RACHUNKOWOÂå W OTOCZENIU NOWYCH TECHNOLOGII. Moniki ada i Aliny Kozarkiewicz. ksià ka pod redakcjà

Transkrypt

1 RACHUNKOWOÂå W OTOCZENIU NOWYCH TECHNOLOGII ksià ka pod redakcjà Moniki ada i Aliny Kozarkiewicz

2 RACHUNKOWOÂå W OTOCZENIU NOWYCH TECHNOLOGII

3

4 RACHUNKOWOÂå W OTOCZENIU NOWYCH TECHNOLOGII ksià ka pod redakcjà Moniki ada i Aliny Kozarkiewicz WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2008

5 Redakcja: Agnieszka Bereźnicka-Serain Projekt okładki i stron tytułowych: Maryna Wiśniewska Ilustracja na okładce: 2008 istock International Inc. Wydawnictwo C. H. Beck 2008 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: DTP Service Druk i oprawa: Cyfrowe Centrum Druku, Bydgoszcz ISBN

6 Spis treści Wprowadzenie VII Część I Rachunkowość i nowe technologie, Monika Łada he possibilities of accounting in the global context : critical relections on accounting and the internet as a new technology of communication, Sonja Gallhofer, Jim Haslam XBRL nowy standard sprawozdawczości elektronicznej, Anna Surowiec Wymogi jakościowe informatycznego programu inansowo-księgowego, Halina Buk Praktyczne aspekty wykorzystania systemów informatycznych w rachunkowości, Joanna Sawicka, Elżbieta Marcinkowska Rola informacji z rachunkowości w ocenie niepewności i ryzyka działalności, Edward Nowak Opcje menedżerskie w spółkach informatycznych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie S.A., Anna Karmańska.. 79 Rachunkowość niezakończonych kontraktów długoterminowych w usługach informatycznych, Angelika Sadłoń Rachunek kosztów działań w procesach logistycznych przedsiębiorstwa, Marta Kołodziej-Hajdo Część II Projects and accounting relations, requirements and challenges, Alina Kozarkiewicz V

7 Spis treści When management accounting becomes project management and vice versa. A study of a project based company, Henrik CJ Linderoth Helping the management accountant evolve? A Case Study of a Change Project in the Corrugated Container Sector, Martin J. Quinn Ocena portfeli projektów, Alina Kozarkiewicz Real options as the dynamic method to determine the fair-market value of investment property in energy sector, Alicja Byrska-Rapala In search for project value, Monika Łada Methodology of Performance Measures Design: A Conceptual Framework, Bartłomiej Nita VI

8 Wprowadzenie Trudno sobie wyobrazić współczesny świat bez komputerów, Internetu czy telefonów komórkowych. Rozwój technologii komunikacyjnych, a przede wszystkim technologii informatycznych, zmienił sposoby naszej komunikacji z innymi komunikujemy się szybciej i częściej, łatwiej i szybciej docieramy do potrzebnych nam informacji, przekazujemy informacje innym indywidualnym odbiorcom lub anonimowym czytelnikom blogów i stron internetowych, korzystamy z internetowych banków, sklepów oraz bibliotek. Istotnie zmienia się także sposób funkcjonowania współczesnych przedsiębiorstw i organizacji non-proit, zmienia się handel, nauka, oświata oraz rozrywka. Przedsiębiorstwa rozmaitych branż i o różnej wielkości korzystają z technologii informatycznych na coraz większą skalę. Technologie informatyczne nie tylko stanowią podstawę nowoczesnych systemów sterowania produkcją, ale także wspierają wszystkie inne sfery, w tym rachunkowość. Nowe technologie oznaczają przede wszystkim ułatwienie w prowadzeniu rachunkowości przedsiębiorstw coraz bardziej przyjazne systemy księgowe, szybko generowane sprawozdania i raporty, sprawna kontrola budżetów stanowią widoczne efekty tych zmian. Dzięki rozwojowi Internetu dane rachunkowe przesyłane są błyskawicznie na ogromne odległości, mogą być tworzone centra rozliczeniowe w dowolnym punkcie na świecie, dostęp do informacji jest możliwy w czasie wymaganym przez użytkownika, a coraz więcej użytkowników może też korzystać z przywileju dostępu do danych rachunkowych. Nadal wprawdzie debet równa się kredytowi, pasywa aktywom, a ujemny wynik inansowy spędza sen z powiek menedżerom, jednak bez wątpienia współczesna rachunkowość przeobraża się wraz ze zmianami w jej otoczeniu technologicznym. Problematyka zmian, jakie zachodzą w rachunkowości pod wpływem nowego otoczenia technologicznego, stanowi temat rozważań podjętych przez autorów w pierwszej części tego opracowania. Zmiany we współczesnych przedsiębiorstwach i ich systemach rachunkowości nie zachodzą jedynie pod wpływem nowych technologii. Nowe otoczenie wymaga od przedsiębiorstw elastyczności działania, szybkiej reakcji na działania konkurentów VII

9 Wprowadzenie i coraz to nowe oczekiwania klientów. Zwiększa się liczba działań realizowanych w przedsiębiorstwach, które mają charakter działań projektowych, jednorazowych, unikalnych, tworzonych przez specjalnie powoływane zespoły projektowe. Rozwój organizacji projektowych, zarządzania projektami i przez projekty nie pozostaje bez wpływu na rozwój systemów rachunkowości. Druga część książki poświęcona jest problematyce z pogranicza rachunkowości i projektów zgromadzone tu prace analizują zmiany w rachunkowości pod wpływem projektów i pokazują projekty związane z wdrażaniem nowych rozwiązań w systemach rachunkowości. Analiza wpływu Internetu i nowoczesnych możliwości przetwarzania informacji oraz wpływu zarządzania przez projekty na zmiany w systemach rachunkowości inansowej i zarządczej to ogromnie istotne problemy. Na temat każdego z nich pewnie można by przygotować ogromne, kompleksowe opracowanie. Poruszana w książce problematyka często stanowi przyczynek do dyskusji i pokazuje wybrane aspekty rozważanej problematyki. Mamy jednak nadzieję, że stanie się interesującą lekturą dla Czytelników, cennym materiałem dydaktycznym w nauczaniu współczesnej rachunkowości, a także inspiracją do dalszych badań naukowych. Książka ta jest efektem wysiłku wielu osób. Nie powstałaby przede wszystkim bez zaangażowania autorów poszczególnych rozdziałów, recenzentów, sponsorów oraz Wydawnictwa C. H. Beck. Serdecznie dziękujemy wszystkim autorom, którzy zechcieli się podzielić swoimi przemyśleniami dotyczącymi zmian we współczesnej rachunkowości. Słowa podziękowania kierujemy także do recenzentów, których cenne uwagi wpłynęły na ostateczny kształt tej książki. Dziękujemy za wsparcie ze strony irm Browar Żywiec SA oraz Comarch SA, które od lat aktywnie wspomagają działalność naukową polskich ośrodków akademickich. Szczególne podziękowania składamy Wydawnictwu C.H. Beck, które nadało tej pracy inalną formę. Serdecznie dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej pracy. Życzymy miłej i inspirującej lektury. Monika Łada i Alina Kozarkiewicz VIII

10 Część RACHUNKOWOŚĆ I NOWE TECHNOLOGIE I

11

12 Monika Łada Wydział Zarządzania, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Rachunkowość i nowe technologie 1. Wprowadzenie Dynamiczny rozwój nowych technologii i wynikające z niego zmiany społeczno-gospodarcze nie pozostają bez wpływu na kierunki ewolucji rachunkowości. Transformacja głównych gospodarek światowych z orientacji przemysłowej w kierunku gospodarki opartej na wiedzy przejawia się rozwojem zupełnie nowych modeli biznesowych adaptowanych przez współczesne organizacje. W procesie nieustannego dążenia do poprawy efektywności oraz zapewnienia odpowiedniej elastyczności czynników niezbędnych, by przetrwać i odnieść sukces w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu organizacje poszukują coraz to nowszych i bardziej zaawansowanych metod przetwarzania informacji wykorzystywanej do podejmowania decyzji. Tendencje te wpływają na obraz współczesnej rachunkowości wielokierunkowo i wielopłaszczyznowo. Z perspektywy rachunkowości, jako kluczowego systemu informacyjnego niezbędnego dla efektywnego funkcjonowania zarówno pojedynczych organizacji, jak i całych systemów gospodarczych, niewątpliwie najistotniejszą tendencją jest powszechne wykorzystywanie technologii informatycznych. Trend ten odnotowywany na świecie od kilku dziesięcioleci w Polsce nabrał szczególnej dynamiki w ostatnich 2 dekadach. Systematyczne zwiększanie parametrów technicznych sprzętu komputerowego i rozpowszechnienie zestandaryzowanego oprogramowania oraz relatywnie szybko obniżające się koszty pozyskania i wykorzystania całych systemów sprawiły, że systemy informatyczne rachunkowości na stałe zagościły również w polskich przedsiębiorstwach. W ostatnim okresie dodatkowej dynamiki w zakresie 3

13 Monika Łada zastosowania systemów informatycznych rachunkowości nadaje rozwój i upowszechnienie Internetu, otwierając nowe pole dla rozwiązań w zakresie wymiany informacji pomiędzy organizacjami gospodarczymi. 2. Technologie informatyczne a kierunki zmian w rachunkowości Technologie informatyczne przeobraziły bardzo radykalnie sposób funkcjonowania rachunkowości w praktyce i jak się wydaje będą jednym z podstawowych czynników nadających kierunek zmianom w najbliższej przyszłości. Na rysunku 1 zestawiono podstawowe 4 kierunki oddziaływania technologii informatycznych na rozwój rachunkowości. Wyróżniono następujące kierunki zmian: 1) zmiany w sposobie ewidencjonowania i udostępniania informacji rachunkowej w relacjach między organizacjami a otoczeniem gospodarczym (rachunkowość inansowa), 2) zmiany w zakresie wykorzystania informacji rachunkowej na potrzeby zarządzania organizacjami (rachunkowość zarządcza), 3) zmiany w podejściach i metodach stosowanych w badaniach naukowych w obszarze rachunkowości, 4) zmiany zakresu i metod nauczania rachunkowości. Rys. 1. Wpływ technologii informatycznych na rachunkowość Rachunkowość inansowa Badania naukowe w zakresie rachunkowości Technologie informatyczne Rachunkowość zarządcza Edukacja rachunkowości Źródło: Opracowanie własne. Coraz bardziej powszechne zastosowanie informatycznych systemów rachunkowości oraz możliwość ich włączania w ogólnodostępną sieć Internetu otwierają zupełnie nowe możliwości wymiany informacji rachunkowej między pojedynczymi organizacjami a ich otoczeniem gospodarczym. Z technicznego punktu widzenia zanikają tradycyjnie bariery dostępu interesariuszy zewnętrznych do danych z ewidencji rachunkowej, stwarzając 4

14 Rachunkowość i nowe technologie możliwości zapewniania większej przejrzystości działalności danego podmiotu oraz lepszego dostosowania zakresu udostępnianych informacji do indywidualnych potrzeb. Niebagatelne znaczenie mają przy tym malejące krańcowe koszty uzyskania i przekazania informacji stwarzające szanse na znaczne poszerzenie zakresu, częstotliwości i szybkości przekazywania informacji otoczeniu. Prawidłowe pełnienie przez rachunkowości swoich funkcji w tych nowych uwarunkowaniach technologicznych wymaga wielu dodatkowych działań skierowanych na zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa oraz prawidłowości merytorycznej stosowanych systemów informatycznych. Zmniejszające się bariery techniczne w dostępie do danych o działalności organizacji sprzyjają również poszerzeniu zakresu informacji wykorzystywanej na potrzeby zarządzania. Niższe koszty dostępu do danych wpływają pozytywnie na efektywność wykorzystania coraz to bardziej szczegółowych analiz zarządczych. Ponadto rosnąca ilość danych przetwarzanych w systemach informatycznych, dotycząca nie tylko inansowej strony funkcjonowania organizacji, stwarza dogodne warunki do łączenia analiz o charakterze ilościowym, jakościowym z analizami tradycyjnie skoncentrowanymi na inansowym aspekcie działalności. Prowadzone analizy zarządcze, dzięki łatwiejszemu dostępowi do informacji, coraz częściej wykraczają poza granice działalności pojedynczego podmiotu i obejmują wiele współpracujących lub rywalizujących ze sobą podmiotów. We współczesnej rachunkowości zarządczej nastąpił bardzo radykalny zwrot od tradycyjnego podejścia zgodnie z którym podstawową barierą rozwoju i zastosowania nowych metod były wysoka pracochłonność oraz koszty przygotowania informacji do warunków, w których głównym problemem jest nadmiar informacji i występuje przede wszystkim potrzeba jej odpowiedniego doboru oraz przetworzenia adekwatnie do oczekiwań osób zarządzających. Zmiany obserwowane w praktyce rachunkowości przekładają się na kształcenie oraz prowadzenie badań naukowych w zakresie rachunkowości. W programach kształcenia profesjonalistów z zakresu rachunkowości technologie informatyczne zajmują coraz więcej miejsca, nie tylko w formie odrębnych przedmiotów lub kursów z zakresu informatyki, ale przede wszystkim poprzez nauczanie rachunkowości przy wykorzystaniu systemów informatycznych stosowanych w praktyce. Komputery są więc obecne na co dzień nie tylko na biurkach rachunkowców-praktyków, ale również na ławkach studentów rachunkowości. Są one również nieodzownym narzędziem badaczy prowadzących badania naukowe w ośrodkach akademickich. Zastosowanie nowych technologii to nie tylko nowy obszar badań nad 5

15 Monika Łada rachunkowością, które przyczyniają się do lepszej weryikacji istniejących teorii oraz stymulują opracowanie nowych. Komputery i Internet to również podstawowe sposoby pozyskiwania wiedzy o rachunkowości, jej przetwarzania i udostępniania szerokiemu gronu odbiorców. 3. Nowe technologie a rachunkowość Cel pierwszej części książki to przedstawienie, jak złożona i wieloaspektowa jest problematyka wpływu wykorzystania nowych technologii na teorię oraz praktykę rachunkowości. Zaprezentowane w kolejnych rozdziałach artykuły i podejmowana przez autorów problematyka potwierdzają, że oddziaływanie nowych technologii obejmuje nie tylko wykorzystanie systemów informatycznych w przetwarzaniu i udostępnianiu danych prezentujących sytuację inansową podmiotów gospodarczych, ale również jest związane z transformacją współczesnych organizacji gospodarczych i stosowaniem nowych modeli biznesowych. W artykule zamieszczonych w rozdziale 2 pod tytułem Możliwości rachunkowości w kontekście globalnym. Krytyczne releksje na temat rachunkowości i Internetu jako nowej technologii komunikowania Sonja Galhofer i Jim Haslam poddają dyskusji społeczne znaczenie możliwych zmian, jakie otwiera przed rachunkowością coraz bardziej powszechne wykorzystanie Internetu. W tej bardzo wnikliwej analizie szans i zagrożeń związanych z zastosowaniem nowych, tańszych technologii umożliwiających globalne dostarczanie informacji o sytuacji podmiotów gospodarczych autorzy przyjmują podejście krytyczne, koncentrując się na czynnikach istotnych z perspektywy możliwości zwiększenia dobrobytu społecznego. W podsumowaniu debaty autorzy stwierdzają, że rozwój Internetu stwarza możliwości zapewnienia powszechnego i równoprawnego dostępu do informacji nie tylko specjalistom, ale również przeciętnym obywatelom, a tym samym rachunkowość może odgrywać potencjalnie znacznie większą rolę w procesie zmiany świata na lepszy. Kolejne 3 artykuły stanowią kontynuację problematyki wykorzystania technologii informatycznych dla potrzeb rachunkowości. Ich autorzy koncentrują się na praktycznej stronie tego zagadnienia. W rozdziale 3 zaprezentowano artykuł pod tytułem XBRL nowy standard sprawozdawczości elektronicznej, w którym Anna Surowiec przedstawia podstawowe założenia, cele oraz elementy standardu pozwalającego zapisywać, a także przesyłać informacje zawarte w sprawozdaniach inansowych w postaci elektronicznej. Dopracowanie i powszechne wprowadzenie standardu XBRL stanowi punkt wyjścia do swobodnego transferu informacji rachunkowej między nadawcami a odbiorcami przy wykorzystaniu sieci komputerowej. 6

16 Rachunkowość i nowe technologie W rozdziale 4 problematyka systemów informatycznych rachunkowości przedstawiona została z punktu widzenia kryteriów oceny przydatności i efektywności systemu informatycznego. Halina Buk w artykule pt. Wymogi jakościowe informatycznego programu inansowo-księgowego przedstawiła różne kryteria oceny przydatności i efektywności systemów informatycznych prowadzone w momencie podejmowania decyzji o wprowadzeniu nowego oprogramowania. Autorka zwróciła szczególną uwagę na wyzwanie, jakim jest konieczność odpowiedniego przełożenia technicznych aspektów na kategorie merytoryczne, ekonomiczne i bezpieczeństwa funkcjonowania programów komputerowych rachunkowości. Warunkom i korzyściom z zastosowania systemów komputerowych w obszarze rachunkowości inansowej poświęcony jest również rozdział 5 pod tytułem Praktyczne aspekty wykorzystania systemów informatycznych w rachunkowości. Joanna Sawicka i Elżbieta Marcinkowska przedstawiają aktualne regulacje prawne dotyczące wykorzystania systemów informatycznych w polskich przedsiębiorstwach oraz omawiają możliwości dalszej poprawy efektywności systemów rachunkowości poprzez zastosowanie elektronicznej wymiany danych (EDI). Autorki po przedstawieniu podstawowych korzyści związanych z zastosowaniem systemów EDI stwierdzają, że mają one głównie charakter jakościowy, co stanowi wyzwanie przy ocenie inansowej efektywności tych systemów. Kolejne rozdziały dotyczą problematyki rachunkowości inansowej i zarządczej we współczesnych organizacjach gospodarczych. Rozwój i wykorzystanie nowych technologii, w tym szczególnie technologii informatycznych, w warunkach ciągłego dążenia do poprawy efektywności i umocnienia pozycji strategicznej daje efekt w postaci nowych modeli biznesowych, według których funkcjonują największe przedsiębiorstwa światowe. Modele te rozpowszechniane poprzez liczne opracowania wzorce najlepszych praktyk znajdują naśladowców na całym świecie, przyczyniając się do popularyzacji nowych form działalności i dostosowanych do nich metod zarządzania. Działalność współczesnych podmiotów działających w branżach nowych technologii charakteryzuje przede wszystkim wysoki poziom ryzyka. Problematyki tej dotyczy rozdział 6 pod tytułem Rola informacji z rachunkowości w ocenie niepewności i ryzyka działalności. W rozdziale tym Edward Nowak wskazuje, jak istotna dla współczesnych organizacji jest umiejętność odpowiednio szybkiego rozpoznania ryzyka oraz uwzględnienia go w podejmowanych decyzjach. Przytoczone w opracowaniu argumenty i przykłady potwierdzają kluczową rolę informacji pochodzącej z systemu rachunko- 7

17 Monika Łada wości, zarówno do oceny skali ryzyka, jak również rozpoznania sposobów zabezpieczenia się przed ryzykiem. Kolejny rozdział autorstwa Anny Karmańskiej pod tytułem Opcje menedżerskie w spółkach informatycznych notowanych na giełdzie papierów wartościowych dotyczy już znacznie węższego zagadnienia rachunkowości w irmach nowych technologii. Autorka wskazuje na kluczowe znaczenie, jakie mają dla irm nowych sektorów pracownicy ich wiedza oraz zaangażowanie w działalność organizacji. W opracowaniu przedstawiono opcje menedżerskie jako jeden ze stosowanych aktualnie instrumentów mających na celu motywowanie pracowników do zwiększania zaangażowania w osiąganie oczekiwanych wyników inansowych. Kolejny przykład wpływu specyiki działalności irm nowych technologii na stosowane rozwiązania w zakresie rachunkowości zawarty jest w rozdziale 8 pt. Rachunkowość niezakończonych kontraktów długoterminowych w usługach informatycznych. Angelika Sadłoń przedstawiła obowiązujące aktualnie w rachunkowości inansowej zasady wyceny przychodów i kosztów kontraktów długoterminowych oraz przeanalizowała skalę tej problematyki w wybranych dużych polskich irmach informatycznych. Uzyskane wyniki potwierdzają, że problematyka wyceny długoterminowych kontraktów informatycznych realizowanych przy wykorzystaniu metod rachunkowości zarządczej ma istotne znaczenie z perspektywy zapewnienia prawidłowego obrazu sytuacji inansowej realizujących je irm. Kwestia wiarygodnego obrazu sytuacji inansowej organizacji to problem kluczowy z punktu widzenia użytkowników informacji. W rozdziale 9 Małgorzata Białas omawia problematykę wpływu zastosowania MSSF na ocenę zdolności kredytowej podmiotów gospodarczych. Autorka, analizując procedurę oceny zdolności kredytowej stosowanej przez banki, wskazuje na kluczową rolę sprawozdań inansowych jako podstawowego źródła wykorzystywanej informacji. Wpływ różnic w zasadach rachunkowości ujętych w polskim prawodawstwie oraz w międzynarodowych standardach na możliwość wiarygodnej oceny zdolności kredytowej autorka zilustrowała przykładem irmy Bioton, zajmującej się produkcją leków i preparatów farmaceutycznych. Wpływ metod, tym razem rachunkowości zarządczej, na efektywność funkcjonowania współczesnych organizacji to temat kolejnego rozdziału. Rachunek kosztów działań należy aktualnie do najpopularniejszych i najchętniej wprowadzanych instrumentów rachunkowości zarządczej. Zastosowanie tego instrumentu związane jest zwykle z aplikacją nowego modułu oprogramowania integrującego dane z systemu rachunkowości 8

18 Rachunkowość i nowe technologie z danymi pochodzącymi z innych ewidencji ilościowych. W rozdziale 10 Marta Kołodziej-Hajdo przedstawiła zastosowanie rachunku kosztów działań do kontroli i efektywnego podejmowania decyzji w procesach logistycznych przedsiębiorstwa, wskazując, jak istotny jest obszar logistyki dla sprawnego funkcjonowania współczesnych organizacji. Cześć pierwszą niniejszej książki kończy rozdział 11 pt. Systemy informatyczne w przedsiębiorstwie. W rozdziale tym Tomasz Rutkowski omawia podstawowe rodzaje systemów informatycznych wykorzystywanych do wspomagania zarządzanie organizacjami gospodarczymi, wskazując na wyraźnie obserwowaną w praktyce tendencję do integracji różnych systemów w jednolity. Omawiane systemy ilustrowane są przykładami rozwiązań oferowanych przez irmę Comarch. 9

19

20 Sonja Gallhofer and Jim Haslam School of Accounting and Finance, University of Dundee he possibilities of accounting in the global context : critical relections on accounting and the internet as a new technology of communication he emergence of the Internet as a new technology of communication constituted a new possibility or dimension in the provision and accessibility of information globally. Information that previously had been costly and time consuming to disseminate might now be made available to a global audience at a fraction of the cost and time. Information might now be cheaply and quickly accessed globally. his new technology revolutionised the way people were able to communicate and engage as citizens. Of interest to us here is how the availability of the Internet has afected the provision and usage as well as the content and form of accounting information and how the accounting/internet interrelationship has impacted upon the ability of individuals, groups and organisations (including notably not-for-proit organisations or NGOs) to participate in the democratic process through active citizenship. Further, it is of interest to consider the opportunities that such an active citizenship opens up in terms of attempts to enhance well-being globally. In our paper we address these issues through a critical social analysis. he structure of our paper is as follows: brief summary of our theoretical approach; discussion of key consequences of the accounting/ Internet interrelationship; concluding comments. 11