkodowanych Krąg podmiotowy Uwagi ogólne Okoliczności faktyczne jako wyznacznik podmiotu uprawnionego Ściśle okreś lona lista uprawnionych na podstawie relacji ze zmarłym

6 Spis treści 3.4. Lista uprawnionych wymienionych w przepisie prawa Praktyka stosowania prawa Model optymalny Prawo polskie Zakres kompensacji szkód doznanych przez osoby pośrednio poszkodowane Szeroki zakres kompensacji w prawie francuskim Ograniczony zakres roszczeń w prawie niemieckim Ewolucja podstaw i zakresu kompensacji w prawie angielskim Szczególna regulacja w prawie polskim Dziedziczenie roszczeń Zasady dziedziczenia roszczeń przysługujących bezpośrednio poszkodowanemu Roszczenia odziedziczone a roszczenia samodzielne ROZDZIAŁ IV. Problematyka przyczynienia się bezpośrednio poszkodowanego oraz osób bliskich zmarłego do powstania szkody lub zwiększenia jej rozmiarów Uwagi ogólne Instytucja przyczynienia się w prawie francuskim Contributory negligence w prawie angielskim Znaczenie przyczynienia się poszkodowanego w prawie niemieckim Wstąpienie osoby pośrednio poszkodowanej w sytuację prawną zmarłego w prawie polskim ROZDZIAŁ V. Podstawowe reguły prawa odszkodowawczego a wpływ innych czynników na zakres szkody podlegającej wynagrodzeniu. Zasada compensatio lucri cum damno Uwagi ogólne Compensatio lucri cum damno Uwagi prawnoporównawcze Wpływ innych czynników na zakres odszkodowania Perspektywa wstąpienia w nowy związek małżeński Zabezpieczenie społeczne ROZDZIAŁ VI. Odszkodowanie na rzecz osób pośrednio poszkodowanych na skutek śmierci innej osoby (koszty pogrzebu i leczenia oraz renta) Koszty pogrzebu Uwagi ogólne Prawo francuskie Prawo niemieckie Prawo angielskie Prawo polskie Zwrot kosztów leczenia w prawie polskim

7 Spis treści 3. Renta odszkodowawcza Uwagi prawnoporównawcze Prawo niemieckie Prawo francuskie Renta obligatoryjna i fakultatywna w prawie polskim Uwagi ogólne Renta obligatoryjna Renta fakultatywna Renta (odszkodowanie) za utratę pomocy (loss of services) Odszkodowanie za szkodę w prawie angielskim ROZDZIAŁ VII. Odszkodowanie za znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej Uwagi ogólne Ewolucja interpretacji art k.c Stan prawny po wprowadzeniu art k.c Uwagi de lege ferenda ROZDZIAŁ VIII. Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę Uwagi prawnoporównawcze Zadośćuczynienie pieniężne w razie śmierci osoby bliskiej w prawie polskim Regulacja art. 166 Kodeksu zobowiązań Ewolucja orzecznictwa pod rządami Kodeksu cywilnego Dodanie 4 do art. 446 k.c Krąg podmiotowy Dziedziczenie roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za śmierć osoby bliskiej Zagadnienia intertemporalne Problematyka zadośćuczynienia pieniężnego za zerwanie więzi rodzinnych Zbieg roszczeń o zadośćuczynienie i odszkodowanie oraz odziedziczonych po zmarłym ROZDZIAŁ IX. Wynagrodzenie szkód doznanych przez rodziców na skutek urodzenia się martwego dziecka Uwagi ogólne Wynagrodzenie szkód doznanych przez rodziców na skutek urodzenia się martwego dziecka w systemach europejskich Prawo USA od common law do wrongful death statutes Roszczenia przysługujące w prawie polskim rodzicom dziecka, które urodziło się martwe ROZDZIAŁ X. Zadośćuczynienie pieniężne na rzecz pośrednio poszkodowanych na skutek uszkodzenia ciała lub doznania rozstroju zdrowia przez bezpośrednio poszkodowanego Uwagi wstępne

8 Spis treści 2. Uwagi prawnoporównawcze Prawo polskie uwagi de lege lata i de lege ferenda Zakończenie Bibliografia

9 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Źródła prawa, dokumenty ABGB Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch vom 1 Juni 1811 (JGS Nr 946/1811 ze zm.) kodeks cywilny austriacki z 1 czerwca 1811 r. BGB Bürgerliches Gesetzbuch vom 18 August 1896 (brzmienie oryginalne RGBl. s. 195; w brzmieniu na dzień 2 stycznia 2002 r. BGBl. I 2002, s. 42 ze zm.) kodeks cywilny niemiecki z 18 sierpnia 1896 r. C.c. Code civil (w wersji ujednoliconej na dzień 6 sierpnia 2014 r.: francuski kodeks cywilny z 21 marca 1804 r. DCFR Draft common frame of reference ( policies/civil/docs/dcfr_outline_edition_en.pdf) EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie 4 listo pada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) FAA Fatal Accidents Act z 1976 r. ( ukpga/1976/30) HRA Human Rights Act z 1998 r. ( ukpga/1998/42/contents) k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listo pada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) k.z. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) 9

10 Wykaz skrótów Loi Badinter p.a.s.c. PETL SGB X StVG u.u.s.t.w. (ustawa wypadkowa) ZPO Loi n o du 5 juillet 1985 tendant à l amélioration de la situation des victimes d accidents de la circulation et à l accélération des procédures d indemnisation ( fr) ustawa nr z 5 lipca 1985 r. o poprawie sytuacji ofiar wypadków drogowych i o przyśpieszeniu procedur odszkodowawczych ustawa z 29 wrześ nia 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz ze zm.) Principles of European tort law ( Zasady europejskiego prawa czynów niedozwolonych Zehntes Buch Sozialgesetzbuch Sozialverwaltungsverfahren und Sozialdatenschutz (BGBl. I 2001, s. 130 ze zm.) niemiecki Kodeks socjalny z 18 sierpnia 1980 r., Księga X Straßenverkehrsgesetz niemiecka ustawa o ruchu drogowym (BGBl. I s. 310, 919) ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz ze zm.). Zivilprozessordnung, niemiecki Kodeks postępowania cywilnego z 30 stycznia 1877 r. (w brzmieniu na dzień 5 grudnia 2005 r.: BGBl. I 2005, s ze zm.) Czasopisma, publikatory AC Law Reports, Appeal Cases All ER All England Law Reports ALR American Law Reports AMC American Maritime Cases BGBl. I Bundesgesetzblatt. Teil 1 BGE Entscheidungen des Schweizerischen Bundesgerichts BGHZ Entscheidungen des Bundesgerichtshofs in Zivilsachen Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego BMJ Boletim do Ministério da Justiça Bull. civ. Bulletin des arrêts des chambres civiles de la Cour de cassation Bull. crim Bulletin des arrêts de la Cour de cassation. Chambres civiles BVerfGE Entscheidungen des Bundesverfassungsgericht BWCC Butterworth s Workmen s Compensation Cases Camp. Campbell s Nisi Prius Cases CJ STJ Colectânea de Jurisprudência Supremo Tribunal de Justiça CLR Criminal Law Review CLY Current Law Year Book D. Dalloz D.S. Recueil Dalloz Sirey DA Droit administratif Dz.Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dz.Urz. WE Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich 10

11 Wykaz skrótów EHRR ERPL EWCA Civ F.2d Foro It. Gaz. Pal. JBl JCP JETL JGS JORF JW KB KPP L.Ed. Lexis.pl Lloyd s Rep. Med. LR MDR Med. LR MoP N.E. 2d NI NJW NJW-RR NLJ NP N.W. 2d ÖJ Z-LSK OSA OSAB OSAŁ OSN OSNAPiUS OSNC OSNCP OSNKW OSNPG OSP OSPiKA OTK ZU P.2d European Human Rights Reports European Review of Private Law England and Wales Court of Appeal (Civil Division) Decision Federel Reporter, second series Il Foro Italiano Gazette du Palais Juristische Blätter La semaine juridique Journal of European Tort Law Justizgesetzsammlung Journal Officiel de la République Française Juristische Wochenschrift Law Reports, King s Bench Kwartalnik Prawa Prywatnego United States Supreme Court Report. Lawyers edition Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Lloyd s Law Reports Medical Law Reporter Monatsschrift für Deutsches Recht Medical Law Reports Monitor Prawniczy North Eastern Reporter, second series Northern Ireland Law Reports Neue Juristische Wochenschrift Neue Juristische Wochenschrift-Rechtsprechungs Report:Zivilrecht National Law Journal Nowe Prawo North Western Reporter, second series Österreichische Juristen-Zeitung. Leitsatzkartei Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Łodzi Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izby Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Pacific Reporter, second series 11

12 Wykaz skrótów Pa. PiM PiP PPH Pr. Asek. PS PUG QB RCA RJ RPEiS RTD civ. S.C. S.Ct. S.E.2d S.W.2d SIP SIS So.2d St.Cywil. VersR WLR Zak Zb.Orz. ZNUJ PWiOWI ZVR Pennsylvania Supreme Court Reports Prawo i Medycyna Państwo i Prawo Przegląd Prawa Handlowego Prawo Asekuracyjne Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Queen s Bench Responsabilité civile et assurances Repertorios de Jurisprudencia Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Revue trimestrielle de droit civil South Carolina Reports Supreme Court Report South Eastern Reporter, second series Southern Western Reporter, second series System Informacji Prawnej Wolters Kluwer Studia Iuridica Silesiana Southern Reporter, second series Studia Cywilistyczne Versicherungsrecht Weekly Law Reports Zivilrecht aktuell Zbiór Orzeczeń Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej Zeitschrift für Verkehrsrecht Organy BG BGH BVerfG C.Cass. Civ. C.Cass. Crim. CA Ex. ETPC HL KBD KG LG Bundesgericht (szwajcarski Sąd Najwyższy) Bundesgerichtshof (niemiecki Federalny Trybunał Sprawiedliwości) Bundesverfassungsgericht (niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny) Cour de Cassation Chambre civile (francuski Sąd Kasacyjny, Izba Cywilna ) Cour de Cassation Chambre criminelle (francuski Sąd Kasacyjny Izba Karna) Cour d Appel (francuski Sąd Apelacyjny) Exchequer Chamber (Izba Skarbowa) Europejski Trybunał Praw Człowieka United Kingdom Hous of Lords King s Bench Division Kammergericht Berlin (Wyższy Sąd Krajowy w Berlinie) Landgericht 12

13 Wykaz skrótów OLG QBD RG SA SC SC US SO TGI TK Oberlandesgericht (Wyższy Sąd Krajowy) The Queen s Bench Division of the High Court Reichsgericht (Sąd Rzeszy, obecnie Bundesgerichtshof, BGH) Sąd Apelacyjny Supreme Court Supreme Court of the United States Sąd Okręgowy Tribunal de grande instance Trybunał Konstytucyjny 13

14 Od Autorki Od Autorki Odpowiedzialność za szkodę deliktową doznaną przez pośrednio poszkodowanych na skutek śmierci lub doznania szkody na osobie przez bezpośrednio poszkodowanego jest zagadnieniem, które ma istotne znaczenie zarówno teoretyczne, jak i praktyczne. Świadczy o tym coraz większa liczba orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów powszechnych odnoszących się do tego typu odpowiedzialności. Celem pracy jest wszechstronna analiza tytułowego zagadnienia, odwołująca się do wykładni przepisów prawa, praktyki stosowania prawa, a także wskazująca szerokie tło prawnoporównawcze. W monografii wskazano podstawy odpowiedzialności za szkodę deliktową doznaną przez pośrednio poszkodowanych oraz roszczenia, z jakimi mogą wystąpić uprawnione podmioty, a także czynniki wpływające na wysokość dochodzonych roszczeń. Szczególnie istotny jest w tym zakresie krąg podmiotowy. W pracy omawiam kontrowersje, jakie występują w praktyce w związku ze wspomnianymi roszczeniami, oraz zagadnienia, które mogą stać się kanwą procesów sądowych czy sporów z ubezpieczycielami. Temat niniejszej rozprawy mieści się w szerszej problematyce, jaką jest odpowiedzialność odszkodowawcza, a ponadto dotyczy zagadnień obejmujących także inne dziedziny prawa. W ostatnich latach można zaobserwować wzrost praktycznego znaczenia omawianej problematyki, a także zmiany ustawodawcze i ewolucję orzecznictwa. Z tego względu rozprawa zmierza do prześledzenia tych zmian i wskazania, z jakimi modelami wynagrodzenia szkód poniesionych przez osoby trzecie na skutek śmierci osoby bliskiej czy doznania przez nią szkody na osobie mamy obecnie do czynienia. Celem monografii jest także odpowiedź na pytanie, czy obecnie obowiązujący w Polsce model kompensacji wspomnianych szkód jest zadowalający. By odpowiedzieć na to pytanie, szeroko przedstawiono aspekt prawnopo- 15

15 Od Autorki równawczy. Pod uwagę wzięto te systemy prawne, które wywarły wpływ na prawo polskie, ale także te, które mogą stanowić pewien przykład przy pracach ustawodawczych. Pod uwagę wzięto rozwiązania prawne i orzecznictwo w Niemczech, Francji i Anglii, gdyż są to prawodawstwa najbardziej reprezentatywne w Europie. W rozdziale IX odwołano się także do prawa amerykańskiego, które jest najbardziej reprezentatywne w omawianym tam zakresie. Ujęcie prawnoporównawcze pozwoli na dogłębne zbadanie zagadnień niniejszej rozprawy, co jednak nie oznacza, że wszystkie rozwiązania istniejące za granicą można w pełni przenieść na grunt prawa polskiego. We wszystkich omawianych ustawodawstwach przewiduje się, że do wynagrodzenia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym uprawniony jest nie tylko bezpośrednio poszkodowany (ang. primary victim), przeciwko któremu skierowane było działanie (zaniechanie) sprawcze powodujące szkodę na osobie, lecz także osoby pośrednio poszkodowane (ang. secondary victims) na skutek jego śmierci albo uszkodzenia ciała, czasem także na skutek rozstroju zdrowia. W tym drugim przypadku odszkodowanie jest często ograniczone w zakresie przewidzianym ustawą lub orzecznictwem. Przeważająca część rozprawy jest poświęcona wynagrodzeniu szkód powstałych na skutek śmierci osoby bliskiej, niemniej jednak omówiono także problematykę kompensacji szkód doznanych przez pośrednio poszkodowanych w związku ze szkodą na osobie bezpośrednio poszkodowanego. W analizie problemów, obok klasycznych pojęć prawa odszkodowawczego, nie można również pominąć w koniecznym zakresie zagadnień z zakresu prawa ubezpieczeń (głównie gospodarczych), skoro w wielu przypadkach de facto to ubezpieczyciel będzie zobowiązany do wypłaty odszkodowania. Ponadto istotne jest omówienie relacji rozwiązań o charakterze cywilnoprawnym i innych dziedzin prawa. W szczególności chodzi o rozważenie możliwości zastosowania zasady compensatio lucri cum damno w razie np. otrzymania pewnych świadczeń w ramach ubezpieczenia społecznego. Niniejsza publikacja to najobszerniejsze i jedyne aktualne w Polsce studium poświęcone tytułowej problematyce, dzięki czemu może być przydatna zarówno teoretykom, jak i praktykom oraz sądom stosującym prawo. 16

16 Rozdział I. Uwagi wprowadzające 1. Cel i zakres pracy problematyka roszczeń osób pośrednio poszkodowanych Rozdział I Uwagi wprowadzające 1. Cel i zakres pracy problematyka roszczeń osób pośrednio poszkodowanych Temat niniejszej rozprawy mieści się w szerszej problematyce, jaką jest odpowiedzialność odszkodowawcza, a ponadto dotyczy zagadnień obejmujących także inne dziedziny prawa. Ostatnie lata są przejawem wzrastającego zainteresowania nie tylko zagadnieniami poruszanymi w pracy, ale także zmian legislacyjnych i rozwoju orzecznictwa w omawianym zakresie. Rozprawa zmierza do prześledzenia tych zmian, ich dokładnego omówienia i wskazania, z jakimi modelami wynagrodzenia szkód poniesionych przez osoby trzecie na skutek śmierci osoby bliskiej czy doznania przez nią szkody na osobie mamy obecnie do czynienia. Rozprawa poświęcona będzie prawu polskiemu, z uwzględnieniem szerokiego aspektu prawnoporównawczego. Celem rozprawy jest także odpowiedź na pytanie, czy obecnie obowiązujący w Polsce model kompensacji wspomnianych szkód jest zadowalający. Jak się bowiem okazuje, prawodawstwa obce dostarczają wielu przykładów odmiennego ujęciu tego typu kompensacji (istnieją chociażby pewne limity odszkodowawcze, wynagrodzenia niektórych uszczerbków ustawa wprost nie przewiduje, odmiennie okreś la się krąg podmiotów uprawnionych itp.). We wszystkich ustawodawstwach przewiduje się, że do wynagrodzenia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym uprawniony jest nie tylko bezpośrednio poszkodowany, przeciwko któremu skierowane było działanie (zaniechanie) sprawcze powodujące szkodę na osobie (primary victim), lecz także osoby pośrednio poszkodowane na skutek jego śmierci albo uszkodzenia ciała, czasem także na skutek rozstroju zdrowia (secondary victims). W tym drugim przypadku 17

17 Rozdział I. Uwagi wprowadzające odszkodowanie jest często ograniczone w zakresie przewidzianym ustawą lub orzecznictwem. Powszechnie obejmuje ono, w razie śmierci bezpośrednio poszkodowanego, zwrot kosztów leczenia i pogrzebu osoby bliskiej, wyrównanie utraty kosztów utrzymania 1 (w systemie europejskim przeważnie w formie renty), natomiast regulacje żądania naprawienia dalszych szkód majątkowych i niemajątkowych (zadośćuczynienia za krzywdę) są bardzo zróżnicowane. Przeważająca część rozprawy jest poświęcona wynagrodzeniu szkód powstałych na skutek śmierci osoby bliskiej, niemniej jednak, zwłaszcza w rozdziale X, omówiono problematykę kompensacji szkód doznanych przez pośrednio poszkodowanych w związku ze szkodą na osobie bezpośrednio poszkodowanego. Na ogół przyjmuje się 2, że utrata życia jako taka nie jest szkodą 3, lecz może powodować szkodę. Tylko wyjątkowo sądy uznają utratę życia za samo- 1 Por. C. van Dam, E. Engelhard, I. Giesen, Third party losses in a comparative perspective. Three short lectures in honour of W.H.V. Rogers, Utrecht Law Review 2007, t. 3, nr 2, s. 70; B.A. Koch, H. Koziol, Comparative analysis, w: Compensation for personal injury in a comparative perspective, red. B.A. Koch, H. Koziol, Wien New York 2003, s. 425, Interesujące jest w tym zakresie stanowisko orzecznictwa w Portugalii, które przyjmuje, że utrata prawa do życia stanowi szkodę i przechodzi na spadkobierców zob. wyrok SN w Portugalii (Supremo Tribunal de Justiça) z 17 marca 1971 r., Revista de Legislação e Jurisprudência nr 105, s. 63 (cyt. za: A. Da Costa Basto, Fatal accidents and secondary victims compensation in Portugal, w: Personal injury compensation in Europe. Fatal accidents and secondary victims, red. M. Bona, J.P. Mead, S.D. Lindenbergh, St. Albans 2005, s. 323). Jak wskazuje Autor, wypowiedzi doktryny są podzielone. Najczęściej jako podstawę dla tego roszczenia wskazuje się art. 496 Código Civil Portuguêz. Roszczenie to jest zasadne bez względu na okoliczności śmierci, czas, po jakim nastąpiła ona wskutek zdarzenia, ani czy zmarły był przed śmiercią w śpiączce; sumy przyznawane z tego tytułu wynoszą ok. 50 tys. euro (tamże, s. 324 i cytowane tam orzecznictwo). Niekiedy jednak podnosi się, że śmierć jako taka jest szkodą, jeśli przyjąć, że jej wyrządzenie stanowi naruszenie dóbr osobistych członków rodziny zmarłego (zob. szerzej uwagi w rozdziale VIII). 3 C. van Dam, European tort law, New York 2006, s. 144, 319. Wyjątkiem jest prawo portugalskie, gdzie sądy uznają śmierć jako taką jako podstawę odrębnego roszczenia zob. Ch. von Bar, The common European law of torts, t. 2, Oxford 2000, s. 62 i cytowane tam orzecznictwo. Niekiedy jednak podnosi się w literaturze, że śmierć jest najpoważniejszym naruszeniem praw osobistych człowieka i dlatego powinna być źródłem odpowiedzialności odszkodowawczej. Wprawdzie sam poszkodowany nie może uzyskać odpowiedniego odszkodowania czy zadośćuczynienia, jednakże powinna istnieć możliwość przyznania symbolicznej sumy z tego tytułu osobom bliskim zmarłego zob. J. Neethling, w: Elgar encyclopedia of comparative law, red. J.M. Smits, Chelten- 18

18 1. Cel i zakres pracy problematyka roszczeń osób pośrednio poszkodowanych istny uszczerbek 4. Współczesne prawodawstwa generalnie zapewniają możliwość dochodzenia kompensacji szkód powstałych na skutek śmierci innej osoby 5. Różnice sprowadzają się przede wszystkim do zakresu szkód podlegających wynagrodzeniu (nie zawsze możliwe jest przykładowo dochodzenie zadośćuczynienia z powodu śmierci osoby bliskiej), kręgu osób uprawnionych, a także samej podstawy tego typu kompensacji (możliwe ham Northampton 2012, s. 668 i cytowana tam literatura. Zob. też H. Koziol, Wrongful death basic questions, w: European tort law 2006, red. H. Koziol, B.C. Steininger, Wien London 2008, s. 33; S.D. Lindenbergh, The protection of secondary victims: A comparative overview, w: Personal injury compensation in Europe, red. M. Bona, J.P. Mead, S.D. Lindenbergh, s We Francji uważa się, że śmierć jako taka (pretium mortis) nie jest szkodą, ponieważ nie istnieje już podmiot, w którego dobrach można by mówić o jakimś uszczerbku. Inną kwestią jest oczywiście dopuszczalność roszczeń osób bliskich zmarłego w związku z poniesieniem włas nej szkody albo roszczeń, które przeszły na nich w drodze dziedziczenia (mających za przedmiot szkodę na osobie, jakiej doznał zmarły przed śmiercią) zob. Ch. Quézel-Ambrunaz, Fault, damage and the equivalence principle in French law, JETL 2012, t. 3, nr 1, s. 36. Uszczerbku w tej postaci nie uznaje się także m.in. w Austrii zob. I. Greiter, Fatal accidents and secondary victims compensation in Austria, w: Personal injury compensation in Europe, red. M. Bona, J.P. Mead, S.D. Lindenbergh, s. 18 i cytowana tam literatura. Wskazuje się, że życie jako takie ma charakter tak osobisty, że jego wartość nie przechodzi na spadkobierców (jak i nie może przejść na inne osoby za życia). Podobnie jest w Niemczech zob. P. Kuhn, Fatal accidents and secondary victims compensation in Germany, w: Personal injury compensation in Europe, red. M. Bona, J.P. Mead, S.D. Lindenbergh, s. 135 i cytowane tam orzecznictwo. 4 W Portugalii sąd zasądził 150 tys. euro zadośćuczynienia za utratę prawa do życia dziecku, które doznało szkód na skutek winy lekarza i zmarło w wieku 3 lat. Odrębne sumy przyznano za szkodę na osobie dziecka oraz z tytułu włas nych uszczerbków jego rodzicom wyrok SN w Portugalii z 29 listo pada 2012 r. (cyt. za: A.D. Dias Pereira, F. Almeno de Sá, Portugal, w: European tort law 2012, red. K. Oliphant, B.C. Steininger, Berlin 2013, s. 554). 5 Niekiedy nawet roszczenia odszkodowawcze przysługują pracodawcy zmarłego pracownika. W większości systemów prawnych wynagrodzeniu podlegają także koszty pochówku zob. C. van Dam, European tort law (2006), s Warto również wskazać, że naruszenie prawa do życia jako takie jest traktowane jako szkoda przez Europejski Trybunał Praw Człowieka zob. M. Bona, Protection of secondary victims in the European laboratory of the Strasbourg Court and prospects for harmonisation, w: Personal injury compensation in Europe, red. M. Bona, J.P. Mead, S.D. Lindenbergh, s. 475 i cytowana tam literatura. Sumy przyznawane z tego tytułu są bardzo zróżnicowane wynoszą od kilku do kilkudziesięciu tysięcy euro; z reguły suma jest wyższa, jeśli doszło do naruszenia także innego prawa, np. zakazu tortur (art. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listo pada 1950 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) tamże, s. 478 i n. oraz cytowane tam orzecznictwo. 19

19 Rozdział I. Uwagi wprowadzające jest zarówno oparcie jej na przepisach ogólnych, jak i na szczególnych, jak choćby w Anglii). Jednolitości nie ma, jeśli chodzi o szkodę osób bliskich poszkodowanego na skutek doznania przez niego szkody na osobie (zob. uwagi w rozdziale X). W celu przedstawienia pewnego możliwego modelu kompensacji szkód powstałych na skutek śmierci uwagi dotyczące prawa polskiego będą prowadzone także w odniesieniu do prawodawstw obcych. Pod uwagę brane są te regulacje, które wywarły wpływ na prawo polskie, ale także te, które mogą stanowić pewien przykład przy pracach ustawodawczych. Pod uwagę wzięto rozwiązania prawne i orzecznictwo w Niemczech, Francji i Anglii, ponieważ są to systemy prawne najbardziej reprezentatywne w Europie. Prawodawstwa te są częścią różnych kultur prawnych w Europie, wywarły także wpływ na inne kraje. W rozdziale IX odwołano się także do prawa amerykańskiego, które jest najbardziej reprezentatywne w omawianym tam zakresie. Ujęcie prawnoporównawcze pozwoli na dogłębne zbadanie zagadnień niniejszej rozprawy. Oczywiście nie oznacza to, że pewne rozwiązania istniejące w obcych systemach prawnych można automatycznie przenieść na grunt prawa polskiego. Jednak pewne tendencje rozwojowe w dziedzinie prawa odszkodowawczego pozwolą ustalić, czy obecny stan prawny i orzecznictwo przewidują wystarczające rozwiązania. Problematyka wynagrodzenia szkód powstałych na skutek śmierci osoby bliskiej czy doznanych pośrednio przez inne osoby w związku z doznaniem przez osobę bliską szkody na osobie niewątpliwie doskonale wpisuje się w klasyczne pojęcia i instytucje prawa odszkodowawczego. Oznacza to, że prowadząc rozważania związane z tematem pracy, konieczne jest ich odniesienie przede wszystkim do takich pojęć, jak szkoda, związek przyczynowy, przyczynienie się do powstania lub zwiększenia szkody, zasady odpowiedzialności. Jeśli chodzi o szkodę podlegającą kompensacji, z jednej strony wskazać należy na szkodę pośrednią, którą można określić jako pure economic loss (utrata żywiciela, pracownika), z drugiej bezpośrednią 6 (szkoda na osobie w postaci rozstroju zdrowia, doznana przez osoby bliskie w związku ze śmiercią innej osoby czy jej szkodą na osobie). W analizie problemów nie można również pominąć w koniecznym za- 6 Ch. von Bar, The common European, s

20 1. Cel i zakres pracy problematyka roszczeń osób pośrednio poszkodowanych kresie zagadnień z zakresu prawa ubezpieczeń (głównie gospodarczych), skoro w wielu przypadkach de facto to ubezpieczyciel będzie zobowiązany do wypłaty odszkodowania. Wzrastająca rola odpowiedzialności gwarancyjno-repartycyjnej, a więc postępująca kolektywizacja odpowiedzialności, stawia pytanie o to, w jakim rozmiarze ciężar obowiązku naprawienia szkody powinien być przerzucony na ubezpieczyciela, i czy ewentualnie nie będzie w przyszłości coraz częściej zastępowany przez rozmaite alternatywne systemy kompensacyjne 7. Doskonałym przykładem ewolucji prawodawstwa w tym zakresie jest niewątpliwie prawo francuskie, gdzie od lat funkcjonują tego typu rozwiązania prawne 8. Również w prawie polskim ustawodawca próbuje taki system ukształtować. Od 2012 r. obowiązują przepisy znowelizowanej ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta 9, które również w przypadku śmierci pacjenta dają możliwość domagania się kompensacji zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej. System ten, powiązany z ubezpieczeniem na rzecz pacjentów, wprowadza modyfikacje w dochodzeniu roszczeń. Ponadto istotne jest omówienie relacji rozwiązań o charakterze cywilnoprawnym i innych dziedzin prawa. W szczególności chodzi o rozważenie możliwości zastosowania zasady compensatio lucri cum damno w razie przykładowo otrzymania pewnych świadczeń w ramach ubezpieczenia społecznego. Już pierwsze spojrzenie na obce prawodawstwa pozwala postawić tezę, że różnice sprowadzają się przede wszystkim do modelu kompensacji szkody powstałej na skutek śmierci (trudno o nim mówić, gdy chodzi o uszczerbek doznany par ricochet przez bliskich poszkodowanego, który np. znajduje 7 Przegląd systemów zob. E. Bagińska, Odpowiedzialność deliktowa w razie niepewności związku przyczynowego. Studium prawnoporównawcze, Toruń 2013, s. 103 i n. 8 Przykładowo w 1991 r. ustanowiono Fundusz Wynagradzania Zakażonych HIV na skutek transfuzji krwi szerzej zob. M. Nesterowicz, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone wirusem HIV na skutek transfuzji krwi w prawie francuskim, w: Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997, s. 150 i n. Od 2004 r. szkody te wynagradzane są przez Państwowe Biuro Odszkodowań (Office National d Indemnisation des Accidents Médicaux, ONIAM) na zasadzie słuszności (fr. solidarité nationale) zob. Loi n du 9 août 2004 relative à la politique de santé publique (ustawa nr z 9 sierpnia 2004 r. w sprawie polityki dotyczącej zdrowia publicznego), tekst ustawy dostępny na stronie internetowej: (dostęp: r.). 9 Ustawa z 6 listo pada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 159 ze zm.). 21

21 Rozdział I. Uwagi wprowadzające się w śpiączce na skutek czynu niedozwolonego z tego względu poświęcono mu odrębny rozdział). Niektóre z nich, jak np. prawo angielskie 10 czy amerykańskie, przewidują specjalne rozwiązania prawne, w których określają zakres szkody podlegającej naprawieniu, krąg uprawnionych, a nawet pewne limity odszkodowawcze. Oznacza to, że w Anglii wskutek śmierci bezpośrednio poszkodowanego osoby trzecie, z wyjątkiem uprawnionych na podstawie Fatal Accidents Act z 1976 r. 11, nie mają roszczeń odszkodowawczych w związku z powstałą wskutek tego szkodą (np. pracodawca). Inne, jak choćby prawo francuskie, nie zawierają odrębnej regulacji, zatem roszczenia np. członków rodziny o rentę czy odszkodowanie oparte są na zasadach ogólnych (art i n. C.c. 12 ) albo dochodzone są w ramach alternatywnego systemu kompensacji bądź na podstawie przepisów szczególnych. We Francji odpowiedzialność oparta jest na generalnej formule deliktu, stąd mówi się o istnieniu w tym systemie prawnym zasady neminem laedere. Oznacza to, że przeciwnie niż w Niemczech nie posłużono się zasadą numerus clausus chronionych interesów. To sędzia okreś la, jaki uszczerbek powinien być wynagrodzony 13. Można więc stwierdzić, że art C.c. nie przewiduje a priori ograniczeń odnośnie do rodzaju szkody podlegającej naprawieniu ani rodzaju interesów czy podmiotów chronionych przez prawo. Takie podejście umożliwia kompensację szkód doznanych przez poszkodowanych par ricochet, nawet jeśli poszkodowany bezpośrednio nie zmarł. Prawo francuskie nie opiera się zatem na akwiliańskiej teorii bezprawności względnej, wymagającej wskazania konkretnego interesu chronionego przez normę prawną, by dopuścić możliwość 10 Wprowadzenie nowego deliktu do katalogu torts (1846 r. Lord Campbell s Act) w Anglii przesądza jednocześnie o samodzielności roszczeń osób dochodzących kompensacji szkody doznanej w związku ze śmiercią osoby bliskiej. Odrębność ich roszczeń przejawia się również w tym, że nie wpływa na możliwość ich dochodzenia ani zakres objęty odszkodowaniem fakt, że zmarły zawarł ugodę z zobowiązanym, w której przewidziano ograniczenie zakresu odpowiedzialności zob. sprawę Nunan przeciwko Southern Railway Company [1924] 1 KB 223 (cyt. za: C.D. Baker, Tort law, London 1991, s. 404). 11 Tekst dostępny na stronie internetowej: /30 (dostęp: r.). 12 Tekst Code civil dostępny na stronie internetowej: (dostęp: r.). 13 V.V. Palmer, M. Bussani, Pure economic loss: the ways to recovery, w: General reports of the XVIIth Congress of the International Academy of Comparative Law, red. K. Boele- -Woelki, S. van Erp, Utrecht 2007, s

22 1. Cel i zakres pracy problematyka roszczeń osób pośrednio poszkodowanych kompensacji. Nie jest mu znana również anglosaska koncepcja duty of care. W każdym przypadku stwierdzić należy, czy szkoda była pewna i bezpośrednia, o czym jeszcze dalej. Z kolei prawo niemieckie opiera się na koncepcji tzw. bezprawności względnej, a więc udziela ochrony interesom wprost chronionym przez prawo (zob. 823 BGB 14 ). Co do zasady, nie obejmuje szkód osób trzecich, jeśli nie doszło do naruszenia konkretnego interesu chronionego przez prawo. Wyjątkowo wynagradza się szkodę będącą następstwem wstrząsu psychicznego wywołanego śmiercią osoby bliskiej (zob. uwagi w rozdziale VIII). System polski można okreś lić jako pośredni, ponieważ ustawodawca przewiduje z jednej strony w Kodeksie cywilnym normy szczególne (art. 446 k.c.), a z drugiej możliwe i wręcz konieczne niekiedy jest odwoływanie się do reguł ogólnych (np. w zakresie przyczynienia się, związku przyczynowego, pojęcia szkody). W prawie polskim nie ma podstaw do przyjmowania jako podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej koncepcji celu normy prawnej (ochrona okreś lonego interesu), to kryterium można natomiast pomocniczo stosować przy ocenie, czy dany uszczerbek pozostawał w adekwatnym związku przyczynowym ze zdarzeniem 15. Niekiedy osoba trzecia, nieuczestnicząca w zdarzeniu, może być uznana za bezpośrednio poszkodowaną, jeśli dozna rozstroju zdrowia (art k.c.). Celem wszystkich systemów jest realizacja funkcji kompensacyjnej 16, a także dążenie do realizacji zasady pełnego odszkodowania w razie 14 Tekst Bürgerliches Gesetzbuch dostępny na stronie internetowej: -im-internet.de/bgb/ (dostęp: r.). 15 T. Pajor, Pure economic loss. Polish report, w: Rapports polonais présentés au XVII e Congrès International de Droit Comparé. Utrecht, juillet 2006, red. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Łódź 2006, s R. Youngs, English, French and German comparative law, London 1998, s Rzadko prawo odszkodowawcze spełnia funkcję represyjną, choć nie można jej wykluczyć w przypadku niektórych roszczeń [np. niekiedy można mówić o tej funkcji w przypadku roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne czy w razie możliwości domagania się punitive (exemplary) damages czy aggravated damages w systemach common law]. Zob. także P. Catala, J.A. Weir, Delict and torts: a study in parallel. Part III. Damage, Tulane Law Review 1965, t. 39, nr 4, s Charakter raczej represyjny punitive damages (a nie kompensacyjny) powoduje, że roszczenie o to odszkodowanie nie przechodzi na podstawie Law Reform Act z 1934 r. na spadkobierców. Zob. też J. Steele, Tort law. Text, cases and materials, Oxford 2007, s. 515; M. Fabre-Magnan, Droit des obligations. Responsabilité civile et quasi-contrats, t. 2, Paris 2010, s. 39. M. Fabre-Magnan podnosi, że 23