praktyka teoretyczna logika deleuze a próba demontażu nr 5/2012

Transkrypt

1

2

3 praktyka } logika deleuze a próba demontażu nr 5/2012

4 Praktyka Teoretyczna ISSN: Pismo naukowe dostępne on-line, poświęcone filozofii polityki i krytycznym naukom społecznym Nr 5/2012 Logika Deleuze a próba demontażu Redaktorzy numeru: Mateusz Falkowski, Anna Wojczyńska Tłumaczenia: Jakub Alejski, Kamila Grześkowiak, Mateusz Janik, Adrianna Koralewska,Agnieszka Kowalczyk, Ewa Majewska, Krystian Szadkowski, Dorota Szczepaniak, Bartosz Wiśniewski. Zespół Redakcyjny: Piotr Juskowiak, Mateusz Karolak, Agnieszka Kowalczyk, Wiktor Marzec, Kamil Piskała, Krystian Szadkowski (redaktor naczelny), Maciej Szlinder (sekretarz), Anna Wojczyńska. Współpraca: Luis Martínez Andrade, Joanna Bednarek, Ela Dajksler, Paweł Kaczmarski, Tomasz Leśniak, Piotr Kowzan, Piotr Kozak, Sławomir Królak, Maciej Mikulewicz, Jason Francis McGimsey, Piotr Płucienniczak, Michał Pospiszył, Mikołaj Ratajczak, Oskar Szwabowski, Rafał Zawisza, Agata Zysiak. Rada Naukowa Zygmunt Bauman (University of Leeds), Michael Hardt (Duke University), Leszek Koczanowicz (Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej), Tadeusz Kowalik (Instytut Nauk Ekonomicznych PAN), Wioletta Małgorzata Kowalska (Uniwersytet w Białymstoku), Matteo Pasquinelli (Queen Mary University of London), Ewa Rewers (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Gigi Roggero (Universita di Bologna), Jan Sowa (Uniwersytet Jagielloński), Tomasz Szkudlarek (Uniwersytet Gdański), Jacek Tittenbrun (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Alberto Toscano (Goldsmiths University of London), Kathi Weeks (Duke University), Anna Zeidler-Janiszewska (Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej). Korekta: Anna Wojczyńska Proofreading: Sarah Elipot, Tamir Halperin, Jason Francis McGimsey. Skład: Ela Dajksler Projekt okładki: Kira Pietrek Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wydanie on-line publikowane na stronie Wydawca Międzywydziałowa Pracownia Pytań Granicznych UAM Collegium Maius ul. Fredry Poznań Tel. (061) ppguam@amu.edu.pl Adres Redakcji Praktyka Teoretyczna Międzywydziałowa Pracownia Pytań Granicznych UAM Collegium Maius ul. Fredry 10, Poznań praktyka.@gmail.com Poznań 2012

5 Spis treści: Praktyka Teoretyczna Edytorial 7 Logika Deleuze a Mateusz Falkowski Wstęp - Czas Logiki sensu 13 Jakub Tercz Architektonika Logiki sensu Deleuze a 17 Michał Gusin Logika sensu: Deleuze a wprowadzenie do psychoanalizy 33 Joanna Bednarek Logika sensu najbardziej lacanowska z książek Deleuze a? 49 Michał Herer Od ontologii do etyki wydarzenia 69 Andrzej Leder Logika sensu, logika traumy. Uwagi do lektury Gilles a Deleuze a 83 Jacek Dobrowolski Noologia radykalnej bezbożności (o Logice sensu Deleuze a) 97 Résumès 106 VARIA Marksizm aleatoryczny G.M. Goshgarian Wstępne uwagi o Sur la genèse 111 Louis Althusser O genezie 117 Antropolgia neoliberalizmu Praktyka Teoretyczna Wprowadzenie do dyskusji o historycznej antropologii faktycznie istniejącego neoliberalizmu 125 Loïc Wacquant Trzy kroki w stronę antropologii faktycznie istniejącego neoliberalizmu 129 Jan Sowa An Unexpected Twist of Ideology. Neoliberalism and the collapse of the Soviet Bloc 153 Meandry polityki klasowej Henri Lefebvre Prawo do miasta 183 David Harvey Stosunki klasowe, sprawiedliwość społeczna i polityka różnicy 199 Joanna Bednarek Praca biopolityczna i nowy skład klasowy (Pragnienie-produkcja i żywa praca 2 Hardt i Negri) 233

6 RECENZJE Piotr Kowzan Pierwszych pięć tysięcy lat długu Davida Graebera (recenzja książki D. Graeber, Debt: The First 5000 Years, New York 2011) 255 Maciej Szlinder Zysk i zbrojenia (recenzja książki Ch. Harman, Kapitalizm zombi: globalny kryzys i aktualność myśli Marksa, tłum. H. Jankowska, Warszawa 2011) 267 Karol Templewicz Czego uczy Strefa? (recenzja książki B. Buden, Strefa przejścia. O końcu postkomunizmu, tłum. M. Sutowski, Warszawa 2012) 279 Jadwiga Zimpel Perspektywa roku namiotowych miast (recenzja książki Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red. B. Świątkowska, Warszawa 2012) 289 Michał Pospiszyl Teologia peryferii (recenzja książki L. Martinez Andrade, Ameryka Łacińska Religia bez odkupienia. Teologia wyzwolenia i opór ludów Ameryki Łacińskiej wobec kolonializmu i kapitalizmu, tłum. Z. M. Kowalewski, Warszawa 2012) 301

7 7 praktyka 5/2012 Logika snu: sens i neoliberalizm W chwili pisania tego wstępu budzimy się po miesięcznej fieście związanej z piłkarskimi mistrzostwami UEFA Euro 2012, współorganizowanymi przez Polskę i Ukrainę. Czeka nas syndrom dnia poprzedniego w miastach pozbawionych podstawowej bazy mieszkaniowej i wystarczającej sieci instytucji opiekuńczych, za to z miliardowymi długami, drogim transportem publicznym, gettami kontenerowymi oraz straszącymi stadionami-widmami pomnikami sportowej i kapitalistycznej euforii. Euro odsłoniło prawdziwe oblicze neoliberalnej polityki prowadzonej zgodnie przez władze wszystkich szczebli od lokalnego, przez narodowy, aż po globalny. Malejący udział płac w dochodzie narodowym, wskazujący na transfer bogactwa od biednych do bogatych, i wzmożony wyzysk to podstawowa cecha neoliberalnego kapitalizmu, której skutkiem jest nieodzowny rozrost sektora finansowego tworzącego alternatywny popyt, a w konsekwencji ogromny wzrost poziomu zadłużenia: zarówno publicznego, jak i prywatnego. Podnoszony w mediach lament nad tym ostatnim bez kwestionowania jego strukturalnych przyczyn i bez krytyki całego systemu wskazuje, że wciąż śnimy Blochowski sen nocny, nośnik ideologii kapitalizmu blokujący dostęp do świata zewnętrznego i uniemożliwiający skuteczną praktykę antykapitalistycznego oporu. Skromną próbą wyrwania się z tego kłopotliwego stanu jest niniejszy numer Praktyki Teoretycznej. Składają się na niego różnorodne artykuły oddające złożoność problemów targających wspólnym polem polityki, kultury i akademii. W pierwszej części znaleźć można teksty będące efektem wspólnej pracy interpretacyjnej dokonanej w trakcie sesji naukowej Logika Deleuze a, która odbyła się 9 listopada 2011 roku na Uniwersytecie Warszawskim, zorganizowanej przez Orgię Myśli, Pracownię Filozofii Francuskiej Instytutu Filozofii UW oraz Wydawnictwo Naukowe PWN. Autorzy i autorki artykułów, odczytując dzieło Deleuze a, podejmują się próby przerzucania pomostu między myślą francuskiego filozofa a psychoanalizą. Wykorzystują w tym celu pojęcia traumy czy fantazmatu, intuicje innych interpretatorów (np. Žižka), lecz nade wszystko wskazówki samego autora Różnicy i powtórzenia. Spoglądają również na Logikę sensu jako ontologię niecielesnych wydarzeń, etykę opartą na imperatywie afirmacji świata jako stawania się oraz krytykę tradycyjnego obrazu myśli. Pozostałą, nie mniej ważną, część numeru tworzą teksty próbujące zrekonstruować logikę zgoła odmienną, choć w późniejszym okresie pisarstwa coraz bardziej zajmującą również samego Deleuze a tę wła-

8 praktyka 5/ ściwą funkcjonowaniu systemu kapitalistycznego, szczególnie w jego neoliberalnej formie. Tekst Loïca Wacquanta wraz z artykułem Jana Sowy mają zgodnie z założeniem Praktyki Teoretycznej inicjować debatę nad historyczną antropologią faktycznie istniejącego neoliberalizmu, problemem zyskującym na znaczeniu w dobie wątpliwego, napędzanego Euro skoku modernizacyjnego (więcej na temat debaty można przeczytać we wprowadzeniu do dyskusji wewnątrz numeru). Kwestię tę podejmiemy w kolejnych odsłonach naszego pisma, przede wszystkim w odniesieniu do realiów Europy Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Wacquant, w odróżnieniu od dominujących, ideologicznych podejść ekonomistycznych, ale także postfoucaultowskich badań urządzania, wskazuje na zmiany w obrębie państwa jako na podstawowy aspekt i czynnik neoliberalizacji. Jego działanie, oparte na ustanawianiu ogólnych zasad funkcjonowania instytucji społecznych oraz produkcji podmiotowości i stosunków społecznych, w sposób ciągły umożliwia i odtwarza logikę rynku, której podporządkowane są coraz to nowe sfery życia ludzkiego. Co istotne, przykładów omawianych procesów nie trzeba szukać poza granicami Polski. Sowa, przyjmując część argumentacji francuskiego socjologa, podejmuje próbę historycznego opisu neoliberalnej transformacji państw realnego socjalizmu. Pokazuje znaczenie rozległych operacji ideologicznych towarzyszących i umożliwiających zmianę gospodarki centralnie planowanej na rynkową. Inaczej niż Wacquant wskazuje także, że sposób, w jaki neoliberalizm wchodzi w relację z państwem, nie jest w gruncie rzeczy niczym nowym w historii kapitalizmu, gdyż zawsze był przecież podtrzymywany jego instytucjonalną kroplówką. Kapitał nie posiada własnej, immanentnej logiki, autonomicznych i niezależnych praw i nie jest wynikiem realizacji żadnej naturalnej tendencji rozwojowej. Z nieco innej strony kwestie ontologii historycznego stawania się kapitalizmu podejmował Louis Althusser, którego krótki tekst, będący próbką rozwijanej z czasem teorii spotkania, publikujemy wraz z komentarzem G. M. Goshgariana. Kapitalizm nie był wszak ani zawarty w zarodku w feudalizmie, ani też nie pozostaje z nim w relacji przyczynowości linearnej. To struktura względnie niezależnych genealogicznie elementów skutkuje powstaniem systemu kapitalistycznego. Ujęcie kapitalizmu w czasoprzestrzennym stawaniu się przez reprezentowany tu materializm aleatoryczny, znajduje dopełnienie w analizach zwracających uwagę na jego sytuacyjny i przestrzenny wymiar. Traktowane wspólnie czas i przestrzeń uzyskują należne sobie miejsce w epistemologii Davida Harveya, opartej na propagowanym przez szkockiego geografa materializmie historyczno-geograficznym. Sytuująca się

9 9 praktyka 5/2012 w opozycji do postmodernizmu perspektywa Harveya ma ambicje odzyskać pojęcia uniwersalności i sprawiedliwości społecznej, niezbędnych do politycznej mobilizacji w przededniu miejskiej rewolucji. Idea ta, przedstawiona po raz pierwszy w pismach Henriego Lefebvre a (np. kanonicznym już Prawie do miasta), opiera się na jasnym przyznaniu, że prawo do miasta jest żądaniem klasowym i jako miejska rewolucja realizować się może wyłącznie w walce antykapitalistycznej. Podstawę rozumianej w ten sposób walki o wyzwolenie stanowi, jak za Hardtem i Negrim pisze Joanna Bednarek, uwolniona, autonomiczna praca. Zestawienie przez nią refleksji dwójki autorów Multitude z myślą Deleuze a i Guattariego zamyka klamrą heterogeniczny zbiór idei składających się na niniejszy numer. Bloch obok snu nocnego opisał także jego dzienne przeciwieństwo, umożliwiające przeobrażenie i radykalną zmianę świata w kierunku wyzwolenia z nierówności i podziałów klasowych. Przedkładając czytelnikom nowy numer Praktyki Teoretycznej, opowiadamy się nie tylko przeciw neoliberalnemu koszmarowi, ale i za sukcesywnym wprowadzaniem w życie utopijnego i produktywnego marzenia łączącego wszystkie bez mała pomieszczone w nim teksty. Praktyka Teoretyczna Cytowanie: Logika snu: sens i neoliberalizm, Praktyka Teoretyczna nr 5/2012, Edytorial.pdf (dostęp dzień miesiąc rok)

10

11 logika deleuze a

12 }

13 } Mateusz Falkowski Czas Logiki sensu Deleuze tak się ma do filozofów bezpośrednio go poprzedzających, jak Spinoza i Leibniz do Kartezjusza, a niemieccy idealiści do Kanta. Istota zarówno tej relacji, jak i tej odpowiedniości co najmniej kilkakrotnie staje się tematem rozważań w książce poświęconej Spinozie (Spinoza i problem ekspresji). Kartezjusz w przypadku swoich dowodów na istnienie Boga, w przypadku teorii poznania postępuje za szybko (jak powiada cytowany przez Deleuze a Leibniz), toteż zawsze jedynie dochodzi do relatywnych ustaleń (nieskończona doskonałość jako stopniowalna własność; kryterium jasności i wyraźności). Postkartezjanie pragną tymczasem możliwie najwcześniej (to ulubione sformułowanie Deleuze a pochodzące z Traktatu o uzdrowieniu rozumu) dotrzeć do pierwotnych fundamentów albo samej Natury. Jak widać, pewna zasadnicza skrupulatność (Leibniz i jego niechęć do wszelkich skoków, umiłowanie ciągłości) idzie w parze z wymogiem możliwie najrychlejszego porzucenia tego, co jedynie hipotetyczne (Spinoza). Filozofia postkartezjańska niezależnie od wszystkich różnic dzielących Spinozę i Leibniza zmierza zatem od tego, co względne, w stronę bezwzględnej zasady (nieskończone formy albo atrybuty jako wyrazy absolutnej natury Boga; idea adekwatna pozwalająca rozpoznać całkowitą możliwość przedmiotu, wszystkie kształtujące go siły bądź elementy genetyczne). Także w ramach niemieckiego idealizmu odsłonięcie absolutu oznacza zerwanie przede wszystkim z Kantowskim relatywizmem, filozofią opartą na jak gdyby, na analitycznej hipotezie, którą zastąpić ma syn-

14 praktyka 5/ tetyczna z natury, bo genetyczna zasada (to, co rzekomo dane, winno zostać najpierw skonstruowane). Ta sama idea swoistego naturalizmu jako konstruktywizmu przyświeca przedsięwzięciu Deleuze a. Wobec fenomenologii i myśli egzystencjalnej, które na nowo postawiły kwestię pola transcendentalnego i źródeł sensu, autor Logiki sensu przyjmuje postawę krytycznego, to znaczy konsekwentnego kontynuatora, który swym poprzednikom mógłby zarzucić przede wszystkim stronniczość, najnowsze wcielenie względności. Nie byli oni bowiem w stanie rozpoznać pełnej neutralności sensu, jego niezależności od figur zdrowego rozsądku, zmysłu wspólnego, świadomości, osoby czy mówiąc najogólniej Człowieka. Uwolnić sens to wydać go na pastwę bezosobowej i preindywidualnej genezy w strukturze. Strukturalizm to Deleuzjański odpowiednik filozofii racji dostatecznej. Nie wydaje się, by kiedykolwiek zeń zrezygnował. Czas tak rozumianego strukturalizmu mówił o tym w jednym z wywiadów sam Deleuze chyba właśnie się kończy. Warto na moment wrócić do chwili, gdy Logika sensu jako jedna z kilku książek głosiła dobrą nowinę. Prezentowany numer Praktyki Teoretycznej stanowi plon i podsumowanie sesji naukowej Logika Deleuze a, która odbyła się 9 listopada 2011 roku w Pałacu Tyszkiewiczów na Uniwersytecie Warszawskim, a którą wspólnie zorganizowali Orgia Myśli, Pracownia Filozofii Francuskiej Instytutu Filozofii UW oraz Wydawnictwo Naukowe PWN. Na temat statusu samej książki, osobliwej architektoniki Logiki sensu, neostoickiej etyki wydarzenia, bezbożnej noologii, relacjach z psychoanalizą piszą Michał Herer, Jakub Tercz, Jacek Dobrowolski, Andrzej Leder, Joanna Bednarek i Michał Gusin. Mateusz Falkowski

15 15 praktyka 5/2012 Mateusz Falkowski filozof, współtwórca Orgii Myśli ( prezes Fundacji na Rzecz Myślenia im. Barbary Skargi. Dane adresowe: Al. KEN 83 m Warszawa mateusz.falkowski@barbaraskarga.org Cytowanie: M. Falkowski, Czas Logiki sensu, Praktyka Teoretyczna nr 5/2012, Falkowski.pdf (dostęp dzień miesiąc rok) Czas Logiki sensu

16 }

17 } Jakub Tercz Architektonika Logiki sensu Deleuze a W artykule przedstawiam specyficzną propozycję lektury Logiki sensu, którą luźno nawiązując do filozofii Kanta nazywam architektoniczną. Lektura architektoniczna polegać ma na jednoczesnej analizie teorii filozoficznej oraz formalnej konstrukcji dzieła. Chociaż technikę taką można próbować odnieść do wielu klasycznych już pozycji, to przypadek Logiki sensu okazuje się wyjątkowy zasugerował ją bowiem sam autor, gdy każdy z trzydziestu czterech rozdziałów nazwał serią, pojęcie serii zaś uczynił kluczowym dla teorii. Logika jest więc celowo książką samozwrotną, co przekłada się między innymi na to, iż układ rozdziałów i akapitów, charakter pojęć filozoficznych, a nawet trudności z czytaniem znajdują uzasadnienie w treści. Ostatecznie okazuje się, że Logika sensu jest skonstruowana jak układanka czekająca na złożenie zgodnie z subiektywnymi pytaniami i problemami Czytelnika. Celowo nie przedstawiam żadnej konkretnej propozycji lektury, wykładam jedynie narzędzia do jej obsługi. W tym sensie artykuł stanowi prolegomena do właściwej lektury Logiki sensu. Słowa kluczowe: strukturalizm, serializm, sens, kombinatoryka, architektoniczna metoda czytania

18 praktyka 5/ W Krytyce czystego rozumu Kant definiował architektonikę jako sztukę [tworzenia] systemów 1. Tak pojęta architektonika jest zdolnością i tendencją rozumu do ujmowania całości wiedzy w hierarchiczny system. Kant najpierw stawia fundament systemu w postaci form naoczności (czasu i przestrzeni), rozwija dzieło w górę ku kategoriom intelektu (predykatom wszystkich możliwych przedmiotów doświadczenia), w końcu wznosi się ku wieńczącemu gmach wiedzy (choćby miała to być wiedza metafizyczna) rozumowi wraz z jego trzema głównymi ideami (duszy, świata i najwyższej z nich Boga). Co ważne, ta konstrukcja powstaje za sprawą samego rozumu, ze względu na jego skłonność do tworzenia zamkniętych systemów. Mamy więc w Krytyce czystego rozumu hierarchię, konstrukcję piętrową, ugruntowaną na zmysłach i kończącą się w niebie dialektyki. Teoria filozoficzna odbija się w organizacji samej książki porządek wykładu jest paralelny względem systemu filozoficznego. Poszczególne elementy konstrukcji pojawiają się według ich hierarchii i w ściśle określonej kolejności. Zgodnie z podstawowym schematem Krytykę otwiera Estetyka jako teoria form naoczności, po niej następuje Analityka jako teoria kategorii intelektu, w końcu Dialektyka jako teoria rozumu tworzącego ideę. Podstawowa idea tego artykułu zasadza się na wyciągnięciu konsekwencji z relacji między konstrukcją Logiki sensu a prezentowaną przez nią teorią. Dzieło Deleuze a z 1969 roku ma własną architektonikę i własną systemowość, przy czym jest to konstrukcja całkowicie różna od Kantowskiej. Stąd, chociaż inspiracja pochodzi od królewieckiego filozofa, to na wstępie konieczne jest wskazanie dwóch modyfikacji. Po pierwsze, uwalniam Kantowską definicję od jego pojęcia systemu jako apriorycznego porządku wprowadzanego przez rozum. Obcując z różnymi książkami, mamy bowiem do czynienia z różnymi systemami. Po drugie, otwieram architektonikę na konstrukcję książki, na to, jak została napisana. Inna jest konstrukcja Fenomenologii ducha Hegla układ coraz szerszych kręgów bytu obejmowanych przez ducha wraz z lekturą liniową; inna Etyki Spinozy układ wzajemnie do siebie odsyłających twierdzeń, aksjomatów, dowodów i wyjaśnień wymuszających lekturę inną niż liniowa. Lekturę Etyki należałoby połączyć z teorią boskiej substancji. Oczywiście przedmiotem zainteresowania Kanta, Hegla czy Spinozy nie była formalna strona przedstawianego wykładu. Niemniej zakładam 1 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, tłum. i wstęp R. Ingarden, Kęty 2001, s Zob. też s. 409, 609. Temat konstrukcji, architektoniki rozumu w filozofii Kanta klarownie omawia E. Wyrębska, Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta, Diametros 2010, nr 23, s Jakub Tercz

19 19 praktyka 5/2012 tutaj, iż forma wykładu filozoficznego jest w pewien sposób związana z samą teorią. Być może przeceniam wartość tej relacji, niemniej poświęcenie kilku stron tekstu na podjęcie choćby próby refleksji, którą nazywam architektoniczną, nie wydaje się całkowicie bezcelowe. Podjęcie architektonicznej lektury Logiki sensu jest uzasadnione przez sam tekst książki. Otóż dzieło to składa się z trzydziestu czterech rozdziałów, z których każdy nosi tytuł Seria. Seria zaś jest jednym z pojęć stanowiących element teoretycznego wykładu Deleuze a. Dwie z serii-rozdziałów mają nawet pojęcie serii w tytule: Seria szósta: o porządkowaniu w serie oraz Seria trzydziesta druga: o różnych rodzajach serii. Analiza architektoniczna Logiki sensu jest więc implicite sugerowana przez samego autora. Zarys architektoniki Różnicy i powtórzenia Komentując Różnicę i powtórzenie Deleuze a, dzieło o rok poprzedzające Logikę sensu, John Protevi przedstawił własną próbę analizy podobnej do tej, którą ze swojej strony nazywam architektoniczną 2. Zgodnie z tą interpretacją w skład architektury Różnicy i powtórzenia wchodzi siedem podstawowych elementów, będących w istocie poszczególnymi punktami spisu treści: wstęp, pięć właściwych rozdziałów oraz wnioski zamykające książkę. Dla jasności wykładu warto przedstawić te elementy w taki sposób: Wstęp: Powtórzenie i różnica 1. Różnica w sobie 2. Powtórzenie dla siebie 3. Obraz myśli 4. Idealna synteza różnicy 5. Asymetryczna synteza bytu zmysłowego Zakończenie: Różnica i powtórzenie 3. Protevi zauważa, iż tytuł książki strukturuje jej wewnętrzną organizację, różnica oraz powtórzenie określają nie tylko system filozoficzny, z którego zdaje sprawę teoria książki, ale sama książka jest zgodnie 2 J. Protevi, Preparing to Learn form Different and Repetirion, Journal of Philosophy: a Cross-Disciplinary Inquiry 2010, Vol. 5, No. 11, s G. Deleuze, Różnica i powtórzenie, tłum. B. Banasiak, K. Matuszewski, wstęp B. Banasiak, Warszawa 1997, s Architektonika Logiki sensu Deleuze a

20 praktyka 5/ Każda książka, tak jak każdy byt i dziedzina bytu, posiada strukturę. Struktura dzieła strukturalnego, w przeciwieństwie do dzieł zwykłych, jest jawna, dzieło takie zdaje sprawę ze swoich potencjalności z nimi zorganizowana. Nie tylko tytułowe pojęcia obecne we wstępie zostają powtórzone w zakończeniu: powtórzenie i różnica przechodzi w różnicę i powtórzenie. W mniej oczywisty sposób rozdział pierwszy zostaje powtórzony przez rozdział czwarty, zaś rozdział drugi przez piąty: różnica w sobie przechodzi w syntezę różnicy, tak jak powtórzenie dla siebie przechodzi w syntezę bytu zmysłowego. Bez pary pozostaje rozdział środkowy, Obraz myśli. Zgodnie z interpretacją Murphy ego odpowiada on temu, co Deleuze w samej Różnicy i powtórzeniu opisał jako pustą formę czasu, wieczny powrót lub czystą cezurę czasową. Funkcja takiej cezury polega na przełamywaniu powtórzenia opartego na tożsamości w powtórzenie oparte na różnicy; cezura jest samą różnicą wyznaczającą dwie niesymetryczne strony dowolnej dziedziny. Rozdział Obraz myśli pełni funkcję takiej cezury w samej książce. I to właśnie widzimy w omawianym planie: zauważmy bowiem, że powtórzenia zachodzące w parach rozdziałów 1 4 oraz 2 5 nie są symetryczne: ogólnie rzecz biorąc, pierwsza połowa książki mówi o różnicy i powtórzeniu, druga połowa zaś o związanych z nimi syntezach. W końcu sama asymetryczność jest także elementem tytułu rozdziału piątego. Dwa przykłady struktur (Leach i Lacan) Architektonika Logiki sensu jest jednak całkowicie inna od architektoniki Różnicy i powtórzenia. Przede wszystkim, Logika sensu jest dziełem strukturalnym w podwójnym znaczeniu. Po pierwsze, podobnie jak Różnica i powtórzenie, stanowi jedno z kanonicznych dzieł teorii późnego strukturalizmu, po drugie czego brak w poprzedniej książce jest napisana za pomocą technik strukturalnych (czego pierwszym symptomem jest określenie rozdziałów jako serii). Każda książka, tak jak każdy byt i dziedzina bytu, posiada strukturę. Struktura dzieła strukturalnego, w przeciwieństwie do dzieł zwykłych, jest jawna, dzieło takie zdaje sprawę ze swoich potencjalności 4. Chociaż domyślamy się, że architektonika Logiki sensu ma charakter strukturalny, to nie rozumiemy jeszcze tego pojęcia. Stąd odpowiedź na pytanie czym jest struktura? okazuje się kluczowe przed podjęciem dalszych analiz. Omawiając myśl Lévi-Straussa, Edmund Leach wyjaśnia podstawowe zasady tworzenia struktury, wychodząc od przykładu świateł regulujących ruch samochodowy. Zgodnie z prawami ruchu drogowego światła wystę- 4 Zob. tegoż, Po czym rozpoznać strukturalizm?, tłum. S. Cichowicz, [w:] Drogi współczesnej filozofii, red. M. Siemek, Warszawa 1978, s Jakub Tercz

21 21 praktyka 5/2012 pują w trzech kolorach: czerwonym, żółtym oraz zielonym. Każdy z nich ma właściwe sobie znaczenie: stop, uwaga oraz jedź. Równoważność kolorów i ich znaczeń można przedstawić następująco: czerwony żółty zielony STOP UWAGA JEDŹ 5. W klasycznej nomenklaturze strukturalistycznej, z której korzysta także Deleuze, pierwszą sekwencję nazywamy serią znaczącą (czerwony-żółty- -zielony), drugą zaś serią znaczoną (STOP-UWAGA-JEDŹ). Dwie serie wzięte razem tworzą prostą strukturę. Pierwsza to obrazy graficzne, druga to pojęcia czy właśnie znaczenia obrazów. Wzięte osobno, kolory świateł oraz komendy są bezsensowne. Stąd widać, że sens ma charakter relacyjny i pojawia się dopiero, gdy wyróżnione i połączone zostaną dwie serie: światło czerwone jest sensowne o tyle, o ile towarzyszy mu znaczone stop i tak dalej. Następnie Leach wyróżnia realnie zachodzącą kolejność następowania po sobie świateł oraz ich wszystkie możliwe kombinacje. Dopiero ta operacja ukazuje bogactwo możliwości oferowanych przez analizę strukturalną. Po przedstawieniu listy kombinacji, wyróżnione wstępnie serie znacząca i znaczona okazują się tylko wstępnym etapem w opisie strukturalnym. Strukturę świateł drogowych Leach ujmuje w poniższej tabeli 6 : Stop Uwaga Jedź Sekwencja rzeczywista Czerwony Żółty Zielony Czerwony Zielony Żółty Żółty Czerwony Zielony Inne możliwe sekwencje Żółty Zielony Czerwony Zielony Żółty Czerwony Zielony Czerwony Żółty Zgodnie z językiem używanym przez Deleuze a głównie w Po czym rozpoznać strukturalizm? faktycznie zachodząca sekwencja kolorów świateł to realność, znaczenie kolorów zgodne z zasadami ruchu drogowego to stosunek wyobrażeniowy, zaś wszystkie możliwe kombinacje kolorów niezależnie od tego, czy mają one faktycznie miejsce to 5 E. Leach, Lévi-Strauss, tłum. P. Niklewicz, Warszawa 1998, s Zob. Tamże. Architektonika Logiki sensu Deleuze a

22 praktyka 5/ struktura 7. Łatwo teraz zrozumieć, dlaczego dla określenia struktury Deleuze używa pojęcia wirtualności. Struktura jest wirtualna, ponieważ jest czymś, co jako możliwość rzeczywiście określa dany przedmiot. Należy przede wszystkim pamiętać, że Deleuzjańska struktura nie ma nic wspólnego z pojęciem szeroko rozumianej formy. Jest także niezależna od bytu rzeczywistego i wyobrażeniowego sekwencja rzeczywista to po prostu jedna z sekwencji możliwych, ale możliwych rzeczywiście (choćby w czasie awarii). W końcu, każdy wiersz przedstawiający jedną z sekwencji to pojedyncza seria. Struktura świateł składa się więc z sześciu serii. Uzyskaliśmy ją, rozbudowując serię znaczącą. Na takiej samej zasadzie możemy jednak rozbudować serię znaczoną uzyskamy w ten sposób strukturę znaczeń towarzyszących poszczególnym kolorom. Otrzymamy znów sześć serii przedstawiających różne sekwencje stop uwaga jedź. Mamy więc dwa zespoły serii jedną bazującą na rzeczywistej sekwencji świateł, drugą na wyobrażeniowych znaczeniach; pełną strukturą byłby znów zbiór serii wszystkich możliwych kombinacji. Przykład struktury świateł drogowych poucza nas o strukturalnej technice kombinatoryki. Często przytaczanym przez Deleuze a przykładem struktury jest Lacanowska interpretacja opowiadania Allana E. Poego Skradziony list 8. Zgodnie z tą interpretacją wyróżnia się dwie serie, w których pięć postaci (król, królowa, minister, policja oraz detektyw) wchodzi w trzy kolejne relacje z tytułowym listem (nieznalezienie listu, zostawienie listu na widoku jako najlepsze ukrycie oraz znalezienie listu). Każdą z tych postaci można nazwać elementem funkcji, zaś relacje samymi funkcjami. Naniesiona na tabelę Lacanowska struktura wygląda następująco: Seria 1 Seria 2 Król, który nie widzi listu (nie znajduje go) Królowa, która za najlepszą kryjówkę uważa zostawienie listu na widoku Minister, który wszystko widzi i zabiera list Policja, która niczego u ministra nie znajduje Minister, który za najlepszą kryjówkę uważa zostawienie listu na widoku Dupin (detektyw), który wszystko widzi i zabiera list 7 Zob. G. Deleuze, Po czym rozpoznać..., s Zob. tamże, s ; tegoż, Logika sensu, tłum. G. Wilczyński, Warszawa 2011, s oraz tegoż, Różnica i powtórzenie, s. 162 (przypis 19). Jakub Tercz

23 23 praktyka 5/2012 Widzimy wyraźnie, w jaki sposób funkcje postaci pozostają stałe, zmieniają się zaś postaci. Ani elementy, ani ich funkcje nie posiadają sensu same w sobie: sens wynika zawsze z kombinacji elementów, które same przez się nie są znaczące 9. Widzimy w końcu, że metoda wyróżniania serii u Lacana różni się od metody konstrukcji struktury świateł opisanej dydaktycznie przez Leacha. Nie tylko określenie serii znaczącej i znaczonej jest teraz co najmniej problematyczne, ale każdy szereg jednej serii wydaje się składać ze złożeń elementów znaczonych i znaczących. Postaci pełnią role elementów znaczących (obrazów, które nazwalibyśmy portretowymi), zaś funkcje byłyby ich elementami znaczonymi (pojęcia jako role, które mogą pełnić). Dlaczego by więc nie czytać tej struktury jako sześciu serii? Ujawnia się tutaj jedna z podstawowych cech serii składa się ona z kolejnych serii. To, jakich dokonamy podziałów, zależy od tego, co nas interesuje, jaki stawiamy cel analizy, jakie zadajemy pytania, na jakie natrafiamy problemy. Jak podkreśla James Williams: Zdania Logiki sensu [ ] powinny być czytane raczej jak pytania lub humorystyczne prowokacje niż ostateczne słowo na temat stanów rzeczy 10. W związku z tymi uwagami nie wolno ulec wrażeniu, że kiedykolwiek zna się ostateczne reguły tworzenia struktury. Reguły takie nie mogą być dane z góry, ponieważ bezpośrednio zależą od obranej dziedziny i celu analizy. Także przedstawiona wyżej technika stanowi tylko jeden z możliwych sposobów wyznaczania struktury. W strukturalnej analizie opowiadania Poego Deleuze a interesuje jednak nie tyle konstruowanie struktury i kombinowanie ze sobą jej elementów, ile sam list, który pojawia się w każdej serii, zapewniając dynamikę struktury jako takiej. Zaginiony list to przykład sławnego Deleuzjańskiego przedmiotu paradoksalnego. Jakie są cechy charakterystyczne takiej paradoksalnej instancji? Nie przestaje ona krążyć w obiegu dwóch serii, zapewniając komunikację między nimi. Jest to instancja o podwójnym obliczu, obecna zarówno w serii znaczącej, jak i znaczonej. To lustro. A dodatkowo coś, co może być jednocześnie słowem i rzeczą, nazwą i przedmiotem, sensem i desygnatem, wyrażaniem i desygnowaniem. Zapewnia zbieżność obu serii, przez które przebiega, ale właśnie pod warunkiem, że pod jej wpływem będą się one bezustannie rozbiegały. Jej właściwością jest bycie stale przemieszczoną wobec samej siebie Tegoż, Po czym rozpoznać..., s J. Williams, Gilles Deleuze s Logic of Sense: a Critical Introduction and Guide, Edinburgh 2008, s Zob. G. Deleuze, Po czym rozpoznać..., s i tegoż, Logika sensu, s Architektonika Logiki sensu Deleuze a

24 praktyka 5/ Żadna prosta definicja nie wyczerpie skomplikowanych i wprawiających w zakłopotanie sposobów, w jakie Deleuze opisuje strukturalne paradoksalne instancje. Można jednak wyróżnić jedną ich cechę, która będzie pomocna zarówno w lekturze Logiki sensu, jak i w analizie architektonicznej. Otóż paradoksalny przedmiot krążący po strukturze można poznać po tym, że jest po prostu obecny w każdej z serii, chociaż nie daje się sprowadzić do szeregu jej elementów. Przykładowo, list nie jest po prostu rolą, którą przyjmują postaci, ale odniesieniem, dzięki któremu zarówno postać, jak i jej rola, mogą się dopiero pojawić. Innymi słowy, paradoksalny przedmiot strukturalny jest warunkiem sensowności struktury, gwarantuje nadawanie sensu w obu tych seriach, znaczącej i znaczonej 12. Każda z postaci w przytoczonej strukturze Lacanowskiej może być zastąpiona przez jakąkolwiek inną, tak jak każda postać może przyjąć inną rolę. Postaci i ich role można ostatecznie usunąć, a przynajmniej poddawać kombinacjom i struktura jako taka nie ucierpi na tym. Jeżeli jednak usuniemy list, usuniemy samą strukturę; jeżeli zaś zastąpimy go innym elementem, zamienimy jedną strukturę na drugą. Najważniejszą rzeczą, o której poucza nas ten drugi przykład, jest każdorazowa konieczność podjęcia trudu odnalezienia w strukturze elementu, na którym się ona wspiera. Pojęcia filozoficzne jako podstawowe jednostki strukturalne Deleuze przedstawiał filozofię jako dziedzinę tworzenia pojęć. Pojęcia filozoficzne są podstawowymi elementami zarówno książek filozoficznych, jak i ich struktur. Budując architektoniczną analizę Logiki sensu, a więc strukturalną lekturę dzieła strukturalnego, należy więc określić podstawowy zbiór pojęć, który w samej książce jest poddawany kombinatoryce. Znów konieczne jest jednak wcześniejsze przygotowanie: należy wyjaśnić, jak Deleuze rozumie pojęcia filozoficzne. Pomijając złożoną i wielopunktową analizę statusu pojęć oraz następujące po napisaniu Logiki sensu odejście Deleuze a od nomenklatury strukturalnej, pojęcia są dla niego przede wszystkim pewnymi wielo- 12 Tamże, s. 82. Następujący fragment systematycznie streszcza podstawową funkcję serii, sensu oraz paradoksalnego przedmiotu: W seriach bowiem każdy element ma sens jedynie ze względu na pozycję zajmowaną wobec wszystkich pozostałych elementów; przy czym ta względna pozycja sama zależy od pozycji absolutnej każdego z elementów wobec instancji = x, określonej jako nonsens, instancji, która krąży bez przerwy, przenikając serie na wskroś. Sens jest w istocie wytwarzany za sprawą tego właśnie obiegu jako sens, który odsyła do znaczącego, ale również jako sens odsyłający do znaczonego. (tamże, s. 106). Jakub Tercz

25 25 praktyka 5/2012 ściami. Składają się z elementów połączonych określonymi relacjami. W Co to jest filozofia? Deleuze i Guattari analizują w ten sposób między innymi konstrukcję Kartezjańskiego pojęcia cogito: Pojęcie to ma trzy składniki: wątpić, myśleć, być (z czego nie można wyciągnąć wniosku, że wszelkie pojęcie jest trojakie). Całkowite wypowiedzenie pojęcia jako wielości brzmi: myślę,»więc«jestem, lub pełniej: ja, który wątpię, myślę, jestem, jestem więc rzeczą, która myśli. [ ] Składniki pojawiają się tutaj jako czasowniki, ale nie jest to regułą, wystarczy, że są to zmiany 13. Analogiczną analizę możemy zastosować do każdego pojęcia filozoficznego. W języku strukturalistycznym pojęcie możemy ujmować jako realny byt, którego całkowite wypowiedzenie jako wielości jest strukturą, wirtualnością. Jasny powinien być także pragmatyczny element Deleuzjańskiej filozofii. Struktura pojęcia zdaje sprawę z tego, co możemy z pojęciem zrobić, do czego daje się ono użyć, a także ze związanymi z tym pojęciem pytaniami i problemami. Elementy pojęcia to jego funkcje i potencjalności. Problem z lekturą Logiki sensu może polegać na tym, że każde pojęcie filozoficzne składa się z innych pojęć, a wszystkie pojęcia razem wiążą się w jakiś sposób w gigantycznej strukturze. W efekcie próby odróżnienia funkcji pojęcia od samego pojęcia jako elementu funkcji mogą się udać tylko za cenę niekompletnego odczytania. Podobnie rzecz ma się z próbą podzielenia serii-rozdziałów Logiki sensu na znaczące i znaczone próba taka jest po prostu jałowa. Gdy obierzemy za cel analizy zgodnie z prywatnymi preferencjami jedno pojęcie bazowe, wcześniej czy później złapiemy się na tym, że wertujemy w istocie całą książkę. Jak podkreśla James Williams, Deleuze pisze w taki sposób, aby wszystkie serie pojęć i argumentów można było znaleźć w każdej innej serii, mniej lub bardziej wprost, mniej lub bardziej wyraźnie. Prezentuje filozofię radykalnego połączenia 14. Pojęcia Deleuzjańskie wszystkie pojęcia filozoficzne w Logice sensu posiadają dodatkową cechę, nieobecną w większości innych koncepcji filozoficznych. Widzieliśmy wcześniej, że sens jest efektem wejścia elementów w określoną relację. Ta zasada dotyczy także pojęć. Ich sens zmienia się w zależności od tego, który fragment książki poddajemy analizie. Pojęcia są więc nie tylko złożone z innych pojęć, ale sam ich sens pojawia się dopiero jako efekt kombinacji z innymi elementami. Struktura pojęcia zdaje sprawę z tego, co możemy z pojęciem zrobić, do czego daje się ono użyć, a także ze związanymi z tym pojęciem pytaniami i problemami. Elementy pojęcia to jego funkcje i potencjalności. 13 G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, tłum. P. Pieniążek, Gdańsk 2000, s J. Williams, Gilles Deleuze s Logic of Sense..., s Architektonika Logiki sensu Deleuze a

26 praktyka 5/ Nadać pojęciom jak największą mobilność ich sensu 15 głosi zasada, w myśl której została napisana Logika sensu. Deleuzjańskie pojęcia są intensywne, ponieważ z rozdziału na rozdział relacje, w które wchodzą, ulegają drobnym zmianom. Intensywność oznacza tutaj sposób, w jaki zmienia się sens pojęć w zależności od relacji, w które wchodzi pojęcie bazowe. Jasne staje się także twierdzenie, zgodnie z którym sensu zawsze jest za dużo 16. W Logice sensu Deleuze nie przedstawił explicite teorii pojęcia filozoficznego. Nie oznacza to jednak, że lektura architektoniczna musi z konieczności opierać się w tym miejscu na późniejszych dziełach, chociaż, jak zostało przedstawione, jest to rozwiązanie wygodne. Otóż istnieje w Logice sensu pojęcie kluczowe dla teorii pojęcia filozoficznego jest nim osobliwość. Tam, gdzie czytamy o osobliwości, możemy myśleć o pojęciu filozoficznym. W ten sposób łatwo rozumieć, dlaczego struktura musi zawierać dwie dystrybucje punktów osobliwych, odpowiadające seriom wyjściowym 17. Już pojedyncze pojęcie potrzebuje przynajmniej dwóch serii. Samo pojęcie ujmiemy wtedy jako element znaczony, zaś jego zawartość (w postaci innych pojęć) jako serię znaczącą. Próba wyznaczenia struktury Logiki sensu Serie-rozdziały Logiki sensu składają się zatem ze strukturalnych elementów, z pojęć filozoficznych. Każda seria-rozdział przedstawia pewien układ pojęć. Dla uproszczenia zachodzącą między nimi relację określmy wstępnie jako relację tożsamościową 18. Czytając Logikę sensu, można wyróżnić przykładowo taką oto serię: Stawanie się jest wydarzeniem wydarzenie jest sensem sens jest paradoksalny 15 G. Deleuze, L île déserte et autres textes, Paris 2002, s Zob. tegoż, Po czym rozpoznać..., s Tegoż, Logika sensu, s Deleuze przestrzegał przed ujmowaniem elementów różnych serii jako tożsamych (zob. tegoż, Po czym rozpoznać..., s. 310). Tutaj upraszczam wykład dla uzyskania klarowności. Samej tożsamości nie traktuję jednocześnie jako logicznej relacji identyczności, ale jako bycie jak, bycie podobnym do lub, o czym piszę dalej, jako jego sensem jest. Skądinąd sam Deleuze w Logice sensu korzysta z czasownika jest dla określenia relacji zachodzących między sensem, płaszczyzną, wydarzeniem, strukturą i osobliwościami. Jakub Tercz

27 27 praktyka 5/2012 To nasza seria wyjściowa. Mechanika strukturalnych konstrukcji pozwala na dokonywanie dwojakich zmian w seriach: zmian metonimicznych oraz metaforycznych 19. Obydwa rodzaje zmian polegają na przesuwaniu elementów w strukturze. Przesunięcia metonimiczne dotyczą zmian w obrębie tej samej serii, zaś metaforyczne między seriami. Te drugie można traktować także jako metodę konstrukcji drugiej serii. Z powyższej serii możemy przykładowo skonstruować następującą serię: Sens jest wydarzeniem stawanie się jest sensem wydarzenie jest paradoksalne W ten sposób skonstruowaliśmy małą strukturę złożoną z dwóch serii. Wyczerpanie analizy strukturalnej polegałoby na przedstawieniu wszystkich możliwych kombinacji pojęć bazowych. Uzyskalibyśmy w ten sposób następującą, trzecią serię: wydarzenie jest wydarzeniem sens jest sensem stawanie się jest paradoksalne. Trzy serie ujęte w tabelę unaoczniają wygląd otrzymanej struktury. Seria 1 Seria 2 Seria 3 stawanie się jest wydarzeniem sens jest wydarzeniem wydarzenie jest wydarzeniem wydarzenie jest sensem stawanie się jest sensem sens jest sensem sens jest paradoksalny wydarzenie jest paradoksalne stawanie się jest paradoksalne Taka jest podstawowa zasada konstrukcji Logiki sensu. Powyższe trzy serie można rozumieć jako schematy serii-rozdziałów omawianej książki. Każdy z rozdziałów na swój sposób dystrybuuje pojęcia wyjściowe. Tutaj, dla uproszczenia, przyjęte zostały trzy pojęcia i trzy funkcje, chociaż w samej książce jest ich kilkadziesiąt. Lekturę komplikuje jeszcze fakt, że Deleuze, chociaż przedstawił w teorii, to w praktyce jakby pomijał klasyczne rozróżnienie strukturalistyczne na bycie funkcją (miejscem, które ma zostać zajęte) i bycie elementem funkcji (tym, co zajmuje dane miejsce). Inna jest bowiem funkcja pierwszych i drugich członów każdego 19 Zob. Tamże. Architektonika Logiki sensu Deleuze a

28 praktyka 5/ wiersza powyższych serii: jest wydarzeniem, jest sensem, jest paradoksalne to miejsca bądź funkcje, które mogą być zajęte przez stawanie się, wydarzenie oraz sens. Pierwsze człony tworzą serię znaczącą, drugie znaczoną. Kombinatoryka metoda pisania Logiki sensu polega właśnie na tym, że te same elementy pojawiają się zarówno jako funkcje oraz jako elementy funkcji. W efekcie dokonanie odróżnienia jest problematyczne i co najwyżej lokalne (to, co z jakiegoś powodu uznamy za znaczące, może stać się znaczone, i odwrotnie). Ze względu na tę odwracalność możemy uzupełnić trzy powyższe serie o następne, w których paradoks staje się kolejno wydarzeniem oraz sensem. Gdy wyczerpiemy wszystkie możliwe kombinacje, skonstruujemy pełną strukturę stosowana metoda zdaje sprawę ze szkicu architektoniki Logiki sensu. Wiemy już, że relacja zachodząca między funkcją i jej elementem to właśnie Deleuzjański sens. W powyższych przykładach jest można rozumieć jako jego sensem jest : sensem stawania się jest wydarzenie, sensem wydarzenia jest sens. Dotąd wszystko wydaje się jasne. Co jednak zrobić z wyrażeniami sensem wydarzenia jest sens, a w końcu sensem sensu jest sens? Tego rodzaju problemy chociaż przedstawione przez Deleuze a od innej strony są w Logice sensu podejmowane. Nie ma tu miejsca na ich pełne omówienie. Zaznaczę tylko, że wyjaśnień dostarczają rozważania Deleuze a nad dwoma odmianami paradoksów: po pierwsze, nad paradoksem nieskończonej regresji, po drugie, słów wyrażających swój własny sens 20. Próba lektury architektonicznej Podejdźmy do zagadnienia związku struktury i książki od jeszcze innej strony. Otóż zgodnie z tym, co zostało powiedziane, Deleuzjańska struktura nie ma nic wspólnego z formą; forma bytu jest czymś, co byt ten określa, co nadaje mu konkretny kształt, definiuje i określa istotę. Struktura niczego takiego nie robi, a przynajmniej nie robi tego z istoty. Struktura to jednak nie tylko sieć skombinowanych ze sobą elementów, ale także wszystkie pytania i problemy, które w związku z danym bytem możemy postawić 21. Gdy więc czytamy Logikę sensu i natrafiamy na niezrozumiały akapit, na niejasne pojęcie, musimy przyjąć jego problematyczność. Warto znów podkreślić, że filozofia Deleuze a od początku sytuuje się blisko pragmatyzmu, a nawet może być rozumiana jako pewna jego odmiana. 20 Zob. Tegoż, Logika sensu, s. 62, Zob. Tamże, s , 151; tegoż, Po czym rozpoznać..., s Jakub Tercz

29 29 praktyka 5/2012 Wytyczenie własnej serii, ze względu na własny problem, prowadzi do uniezależnienia omawianej książki od linearnej lektury od początku do końca. Świadczy o tym omówiony wyżej schemat konstrukcji serii- -rozdziałów: nic nie uprzywilejowuje jednej relacji względem drugiej, nie istnieją aprioryczne kryteria wyróżniające dowolną serię w stosunku do pozostałych, sens każdego pojęcia jest rozrzucony po całym dziele. Elementy, odmiany stosunków, punkty charakterystyczne [osobliwości] współistnieją w dziele lub w przedmiocie [ ] w taki sposób, że nie można wyznaczyć uprzywilejowanego wobec innych punktów widzenia, jakiegoś centrum, które mogłoby jednoczyć inne centra 22. Prawomocności takiego ujęcia sprzyja nie tylko teoria rozciągająca się na serie- -rozdziały, ale także styl, którym Logika sensu została napisana. Ogólną cechą tego stylu jest specyficzna powściągliwość 23. Książka pozbawiona jest tradycyjnego wstępu, który miękko wprowadzałby w całość dzieła, pozbawiona jest także zakończenia, które całość tę by podsumowywało. Deleuze nie zdradza swoich intencji, nigdzie nie pisze, co jest dla niego ważne, jak gdyby od początku pilnował sam siebie przed sugerowaniem czytelnikowi możliwych interpretacji. Otwierające Logikę sensu słowo wstępne, zajmujące niecałe dwie strony, z pewnością nie ułatwi nikomu lektury jest pisane z pewnego rodzaju kurtuazyjną nonszalancją, podobnie zresztą jak wiele dalszych fragmentów. Podejmując lekturę, jesteśmy więc od razu wrzuceni w środek teorii, w której nie możemy się zlokalizować, dopóki nie sformułujemy własnych oczekiwań. To poczucie wrzucenia w środek teorii jakby wejścia do sali w środku wykładu powtarza się w Logice sensu wielokrotnie. Większość serii-rozdziałów zaczyna się właśnie w ten sposób, sprawiając wrażenie, jak gdyby tekst był nierówno wycięty z większej całości. W rozdziałach niejednokrotnie pojawiają się akapity niezwiązane z pozostałymi. Zakończenia rozdziałów zwykle nie są związane z początkiem następnego. Tylko częściową pomoc oferują tytuły serii-rozdziałów. Rozdziały otwiera zwykle tematyka całkiem z tytułem niezwiązana, przez co wydaje się, że pierwszy akapit do tego rozdziału nie należy, jak gdyby coś się pomieszało. Bardziej pomocny jest bogaty indeks zagadnień znajdujący się pod tytułem każdej serii-rozdziału. To on pomaga w odpowiedzi na pytanie: o czym my tu właściwie mówimy? Przykładowo, w Serii siedemnastej: o statycznej genezie logicznej Deleuze sugeruje w kontekście wyłaniania się powierzchni z głębi, iż należałoby przeczytać wszystkie Jesteśmy więc od razu wrzuceni w środek teorii, w której nie możemy się zlokalizować, dopóki nie sformułujemy własnych oczekiwań. To poczucie wrzucenia w środek teorii jakby wejścia do sali w środku wykładu powtarza się w Logice sensu wielokrotnie 22 Tegoż, Różnica i powtórzenie, s Zob. tamże, s Architektonika Logiki sensu Deleuze a

30 praktyka 5/ Najadekwatniejszą metaforą jest tutaj perpetuum mobile. Jeżeli myśleć o tym dziele jak o strukturalnej maszynie, to jest to maszyna, której trybami są napędzające się wzajemnie pojęcia filozoficzne przygody Alicji: jej kolejne zmniejszenia i wydłużenia, jej obsesje pokarmowe i związane z enurezą, jej spotkania z rozmaitymi seriami 24. Nic nie wskazuje, że w innym miejscu książki taka analiza została przedstawiona wątek ten pojawia się natomiast pod koniec książki, w Serii trzydziestej trzeciej: o przygodach Alicji. Wszystkie te zabiegi stylistyczne wspierają twierdzenie, iż mamy do czynienia z puzzlami, które należy dopiero ułożyć. Pozostał ostatni element, który zgodnie z teorią Deleuze a dopełnia strukturę: paradoksalny przedmiot strukturalny, który obecny jest we wszystkich seriach struktury. Wyżej podany został przykład listu Poego, który należy do każdej serii struktury i dzięki temu stanowi warunek sensowności wszystkich serii i struktury jako całości. Otóż w Logice sensu każde z obecnych w niej pojęć filozoficznych możemy kolejno rozumieć jako ten motor struktury, jak coś wprawiającego pozostałe elementy w ruch. Rozwijając Deleuzjańską nomenklaturę, moglibyśmy mówić wtedy o pojęciu = x. Wyznaczanie własnej linii lektury Logiki sensu byłoby wtedy krążeniem wokół pojęcia jako przedmiotu zgadywanki (jednego z określeń strukturalnej, paradoksalnej instancji) 25. Jednocześnie to pojęcie = x staje się podmiotem naszej prywatnej struktury, naszej własnej lektury książki. Zakończenie Na koniec warto porównać architektonikę Logiki sensu z zarysowaną na początku architektoniką Krytyki czystego rozumu. W przypadku Kantowskiego opus magnum mieliśmy do czynienia z hierarchiczną konstrukcją regulowaną przez tendencję rozumu do tworzenia stabilnych systemów, co znalazło odbicie w formie dzieła. Swoistym napędem teorii Kanta jest rozum, zwieńczający możliwą do wyobrażenia budowlę. Jest oczywiste, że Logika sensu zrywa z hierarchicznym porządkiem wykładu, otwiera się na lekturę nieliniową, nie gruntuje przedstawianej teorii na żadnym konkretnym elemencie słowem, jej napędem, immanentnym podmiotem nie jest z pewnością rozum. Najadekwatniejszą metaforą jest tutaj perpetuum mobile 26. Jeżeli myśleć o tym dziele jak o strukturalnej maszynie, to jest to maszyna, której trybami są napędzające się wzajemnie pojęcia filozoficzne, które raz wprawione w ruch 24 Tegoż, Logika sensu, s Zob. Tegoż, Po czym rozpoznać..., s Zob. Tegoż, Logika sensu, s Jakub Tercz

31 31 praktyka 5/2012 określają się wzajemnie (generują sens), nie potrzebując zarazem żadnej zewnętrznej stymulacji, którą w filozofii Kanta pełni rozum. Innymi słowy, nie ma w Logice sensu nadrzędnej instancji, która ogarniałaby całość dzieła i teorii, nie zostaje powołane centrum czy szczyt, który określałby reguły dla pozostałych elementów. Architektoniczna próba analizy Logiki sensu ujawnia na samym końcu jeszcze jedną jej specyficzną cechę. Jeśli pozbawimy system w rodzaju Kantowskiego jednego z elementów, całość zwyczajnie runie. Nie możemy wykasować z Krytyki czystego rozumu żadnego z kluczowych elementów bez jednoczesnego zniszczenia całej misternej konstrukcji. Logika sensu jest z kolei odporna na gruntowne modyfikacje: nie tylko nie ma centrum, ale usunięcie jednego elementu nie zniszczy sensu pozostałych, co najwyżej zmniejszy się intensywność tego, co zostawimy. Intensywność Deleuzjańska, o ile szukać dla niej miary, może być liczona bogactwem potencjalnie możliwych relacji czekających na odnalezienie. Intensywność Logiki sensu rośnie wraz z określaniem nowych relacji między pojęciami. Architektonika Logiki sensu Deleuze a

32 praktyka 5/ Jakub Tercz (ur. 1986) w 2010 roku ukończył studia filozoficzne na Uniwersytecie Gdańskim. Obecnie doktorant w Zakładzie Historii Filozofii Współczesnej UW, gdzie przygotowuje pracę doktorską na temat filozofii Gilles a Deleuze a. Na Uniwersytecie Otwartym UW prowadzi kurs Psychiatria i jej filozoficzne aspekty. Dane adresowe: Instytut Filozofii UW Krakowskie Przedmieście Warszawa jakub.tercz@gmail.com Cytowanie: J. Tercz, Architektonika Logiki sensu Deleuze a, Praktyka Teoretyczna nr 5/2012, sensu/03.tercz.pdf (dostęp dzień miesiąc rok) Author: Jakub Tercz Title: Architectonics of Deleuze s Logic of sense Summary: The article presents a specific proposal of reading the Logic of Sense, which referring to the philosophy of Kant I call architectural. Architectural reading consists in the simultaneous analysis of philosophical theory and the formal structure of the work. Although this technique may be referred to a number of classic works, Logic s case appears to be unique, as suggested by the author when he names each of the 34 chapters series as a pivotal concept for the theory. Therefore Logic is deliberately self-reflexive, which means that the structure of chapters and paragraphs, the nature of philosophical concepts, and even the difficulty in reading are justified by contents. Finally, it appears that Logic is constructed as a puzzle waiting to be solved in accordance with subjective questions and problems of the reader. I intentionally do not present any particular proposal of reading, I merely try to provide a strategy. In this sens, the article is a prolegomena to the proper reading of the Logic of Sense. Key words: structuralism, serialism, sens, combinatorics, architectural method of reading Jakub Tercz