ZRÓWNOWAŻONE STOSOWANIE ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN

Transkrypt

1 Problemy Inżynierii Rolniczej nr 2/2009 Marek Mrówczyński, Magdalena Roth Instytut Ochrony Roślin - Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu ZRÓWNOWAŻONE STOSOWANIE ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN Streszczenie W latach 70. ubiegłego wieku dostrzeżono i zdefiniowano związki pomiędzy wzrostem gospodarczym, rozwojem stosunków społecznych a środowiskiem i zasobami naturalnymi, czego wyrazem była Deklaracja Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie środowiska człowieka, przyjęta w Sztokholmie w 1972 r. W jej wyniku podjęto prace nad zdefiniowaniem tzw. rozwoju zrównoważonego, którego sens i znaczenie odnosi się dziś do wszystkich obszarów działalności człowieka, zarówno politycznych, ekologicznych, ekonomicznych, jak i społecznych, powiązanych ze środowiskiem naturalnym [Fotyma, Krasowicz 2007]. Prawie 20 lat później w Paryżu, na zjeździe pierwszego kongresu założycielskiego European Society of Agronomy określono główne założenia rolnictwa zrównoważonego. Dzisiaj ta definicja rozszerza swoje znaczenie w poszczególnych elementach składających się na zrównoważone rolnictwo, czego dowodem jest podjęcie przez państwa UE wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów. Słowa kluczowe: zrównoważone rolnictwo, systemy rolnictwa, zrównoważone stosowanie pestycydów Wstęp Zrównoważone rolnictwo według kongresu założycielskiego European Society of Agronomy powinno się charakteryzować: - stosowaniem wyłącznie takich technologii i środków produkcji, które nie degradują środowiska a sprzyjają zwiększeniu lub przynajmniej utrzymaniu naturalnej żyzności gleby, - pozyskiwaniem plonów o wysokich standardach jakościowych, bezpiecznych w ich wykorzystywaniu do celów żywnościowych i paszowych oraz akceptowanych przez konsumentów, - zapewnieniem ekonomicznej opłacalności produkcji [Dubas 2007 za: Piccard i Linker 1990]. Bardzo ważną, istotną cechą rozwoju zrównoważonego rolnictwa jest zapewnienie producentom opłacalności produkcji, na którą decydujący wpływ 93

2 Marek Mrówczyński, Magdalena Roth powinien mieć odpowiednio wysoki poziom oraz racjonalne wykorzystanie środków produkcji. Zapewnienie w pełni zrównoważonego rozwoju rolnictwa jest bardzo trudne, wymagające świadomego zaangażowania wielu podmiotów gospodarczych, państwowych, samorządowych, organów decyzyjnych oraz wsparcia nauki [Dubas 2007 za: Niewiadomski, Szwejkowski 1994]. Systemy rolnictwa Poszczególne systemy rolnictwa w różnym stopniu realizują wszystkie założenia rozwoju zrównoważonego [Dubas 2007 za: Kuś, Fotyma 1992]. System konwencjonalny, który obejmuje prawie największą część produkcji rolnej w naszym kraju, ukierunkowany jest głównie na maksymalną wydajność osiąganą przez wykorzystanie postępu biologicznego i technicznego. W systemie tym produkcja roślinna opiera się na nowych, wysokoplennych odmianach, dużym zużyciu nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, stosowaniu uproszczonych zmianowań, wysokim zmechanizowaniu produkcji oraz wydajnej organizacji. Nastawiony jest głównie na osiąganie jak najwyższych korzyści ekonomicznych bez uwzględniania jakichkolwiek ujemnych skutków na środowisko przyrodnicze. Metody produkcji stosowane w tym systemie są bardzo niebezpieczne dla środowiska, gdyż powodują: - przenikanie biopierwiastków poza agrosystem, a to niestety sprzyja m.in. eutrofizacji wód gruntowych i powierzchniowych, - skażenie gleby i produktów rolniczych przez nadmierne stosowanie środków ochrony roślin, - naruszenie stabilności ekologicznej środowiska przez pojawienie się nowych chorób, szkodników i chwastów, - nadmierne zużycie nieodwracalnych źródeł energii. System ekologiczny jest uważany za najcenniejszy wśród wszystkich systemów. Produkcja żywności i surowców dla przemysłu spożywczego wprawdzie nie zawiera substancji szkodliwych dla zdrowia ludzi i zwierząt, to jednak korzyści ekonomiczne są w nim uzależnione od organizacji i dostępności rynku zbytu produktów i odpowiednio wysokich cen, pozwalających na częściową rekompensatę niższych plonów oraz od wysokości dotacji do produkcji ekologicznej, którą należy uznać za koniunkturalną, lecz niegwarantującą stałej opłacalności produkcji. Systemem rolnictwa, który spełnia wszystkie założenia zrównoważonego rozwoju to rolnictwo integrowane. Jest to system, który w sposób harmonijny wykorzystuje postęp biologiczny i techniczny w uprawie, nawożeniu, ochronie roślin oraz chowie zwierząt. Przemysłowe środki produkcji stosuje się w umiarkowanych i bezpiecznych dla środowiska oraz zdrowia ludzi iloś- 94

3 Zrównoważone stosowanie środków... ciach. W systemie tym rolnictwo jest stabilne i ekologicznie bezpieczne, jak również ekonomicznie opłacalne [Dubas 2007]. Mając na uwadze powyższe rozważania zauważa się, że podejście do ochrony roślin, a przede wszystkim do zrównoważonego stosowania środków ochrony roślin, w tym pestycydów, w każdym z trzech wspomnianych systemów jest różne. Z punktu widzenia rozwoju najbardziej przydatne są: rolnictwo ekologiczne i integrowane, jednak zakres wykorzystania tych technologii jest nadal mały w porównaniu z produkcją konwencjonalną. Ochrona roślin w głównej mierze opiera się nadal na ochronie chemicznej, która jest obecnie stałym elementem technologii produkcji rolniczej. Wprowadzanie do agrocenoz chemicznych środków ochrony roślin daje poczucie, że ochrona roślin jest bardzo trudna w połączeniu z założeniami rolnictwa zrównoważonego. Jednakże ciągły postęp w ochronie roślin i tworzenie naukowych podstaw podejmowania decyzji o potrzebie i terminach zabiegów ochroniarskich sprawia, że prawidłowo realizowana ochrona roślin w pełni mieści się w założeniach zrównoważonego rozwoju. W Polsce i innych państwach Unii Europejskiej od kilku lat bardzo dużo uwagi poświęca się tematowi związanemu ze zrównoważonym stosowaniem pestycydów [Pruszyński, Skrzypczak 2007]. Dyrektywa o zrównoważonym stosowaniu pestycydów W dniu 13 stycznia 2009 r. Parlament Europejski wystosował rezolucję do wspólnoty państw Unii Europejskiej w sprawie podjęcia wspólnego stanowiska wobec dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady, ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów. Parlament w swej odezwie podkreślił, iż przy podejmowaniu stanowiska w powyższej sprawie należy ustanowić wspólne ramy prawne dla zapewnienia zrównoważonego stosowania pestycydów, biorąc pod uwagę podejście zapobiegawcze i profilaktyczne. W dyrektywie zamieszczona została nota, że obecne przepisy w niej zawarte mają zastosowanie do pestycydów będących środkami ochrony roślin, ale w przyszłości uwzględni się poszerzenie znaczenia wobec produktów biobójczych [Rezolucja legislacyjna Parlamentu Europejskiego 2009]. Aby dyrektywa mogła być realizowana w Unii Europejskiej, państwa wchodzące w jej skład powinny zastosować krajowe plany działania. Należy ustalić cele ilościowe, wartości docelowe, wskaźniki i harmonogramy. Plany działania powinny zmierzać do zmniejszenia zagrożenia związanego ze stosowaniem pestycydów i ich wpływu na zdrowie ludzi jak i na środowisko (co jest celem nadrzędnym) oraz zachęcać do opracowania i stosowania integrowanej ochrony roślin i alternatywnych podejść lub technik mających na celu zmniejszenie zależności od stosowania pestycydów [Rezolucja ]. 95

4 Marek Mrówczyński, Magdalena Roth Państwa członkowskie zobowiązane są także monitorować stosowanie środków ochrony roślin, zawierających substancje budzące szczególne obawy, a także stworzyć harmonogramy i wyznaczać cele dotyczące zmniejszenia ich stosowania, zwłaszcza w przypadkach, gdy jest to odpowiedni sposób na osiągnięcie celów dotyczących zmniejszenia zagrożenia. Krajowe plany powinny być skoordynowane z planami wdrożeniowymi zgodnymi z innymi przepisami prawnymi Wspólnoty. By osiągnąć zamierzony cel należy propagować na szczeblu europejskim i krajowym programy badawcze mające na celu określenie wpływu stosowania pestycydów na zdrowie ludzi i środowisko naturalne, w tym w zakresie grup wysokiego ryzyka. Zapewne również szkolenia prowadzone przez podmioty wyznaczone przez właściwe organy, o których mowa w dyrektywie, mają przyczynić się do zdobycia odpowiedniej wiedzy w tym zakresie. Wiele uwagi poświęca się wpływowi pestycydów na środowisko wodne, które jest szczególnie wrażliwe na ich wpływ. Na obszarach newralgicznych związanych z wodą należy ograniczyć zastosowanie pestycydów w możliwie największym stopniu lub nawet wyeliminować ich użycie [Rezolucja ]. W dyrektywie podkreśla się również, iż stosowanie ogólnych zasad integrowanej ochrony roślin w poszczególnych uprawach, przyczynia się do ograniczania zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska, a także do zmniejszenia zależności od stosowania pestycydów. Integrowana ochrona roślin kładzie nacisk na uzyskanie zdrowych plonów przy minimalnych zakłóceniach funkcjonowania ekosystemu rolniczego i zachęca do stosowania naturalnych sposobów zwalczania szkodników. Zatem by to osiągnąć konieczny jest pomiar postępów osiąganych w zakresie zmniejszania zagrożeń, jakie są wynikiem stosowania pestycydów [Rezolucja ]. Osiągniecie tego jest możliwe przez zharmonizowane wskaźniki zagrożenia, które zostaną ustanowione na poziomie Wspólnoty. Dzięki nim będzie można sprawnie zarządzać zagrożeniami na poziomie krajowym i wykorzystywać do celów sprawozdawczości. Zapewne ułatwi to również Komisji Europejskiej dokonywanie oceny postępów na poziomie Wspólnoty. Sposobem na uzyskiwanie tych obliczeń powinny być dane statystyczne zebrane zgodnie z rozporządzaniem Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie statystyk dotyczących środków ochrony roślin. W dyrektywie podaje się, iż do 30 czerwca 2013 r. państwa członkowskie są zobligowane do składania Komisji pierwszych sprawozdań dotyczących wdrożenia pierwszych ustaw, a szczególnie tego, czy stworzono warunki niezbędne do wdrożenia integrowanej ochrony roślin. W tabeli 1 zestawiono wartości produkcji, środków produkcji i pestycydów w rozbiciu na 10, 15 i 25 krajów UE. 96

5 Zrównoważone stosowanie środków... Tabela 1. Wartość pestycydów w stosunku do rynku rolnego wg Komisji Europejskiej (mln EURO) Table. The value of pesticides in relation to agricultural market, according to European Comission (million EURO) Kraje Produkcja Środki produkcji Wartość dodana brutto Sprzedaż pestycydów EU , , ,000 6,000 EU 10 28,000 18,000 10,000 1,500 EU , , ,000 7,500 Źródło: Komisja Europejska Bibliografia Fotyma M., Krasowicz A Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich. Frag. Agron., 3(95), s Dubas A Zrównoważony rozwój we współczesnych systemach rolnictwa. Frag. Agron., 3(95), s Pruszyński S., Skrzypczak G Ochrona roślin w zrównoważonym rolnictwie. Frag. Agron., 4(96), s Rezolucja legislacyjna Parlamentu Europejskiego w sprawie wspólnego stanowiska Rady w celu przyjęcia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów (6124/2008 C6-0323/ /0132(COD)) 97