Raport o sytuacji osób szczególnej troski w procedurze o nadanie statusu uchodźcy

Transkrypt

1 Raport o sytuacji osób szczególnej troski w procedurze o nadanie statusu uchodźcy [Partycja Cembala, Magda Pajura, Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nied.]

2 Raport o sytuacji osób szczególnej troski w procedurze o nadanie statusu uchodźcy Autorzy: Patrycja Cembala Magda Pajura 1

3 Spis treści Wprowadzenie... 3 Grupy cudzoziemców szczególnej troski według ustawy o ochronie... 4 Małoletni bez opieki... 4 Niepełnosprawni, ofiary przemocy, osoby cierpiące na traumę... 5 Grupy szczególnej troski niewymienione w rozdziale 4 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP Cudzoziemcy-ofiary przemocy, będący w trakcie procedury ochronnej Komentarz do przepisów ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dotyczących sytuacji grup szczególnej troski w Polsce Małoletni bez opieki... 9 Złożenie wniosku... 9 Opieka i kuratela Przesłuchanie Cudzoziemcy, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że byli poddani przemocy albo są niepełnosprawni ANALIZA SPRAWOZDAO URZĘDU DO SPRAW CUDZOZIEMCÓW ORAZ RADY DO SPRAW UCHODŹCÓW ZA 2007 ROK STOSOWANIE W PROCEDURZE PRZEPISÓW DOTYCZĄCYCH GRUP SZCZEGÓLNEJ TROSKI STATYSTYKI DOTYCZĄCE MAŁOLETNICH BEZ OPIEKI KURATORZY A OPIEKUNOWIE FAKTYCZNI W PROCEDURZE UCHODŹCZEJ PRZEPROWADZANEJ NA WNIOSEK MAŁOLETNIEGO CUDZOZIEMCA BEZ OPIEKI Małoletni bez opieki Kuratorzy: ustanowienie, funkcje Kuratorzy sądowi: Kuratorzy społeczni STATYSTYKI DOTYCZĄCE OFIAR HANDLU LUDŹMI WSRÓD CUDZOZIEMCÓW, ICH IDENTYFIKACJA I TARAKTOWANIE, UZYSKANIE OCHRONY Identyfikacja ofiar handlu ludźmi Traktowanie ofiar handlu ludźmi Analiza sytuacji małoletnich bez opieki w zestawieniu z raportem dobrych praktyk PODSUMOWANIE

4 RAPORT O SYTUACJI GRUP SZCZEGÓLNEJ TROSKI W PROCEDURZE UCHODŹCZEJ W POLSCE Wprowadzenie Szanowni Państwo, Przedstawiamy raport przygotowany przez Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, odnoszący się do sytuacji grup szczególnej troski w procedurze uchodźczej. W raporcie tym zostały poruszone najważniejsze kwestie dotyczące klasyfikacji, identyfikacji oraz możliwości udzielenia pomocy osobom kwalifikowanym jako osoby szczególnej troski, w tym osoby które wskutek traumatycznego zdarzenia, powodującego silne urazy psychiczne nie są w stanie poradzić sobie z zaistniałą sytuacją. Konsekwencjami traumatycznych doświadczeń mogą być przy tym choroby psychiczne, w tym charakterystyczny rodzaj zaburzenia, jakim jest zespół stresu pourazowego. Cudzoziemiec, który w wyniku zagrożenia swoich praw w kraju pochodzenia zmuszony jest szukać pomocy poza jego granicami, może w Polsce uzyskać schronienie na podstawie przepisów Ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 czerwca 2003r. Przepisy polskiej ustawy przewidują specjalny tryb postępowania w przypadku osób, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że były one ofiarami przemocy. Podobnej, odrębnej kwalifikacji wymienionych kategorii osób dokonują akty Unii Europejskiej, w tym zwłaszcza Dyrektywa Recepcyjna z 2003 r. oraz Dyrektywa Kwalifikacyjna z 2004 r. Specjalne uregulowania znajdują odzwierciedlenie w praktyce organów administracyjnych, do których należy ocena stanu danych osób oraz podjecie decyzji, co do właściwego w danej sprawie trybu postępowania. Zakwalifikowanie takiej osoby jako ofiary przemocy czy traumy, wymaga jednakże działania interdyscyplinarnego oraz wypracowania instrumentów badawczych z zakresu wiedzy psychologicznej, psychiatrycznej, medycznej, ale możliwych do wykorzystania w procesie administracyjnym. W podobnej sytuacji znajdują się inne osoby posiadające szczególne potrzeby ; małoletni bez opieki, ofiary gwałtu lub przemocy seksualnej oraz ofiary handlu ludźmi, w których przypadku zastosowana powinna być szczególna ochrona i opieka, ze względu przeżycia i rodzaj zagrożenia związanego z zaadaptowaniem się w nowym środowisku. Dodać należy, że aby wymogi szczególnego traktowania były spełnione, pożądane jest jak najwcześniejsze rozpoznanie wśród aplikantów osób z grupy o szczególnych potrzebach. Istotną rolę w tym procesie odgrywają zarówno zaangażowane w świadczenie pomocy organizacje pozarządowe, jak i agendy reprezentujące państwo. Wśród podmiotów, które winny posiadać specjalistyczną wiedzę z omawianego zakresu, należy zatem obok NGO wymienić również co najmniej: pracowników Urzędu ds. Cudzoziemców, Policję, Straż Graniczną, pracowników służby zdrowia oraz pracowników socjalnych ośrodków recepcyjnych dla uchodźców. 3

5 Grupy cudzoziemców szczególnej troski według ustawy o ochronie Małoletni bez opieki Ustawa z dnia 13 czerwca 2003r. o udzielaniu ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej określa w rozdziale 4 zasady postępowania z udziałem małoletnich bez opieki i cudzoziemców, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że byli poddani przemocy albo są niepełnosprawni. Zgodnie z przepisami ustawy organ przyjmujący wniosek o nadanie statusu uchodźcy złożony przez małoletniego pozostającego bez opieki występuje niezwłocznie do sądu opiekuńczego, właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego, z wnioskiem o ustanowienie kuratora do reprezentowania małoletniego w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy i umieszczenie małoletniego w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Następnie podejmowane są działania mające na celu odnalezienie krewnych małoletniego. Małoletni może być umieszczony w zawodowej niespokrewnionej z nim rodzinie zastępczej o charakterze pogotowia rodzinnego lub w placówce opiekuńczo wychowawczej. Małoletni przebywa tam do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy. Szczególnym zasadom podlega przesłuchanie małoletniego, w którym uczestniczy kurator, psycholog lub pedagog (przygotowujący opinię o stanie psychofizycznym małoletniego) oraz wskazana przez małoletniego osoba dorosła. Przesłuchanie odbywa się w języku zrozumiałym dla małoletniego, a sposób, w jakim jest przeprowadzone musi być dostosowany do jego wieku, rozwoju umysłowego i stopnia dojrzałości. W świetle polskiego prawa, dziecko bez opieki to małoletni cudzoziemiec przebywający na terytorium RP bez opiekuna prawnego ( przedstawiciela ustawowego ). Wszystkim takim dzieciom, nawet tym, które nie ubiegają się o status uchodźcy, przysługują pewne podstawowe prawa, np. prawo do opieki i prawo do edukacji. Polska ratyfikowała Konwencję o Prawach Dziecka w 1991 r. i jest zobowiązana przestrzegać jej ustaleń, również w odniesieniu do dzieci cudzoziemskich. Małoletni cudzoziemiec, po zatrzymaniu z powodu nielegalnego pobytu w Polsce, przez Straż Graniczną, bądź przez Policję, najczęściej trafia do pogotowia opiekuńczego. Nie istnieją jednak żadne szczególne regulacje dotyczące tego, jak postępować z małoletnimi cudzoziemcami podczas ich pobytu w tej placówce. Co roku do Europy trafia kilka tysięcy dzieci cudzoziemskich bez rodziców lub opiekunów. Szukają schronienia przed konfliktami zbrojnymi, prześladowaniem lub innymi formami łamania praw człowieka. Coraz częściej zdarza się także, że przekraczają granicę wbrew własnej woli, jako ofiary handlarzy żywym towarem, w celu wyzysku do pracy lub prostytucji. Dzieci bez opieki mogły w przeszłości doświadczyć lub być świadkami intensywnych działań wojennych, bombardowań lub ostrzeliwań, zniszczenia ich domów, brutalnej śmierci bądź okaleczenia czy aresztowania kogoś z rodziny lub przyjaciół. Inne były siłą oddzielane od swoich rodzin, okaleczane, aresztowane, torturowane lub przetrzymywane w aresztach, mogły być gwałcone i narażone na głód. Zdarza się także, że dzieci były przymusowo rekrutowane do armii i walczyły z bronią w ręku. Wiele dzieci żyło przez jakiś czas w strachu 4

6 o swoje życie lub w obawie przed aresztowaniem. Często po dotarciu do bezpiecznego kraju dzieci znów spotykają się z brakiem odpowiedniej opieki oraz zrozumienia. Już samo to, że pozostają bez rodziny i bliskich, w obcym państwie, w którym obowiązują inne zasady i prawa, gdzie niejednokrotnie kultura i obyczaje są całkowicie sprzeczne z obyczajami panującymi w kraju pochodzenia. Dzieci-uchodźcy są najbardziej narażoną na cierpienie grupą dzieci na świecie. Choć stanowią aż połowę wszystkich uchodźców - ich prawa, jako dzieci i jako uchodźców, często są lekceważone. Jeszcze gorsza sytuacja ma miejsce wśród tych spośród nich, które straciły rodziców lub opiekunów i nie mają nikogo, kto mógłby się nimi zająć. Natomiast dla niektórych ciężkie przeżycia związane z przymusową pracą zaczynają się dopiero po przyjeździe do Europy. Niepełnosprawni, ofiary przemocy, osoby cierpiące na traumę Cudzoziemcowi, który poinformował organ prowadzący postępowanie, że był poddany przemocy, jest niepełnosprawny lub którego stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że był poddany przemocy, Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców wydaje zalecenie o przeprowadzenie badań lekarskich lub psychofizycznych, w celu potwierdzenia tych okoliczności. Jeżeli badanie lekarskie potwierdzi, że cudzoziemiec był poddany przemocy lub jest niepełnosprawny wówczas postępowanie dotyczące nadania statusu uchodźcy jest wykonywane w warunkach zapewniających cudzoziemcowi swobodę wypowiedzi. Termin przesłuchania dostosowany jest do jego stanu psychicznego i fizycznego. W przesłuchaniu bierze udział psycholog lub lekarz, a w miarę potrzeby tłumacz płci wskazanej przez cudzoziemca. W szczególnych przypadkach związanych ze stanem zdrowia cudzoziemca, wykonywanie czynności w postępowaniu odbywa się w jego miejscu pobytu. Cudzoziemiec, który był ofiarą przemocy lub cudzoziemiec niepełnosprawny nie powinien być umieszczony w strzeżonym ośrodku lub w areszcie w celu wydalenia. Pracownicy Centrum natknęli się jednak na przypadek gdzie nie została stwierdzona niepełnosprawność wystarczająco wcześnie, aby zapobiec umieszczeniu w w/w placówkach. Cudzoziemiec pochodzący z Białorusi przekroczył nielegalnie granicę RP. Został następnie zatrzymany przez funkcjonariuszy Straży Granicznej i umieszczony w Strzeżonym Ośrodku dla Cudzoziemców. W między czasie złożył wniosek o nadanie statusu uchodźcy. Kiedy nie zjawił się na jednym z apeli w Ośrodku, funkcjonariusze zaczęli go szukać. Okazało się, iż Cudzoziemiec ma ograniczoną w znacznym stopniu zdolność słyszenia i tym razem podczas wezwania na nie było w pobliżu nikogo, kto mógłby mu pomóc. Wątpliwości budzi fakt, iż wcześniej nie zwróciło to niczyjej uwagi- chociażby podczas składania wniosku o nadanie statusu. Cudzoziemiec z kolei nie wiedział, iż jego stan zdrowia, z którym nauczył się żyć, może mieć wpływ na jego sytuację w Polsce. Po przeprowadzeniu badań i otrzymaniu potwierdzenia niepełnosprawności, Cudzoziemiec został zwolniony ze Strzeżonego Ośrodka. Art.68 ustawy z dnia 13 czerwca 2003r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wyróżnia następujące grupy osób, które podlegają szczególnej trosce: - niepełnosprawni; - osoby poddane przemocy; - osoby, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że były poddane przemocy. 5

7 Ustawa nie określa czy chodzi o przemoc fizyczną czy psychiczną, nie jest też wskazany stopień ani rodzaj niepełnosprawności. Można zatem założyć, że każdy obiektywnie stwierdzony przypadek przemocy, tak psychicznej jak i fizycznej oraz każdy rodzaj niepełnosprawności kwalifikują cudzoziemca do specjalnego, wskazanego w rozdziale 4 ustawy traktowania. Jeżeli prawodawca nie wprowadził odnośnej definicji pojęcia przemocy i niepełnosprawności, należy bowiem posłużyć się potocznym, zwykłym znaczeniem użytych terminów, uwzględniając przy tym definicje tych pojęć w innych obowiązujących aktach prawnych. Według ustawy o pomocy społecznej niepełnosprawność oznacza niezdolność do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych albo zaliczenie do grupy inwalidów lub legitymowanie się stopniem niepełnosprawności w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Z kolei Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r. niepełnosprawność określa jako trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. W przypadku osób, które nie ukończyły 16 roku życia, niepełnosprawność oznacza naruszoną sprawność fizyczną lub psychiczną o przewidywanym okresie trwania powyżej 12 miesięcy, z powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu, powodującą konieczność zapewnienia im całkowitej opieki lub pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku. Pomimo istnienia tych przepisów, nie funkcjonuje jednolita powszechnie uznana definicja niepełnosprawności. Światowy Program Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych (The World Programme of Action for Disabled Persons) oraz Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities) podkreślają, iż niepełnosprawność jest problemem społecznym i nie ogranicza się do konkretnej osoby. Mówiąc o niepełnosprawności mamy na względzie relację między zdrowiem człowieka (uwzględniając jego wiek, płeć i wykształcenie), a społeczeństwem i środowiskiem, które go otacza. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza następujące pojęcia niepełnosprawności, uwzględniając stan zdrowia człowieka: Niesprawność (impariment) - każda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym; Niepełnosprawność (disability) - każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka; Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) - ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami. Podobnym problemem pozostaje jednoznaczne zdefiniowanie kategorii osób będących ofiarami przemocy. Zjawisko przemocy w rodzinie zostało dostrzeżone przez ustawodawcę i 6

8 uznane za na tyle szkodliwe, iż postanowił on uchwalić ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku w art. 2 pkt. 2 wprowadza definicję przemocy w rodzinie stanowiąc, że jest to: "jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą". Zdefiniowanie tak złożonego zjawiska, jak przemoc w rodzinie, jest zadaniem niezwykle trudnym. Definicja przyjęta przez ustawę zawiera kilka istotnych elementów. Po pierwsze wynika z niej, że za przemoc w rodzinie może być uznane pojedyncze działanie (jeden czyn). Po drugie jest ona na tyle "nieostra", że mówi o naruszeniu przez sprawcę prawa, nie precyzując, o jakie prawo chodzi. Wprowadza również dodatkowe wskazanie na dobra osobiste. Do ofiar przemocy należy jednak zaliczyć nie tylko ofiary przemocy w rodzinie, ale też powszechnej przemocy, powiązanej z wojną, zamieszkami, prześladowaniami czy innymi działaniami o podobnym charakterze, z którymi cudzoziemiec zetknął się w kraju pochodzenia. W tym znaczeniu przemoc może obejmować takie zakazane traktowanie jak tortury, nieludzkie, poniżające traktowanie lub karanie, narażenie na bezpośrednie ryzyko uraty zdrowia i życia, okaleczenie, ale też poddanie przemocy o charakterze psychicznym. Ze względu na powyżej wskazane problemy definicyjne oraz niejasną regulację w ustawie o ochronie, niezwykle trudno jest zidentyfikować ofiarę przemocy jak również (paradoksalnie) osobę niepełnosprawną. Niezależnie od tych trudności, wszystkie osoby poddane przemocy, cierpiące na traumę, niepełnosprawne powinny być objęte szczególna ochroną, najlepiej już od chwili złożenia wniosku o ochronę. Wszelkie czynności z udziałem osoby poddanej przemocy lub niepełnosprawnej wykonuje się stosownie do jej stanu psychofizycznego. Od chwili złożenia przez cudzoziemca wniosku o nadanie statusu uchodźcy, na państwie ciąży obowiązek zapewnienia opieki zdrowotnej takiej, jaka przyznawana jest własnym obywatelom, uwzględniającej specjalne potrzeby kobiet w ciąży, ofiar handlu, osób niepełnosprawnych, osób, które były poddawane torturom, zostały zgwałcone lub były poddawane innym poważnym formom psychicznej, fizycznej i seksualnej przemocy oraz małoletnich, którzy stali się ofiarami jakichkolwiek form nadużycia, zaniedbania, wykorzystania, tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, lub którzy cierpią z powodu konfliktów zbrojnych. Grupy szczególnej troski niewymienione w rozdziale 4 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP. Ustawodawca polski w rozdział 4 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, zatytułowanym Postępowanie z udziałem małoletnich bez opieki i cudzoziemców, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że byli poddani przemocy albo są niepełnosprawni, w całości poświecił uregulowaniu procedury nadania ochrony tzw. osobom wymagającym szczególnej troski w postępowaniu. Przepisy ustawowe nie wymieniają wszystkich grup podlegających specjalnemu traktowaniu, akt nie zwiera tzw. wyraźnej 7

9 definicji grup szczególnej troski. Bezpośrednio ustawa dotyczy dwóch grup szczególnej troski: dzieci cudzoziemców bez opieki oraz osób niepełnosprawnych. Kategoria osóbcudzoziemców, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że byli poddawani przemocy, pozwala natomiast na objecie mianem grupy szczególnej troski, większej liczby pokrzywdzonych, którzy znaleźli się w procedurze uchodźczej. Taka możliwość daje użyte w ustawie szerokie pojęcie przemocy. Cudzoziemcy-ofiary przemocy, będący w trakcie procedury ochronnej. Ogólny wydźwięk przepisów rozdziału 4 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, dotyczących traktowania w procedurze uchodźczej grup szczególnej troski, pozwala na zakwalifikowanie do tej kategorii cudzoziemców osoby, które w jakimkolwiek wymiarze doznały przemocy w kraju pochodzenia, w czasie podróży do państwa, w którym szukają ochrony oraz przemocy doznanej w trakcie toczących się postępowań o udzielenie ochrony. Przepisy ustawy o ochronie przewidują, iż pokrzywdzony Cudzoziemiec może zwrócić się do organu o pomoc i szczególne traktowanie w postępowaniu. Organ może również samodzielnie, na podstawie zaobserwowanych symptomów w zachowaniu cudzoziemcy lub na podstawie informacji uzyskanej w przesłuchaniu strony, podczas przeprowadzenia wywiadu statutowego, zainicjować udzielenie wymaganej ustawowo pomocy ofiarom przemocy. Przytaczana ustawa nie zawiera legalnej definicji przemocy, nie wymienia także rodzajów działań bądź zaniechania, które można zakwalifikować za przejawy przemocy. Taką definicje możemy natomiast odnaleźć w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 2005 r., która definiuje przemoc w rodzinie jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób najbliższych (w rozumieniu art Kodeksu karnego), w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Na poziomie międzynarodowym funkcjonuje definicja przemocy sformułowana przez Światowa Organizacja Zdrowia na cele sporządzonego w 2002 r. World Raport on Violence and Health. Zgodnie z podaną w dokumencie definicją, pojecie przemocy oznacza celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie lub społeczności, co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychologiczny, zaburzenia w rozwoju lub deprywację. Ta definicja zawiera w sobie przemoc interpersonalną, ale również zachowania samobójcze i konflikty zbrojne. Należą tu nie tylko akty fizycznej napaści, ale także groźby i zastraszanie. 1 Inna definicja przemocy, opracowana przez Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, traktuje omawiane zjawisko jako środek kontroli i opresji, który może obejmować użycie siły fizycznej, społecznej lub ekonomicznej, przymus lub ucisk oraz wyrządzenie krzywdy fizycznej, zarówno w formie jawnego ataku, jak i ukrytego działania (groźba, zastraszenie, prześladowanie, wprowadzenie w błąd). 2 W definicji przemocy ważne jest podkreślenie faktu, iż osoba, której dosięga przemoc, jest zmuszona do postępowania zgodnie z oczekiwaniami prześladowcy lub działania wbrew swojej woli. Czynnikiem 1 World report on violence and health, str. 5, 2002 r. 2 Przemoc seksualna i przemoc na tle płciowym wobec uchodźców podręcznik UNHCR, 2003 r. 8

10 wpływającym na wolę człowieka poddawanego przemocy jest strach wywoływany przez oprawcę. Wyżej przytoczone definicje przemocy pozwalają na zakwalifikowanie do grup cudzoziemców wymagających szczególnej troski m. in. ofiar gwałtu bądź innej przemocy seksualnej, jak również ofiar procederu handlu ludźmi. Użycie w ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP szerokiego terminu przemoc umożliwia organom zaangażowanym w procedurze udzielania cudzoziemcom ochrony, czyli Straży Granicznej czy Urzędowi do Spraw Cudzoziemcom, na dowolność w ocenie sytuacji osób składających wniosek, jako ofiary handlu ludźmi. Jednocześnie na tych instytucjach spoczywa odpowiedzialność w związku z potrzebą identyfikacji ofiar przemocy oraz udzielenia im specjalistycznej pomocy. Osoby, które doświadczyły aktów przemocy, mogą nie być świadome, iż są jej ofiarami. Możliwa jest również sytuacja, w której osoba będąca pod presją rodziny, członków społeczności cudzoziemców bądź samych sprawców przemocy, nie będzie chciała przyznać, iż była bądź jest nadal poddawana przemocy. Wynika to m. in. z różnic kulturowych lub prawnych między Polską a krajem pochodzenia cudzoziemy. W związku z tym szczególne znaczenie w procedurze ochronnej cudzoziemców, którzy byli poddawani przemocy, mają kwalifikacje i przygotowanie funkcjonariuszy SG oraz urzędników Urzędu do Spraw Cudzoziemców w aspekcie umiejętności identyfikowania potencjalnej ofiar przemocy. Komentarz do przepisów ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dotyczących sytuacji grup szczególnej troski w Polsce. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2006 r., nr 234, poz ze zm.) wyróżnia dwie grupy cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy, którym można nadać miano grup szczególnej troski. Są to małoletni przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez przedstawiciela ustawowego (małoletni bez opieki) oraz cudzoziemcy, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, ze byli poddani przemocy albo są niepełnosprawni. Małoletni bez opieki Określenie "małoletni bez opieki" odnosi się do cudzoziemca, który nie ukończył 18 roku życia i przebywa w Polsce bez opiekuna ustawowego. Złożenie wniosku Każda osoba, która przebywa nas terytorium RP bez przedstawiciela ustawowego i twierdzi, że jest małoletnia w myśl prawa polskiego, a więc nie ukończyła lat 18, może złożyć wniosek o nadanie statusu uchodźcy do odpowiedniego organu, którym jest komendant granicznej placówki Straży Granicznej. Wniosek o nadanie statusu uchodźcy składa się osobiście, Należy zwrócić uwagę na to, że ustawodawca przyjmuje tu fikcję, iż małoletni może samodzielnie dokonać skutecznej czynności prawnej, jaką jest złożenie takiego wniosku. 9

11 Wniosek o status uchodźca wypełnia w rozmowie z pracownikiem Straży Granicznej. Jest to parę stron dosyć ogólnych pytań. Są to wiadomości bezpośrednio dotyczące powodów ubiegania się o status. Istnieje w związku z tym niebezpieczeństwo, że małoletni nie zrozumieją znaczenia statusu uchodźcy. W takim przypadku już na starcie mogą przekreślić swoje szanse na jego otrzymanie. Dużo w tym momencie zależy więc od tłumacza czy dokona starannego przekładu, starannego doboru słów, poda odpowiednie przykłady. Natomiast w dalszej procedurze małoletni potrzebują prawników organizacji pozarządowych odpowiednio przygotowanych merytorycznie do prowadzenia ich spraw. Opieka i kuratela Ze względu na brak zdolności do czynności prawnych osoby małoletniej, organ przyjmujący wniosek o nadanie statusu uchodźcy ma obowiązek niezwłocznie wystąpić, po przyjęciu tego wniosku, do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego z wnioskiem o ustanowienie kuratora, który będzie taką osobę reprezentował w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy. Sąd orzeka również o umieszczeniu małoletniego w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy małoletni przebywa w zawodowej niespokrewnionej z nim rodzinie zastępczej o charakterze pogotowia rodzinnego lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, gdzie powinien być doprowadzony przez organ przyjmujący wniosek o nadanie statusu uchodźcy. Jeżeli w stosunku do małoletniego zostanie wydana decyzja o odmowie nadania statusu uchodźcy i wydaleniu go z terytorium RP, pozostaje on w placówce opiekuńczo-wychowawczej wskazanej przez sąd do czasu przekazania go organom lub organizacjom kraju pochodzenia, do których zadań statutowych należą sprawy małoletnich. Przepisy ustawy nie dają natomiast jasności, czy małoletni, który przebywał w danej placówce na mocy postanowienia sądu rodzinnego na czas trwania postępowania administracyjnego zakończonego legalizacja jego pobytu na terytorium RP, może w niej pozostać po jego zakończeniu i na jakiej podstawie. Na mocy postanowienia sądu dla małoletniego bez opieki ustanawia się również opiekuna faktycznego, którego zadaniem jest czuwanie nad zapewnieniem odpowiednich warunków mieszkaniowych, dostępu do nauki i opieki medycznej. Opiekun współdziała w organizowaniu czasu wolnego, udziela pomocy w kontaktowaniu się z krajowymi i międzynarodowymi organizacjami, do których zadań statutowych należą sprawy małoletnich lub uchodźców, w celu odnalezienia członków rodziny małoletniego. Przesłuchanie Ustawodawca określa ogólny tryb przesłuchania. Przepisy stanowią, że przesłuchanie małoletniego w ramach procedury o nadanie statusu uchodźcy odbywa się w języku dla niego zrozumiałym, w sposób dostosowany do jego wieku, stopnia dojrzałości i rozwoju umysłowego, z uwzględnieniem okoliczności, że jako dziecko może mieć ograniczoną wiedzę o faktycznej sytuacji w kraju pochodzenia. Problemem praktycznym, który się tu może pojawić i który powinien również być przez ustawę uregulowany, to brak specjalnych pomieszczeń do przesłuchiwania małoletnich. Przed przesłuchaniem małoletni jest pouczany przez Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców o okolicznościach faktycznych lub prawnych mogących mieć wpływ na wynik postępowania oraz o możliwości żądania, aby przesłuchanie odbyło się w obecności wskazanej przez niego osoby dorosłej. Taka osoba jest obecna na przesłuchaniu o ile nie utrudni to postępowania. Obecni są również kurator małoletniego, zawiadomiony przez Szefa Urzędu, 10

12 który może podczas przesłuchania zadawać pytania i zgłaszać uwagi oraz psycholog lub pedagog, który sporządza opinię o stanie psychofizycznym małoletniego. Osoba dokonująca czynności w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy z udziałem małoletniego bez opieki musi spełniać, co najmniej jeden z poniższych warunków: Ukończone studia wyższe magisterskie na kierunku prawo oraz 2-letni staż pracy w instytucjach, których zakres działania obejmuje opiekę nad dzieckiem; Ukończone studia wyższe magisterskie lub wyższe zawodowe oraz 2-letni staż pracy w administracji publicznej i odbycie przeszkolenia w zakresie prowadzenia postępowań w sprawie nadania statusu uchodźcy z udziałem małoletnich; Ukończone studia wyższe magisterskie na kierunkach: pedagogika, psychologia lub socjologia oraz 2-letni staż pracy w administracji publicznej. Cudzoziemcy, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że byli poddani przemocy albo są niepełnosprawni Badania lekarskie lub psychologiczne oraz ich wpływ na przebieg postępowania. Badania te przeprowadza się, jeżeli cudzoziemiec poinformuje organ prowadzący postępowanie, że był poddany przemocy lub jest niepełnosprawny albo jeżeli jego stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że był poddany przemocy. Sami uchodźcy bardzo często nie chcą się przyznawać przed pracownikami Straży Granicznej, czy później przed pracownikami organów lub prawnikami z organizacji pozarządowych do swoich przeżyć, dlatego bardzo ważnym jest odpowiednie przygotowanie merytoryczne do rozpoznawania takiego rodzaju przypadków. Gdy badanie takie wykaże, że cudzoziemiec był poddany przemocy lub jest niepełnosprawny, czynności w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy należy wykonywać w warunkach zapewniających takiej osobie swobodę wypowiedzi, w sposób szczególnie taktowny i dostosowany do jego stanu. Termin czynności musi być dostosowany do stanu psychicznego i fizycznego cudzoziemca, jak również uwzględniać terminy korzystania przez cudzoziemca ze świadczeń zdrowotnych. Czynności przeprowadzone są z udziałem psychologa lub lekarza oraz, jeżeli istnieje taka potrzeba, tłumacza płci wskazanej przez cudzoziemca. W szczególnych przypadkach uzasadnionych stanem zdrowia cudzoziemca, czynności te mogą być wykonywane w miejscu pobytu takiej osoby. Jeżeli cudzoziemiec przebywa w ośrodku, zapewnia się mu przewóz w celu złożenia zeznań i oświadczeń w postępowaniu lub w celu skorzystania ze świadczeń zdrowotnych, o ile wymaga tego jego stan fizyczny lub psychiczny. Jeżeli badanie lekarskie potwierdzi, że cudzoziemiec jest ofiarą przemocy lub też jest niepełnosprawny, czynności, zarówno w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy, jak i związane z udzielaniem pomocy w ośrodku mogą być wykonywane przez osobę płci wskazanej przez cudzoziemca, która odbyła szkolenie przygotowujące do pracy z osobami poszkodowanymi na skutek przestępstwa lub poddanymi przemocy albo osobami niepełnosprawnymi. 11

13 ANALIZA SPRAWOZDAŃ URZĘDU DO SPRAW CUDZOZIEMCÓW ORAZ RADY DO SPRAW UCHODŹCÓW ZA 2007 ROK. Dokumenty poddane analizie: 1. Informacja Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców o stosowaniu w roku 2007 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2003 r. nr 128, poz z późn. zm.) w zakresie realizacji zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej wynikających z Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców oraz Protokołu Nowojorskiego dotyczącego statusu uchodźcy. 2. Informacja o stosowaniu przez Radę do Spraw Uchodźców ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w 2007 r. Rozdział Postępowania o nadanie statusu uchodźcy prowadzone wobec szczególnych grup wnioskodawców stanowi jeden z rozdziałów sprawozdania Urzędu do Spraw Cudzoziemców, kwestie te zostały jednak przedstawione w sposób bardzo krótki i powierzchowny. Raport wskazuje jedynie, iż: zeznania od małoletnich przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez przedstawiciela ustawowego (małoletni bez opieki) oraz osób, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że byli poddani przemocy, albo będący niepełnosprawnymi, odbiera się w warunkach dostosowanych do ich potrzeb i możliwości percepcji oraz że czynności w toku postępowania są dokonywane przy udziale psychologa, ewentualnie pedagoga lub lekarza, wyłącznie przez wykwalifikowanych pod tym względem pracowników. Dodano, że osób zaliczonych do powyższych grup nie można umieścić w areszcie w celu wydalenia lub strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców. Natomiast jeżeli chodzi o szczególny tryb postępowania wobec wyżej wymienionych osób, Urząd do Spraw Cudzoziemców ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że ów tryb postępowania spełnia zalecenia Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców, co do standardów procedur uchodźczych. Ponadto stanowi realizację przepisów dyrektywy Rady Unii Europejskiej nr 2003/9/WE z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie minimalnych standardów przyjmowania osób ubiegających się o azyl (Dz. Urz. WE nr L 031 z dnia 6 lutego 2003 r.), wdrożonej do polskiego porządku prawnego. W sprawozdaniu Rady ds. Uchodźców w ogóle nie ma rozdziału, który miałby dotyczyć sytuacji grup szczególnej troski w Polsce a nawet jakiegokolwiek odniesienia do tego problemu w rozdziale dotyczącym wybranych problemów z orzecznictwa Rady można, więc stwierdzić, że kwestia ta została w sprawozdaniu zupełnie pominięta, co jest niepokojące w obliczu potrzeby zwrócenia szczególnej uwagi na problemy tego typu osób. 12

14 STOSOWANIE W PROCEDURZE PRZEPISÓW DOTYCZĄCYCH GRUP SZCZEGÓLNEJ TROSKI Autorzy raportu, w celu uzyskania informacji jak w praktyce wygląda postępowanie z udziałem małoletnich oraz osób, których stan psychofizyczny stwarza domniemanie, że byli poddani przemocy albo są niepełnosprawni oraz ofiar handlu ludźmi, wystosowali pismo do Urzędu do Spraw Cudzoziemców, z prośbą o podanie statystyk, sposobów postępowania oraz kryteriów identyfikacji takich osób. Odpowiedź, jaką otrzymali, jest co najmniej niezadowalająca. Z pisma Urzędu można się dowiedzieć, iż Biuro Organizacji Ośrodków nie posiada wypracowanego procesu identyfikacji ofiar przemocy i traumy wśród cudzoziemców, jak również procesu identyfikacji ofiar handlu ludźmi. Urząd tłumaczy się tym, iż cudzoziemcy zazwyczaj niechętnie opowiadają o tego rodzaju przeżyciach i nie chcą zgłaszać doniesień na policję z obawy o swoje bezpieczeństwo. Nie dowiadujemy się, czy są podejmowane jakiekolwiek działania mające na celu zidentyfikowanie takich osób. O cudzoziemcach dotkniętych przemocą pracownicy ośrodków dowiadują się z rozmów z takimi osobami lub od personelu medycznego. Ma to miejsce przypadkach, kiedy cudzoziemcy chcą lub są w stanie opowiedzieć o tym, co ich spotkało. Nie rozwiązuje to problemu braku pomocy tym spośród uchodźców, u których trauma jest tak duża, że nie mówią o tym, przez co przeszli. Na wypadek takich sytuacji powinien zostać wypracowany skuteczny sposób działania, którego jak do tej pory nie ma. Urząd poinformował, iż pomoc udzielaną cudzoziemcom określa ustawa z dnia 13 czerwca 2003r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wysuwa się wniosek, że przepisy ustawy są dla Urzędu jedyną podstawą podejmowania działań w stosunku do tych osób. Nieco więcej, chociaż wciąż niepokojąco mało informacji, uzyskaliśmy na temat małoletnich przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez opieki. Małoletni, na podstawie postanowień sądowych o ustanowieniu kuratora dla małoletnich bez opieki kierowani są do Domu Dziecka Nr 9 w Warszawie, które na podstawie porozumienia z Miastem Stołecznym Warszawa współpracuje z Urzędem. W 2008 roku (do dnia 10 listopada) skierowano tam 14 małoletnich. 70 małoletnich, mających wyznaczonego kuratora, skierowano zaś do ośrodków dla cudzoziemców. Urząd poinformował również, że wywiady statusowe z udziałem małoletnich przeprowadzane są z udziałem psychologa. Tego samego dowiemy się po uważnym przeczytaniu odnośnych przepisów ustawy. Tymczasem cierpienie dziecka i jego bolesne przeżycia często stanowią problem dla tych, których zadaniem jest niesienie takim osobom pomocy. Dorosłym często trudno wyobrazić sobie, że takie młode osoby mogły tak wiele wycierpieć. Dlatego należy niezwłocznie podjąć działania mające na celu lepsze przygotowanie osób, które mają takiemu dziecku pomóc. Chodzi tu nie tyle o psychologów, ale o opiekunów i kuratorów, w których takie dziecko powinno znaleźć oparcie. Na koniec Urząd do Spraw Cudzoziemców ograniczył się do stwierdzenia, że od marca 2008r. uczestniczy w Porozumieniu w sprawie standardowych procedur postępowania w zakresie rozpoznawania, przeciwdziałania oraz reagowania na przypadki przemocy seksualnej lub przemocy związanej z płcią wobec cudzoziemców przebywających w ośrodku dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Nie przedstawiono, w jaki sposób porozumienie to jest realizowane. 13

15 Podsumowując należy stwierdzić, iż jest to niepokojące, że kwestia cudzoziemców, którzy najbardziej potrzebują pomocy, jest w taki sposób pomijana. Zastosowanie ogólników, których we wspominanym piśmie jest mnóstwo, jest tutaj niezadowalające i świadczą o niezrozumieniu problemu, którym się w niniejszym raporcie zajmujemy. Przykład sytuacji małoletniego bez opieki, którym zajmowało się Centrum Pomocy Prawnej: Małoletni obywatel Mongolii przybył na terytorium RP wraz z rodzicami i rodzeństwem 15 lat temu. Rodzice nie złożyli wniosku o status uchodźcy. Jego matka dobrowolnie opuściła Polskę ponad 3 lata temu, siostra przebywa na terenie RP na podstawie prawa pobytu tymczasowego. Po opuszczeniu przez matkę RP, ojciec pozostał z dziećmi w Polsce, aby mogły ukończyć szkołę. Małoletni wychował się w Polsce, tutaj spędził dzieciństwo i to Polskę uważał za swoja ojczyznę. Nie był związany ze swoim krajem pochodzenia ani nie posiadał żadnej wiedzy dotyczącej tego kraju. We wrześniu 2008r. po ukończeniu II klasy szkoły średniej małoletni został zatrzymany przez funkcjonariuszy Straży Granicznej i osadzony wraz z ojcem w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców. Spowodowało to rezygnację z dalszego kształcenia oraz utratę kontaktu ze swoim środowiskiem. Na początku listopada 2008r. Centrum Pomocy Prawnej otrzymało informację o planowanej deportacji małoletniego do kraju pochodzenia- Mongolii. W tym samym dniu małoletni złożył wniosek o nadanie statusu uchodźcy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wniosku jednak nie poparł jego ojciec, pod opieką którego przebywał małoletni. Straż Graniczna nie uznała działania małoletniego jako wywołującego skutek prawny. Nie było, zatem podstawy do wstrzymania deportacji na podstawie art. 33 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż działania opiekuna nie muszą być zawsze korzystne dla małoletniego. Skoro prawo polskie dopuszcza fikcję prawną w przypadku, gdy małoletni bez opieki skutecznie składa wniosek o nadanie statusu uchodźcy, podobna procedura wydaje się zasadna w opisanej sytuacji. Sprawa powinna zostać następnie przekazana do rozstrzygnięcia przez sąd rodzinny w celu ustalenia czy opiekun nie działa ze szkodą dla małoletniego i dopiero to orzeczenie decydowałoby o ew. późniejszej deportacji. Centrum Pomocy Prawnej skierowało wniosek do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu o zastosowanie środków tymczasowych w postaci wstrzymania deportacji, do wniosku Trybunał jednak się nie przychylił. 14

16 Przypadek cudzoziemca cierpiącego na traumę: Cudzoziemiec pochodzący z Czeczenii przybył na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wraz żoną i czwórka dzieci. Podczas składania wniosku o status uchodźcy nie poinformował funkcjonariuszy Straży Granicznej o tym, że cierpi na traumę, która jest spowodowana przeżyciami związanymi z sytuacją panująca w jego kraju pochodzenia. Dopiero podczas przeprowadzanego wywiadu, pracownicy ośrodka dla cudzoziemców mogli określić, w jakim stanie psychicznym znajduje się zarówno cudzoziemiec, jak i jego rodzina. Jego żona jest pod ciągłą opieką lekarza psychiatry, a jedno z dzieci cierpi na najcięższą formę epilepsji. Rozmowa wykazała, iż uchodźca brał udział w działaniach zbrojnych w Czeczenii oraz uczestniczył w transporcie broni, podczas którego zostali zamordowani wszyscy uczestnicy transportu. Cudzoziemiec wyraził zgodę na przeprowadzenie tylko jednego przesłuchania, gdyż na kolejne nie pozwalał jego stan psychiczny. STATYSTYKI DOTYCZĄCE MAŁOLETNICH BEZ OPIEKI Dzieci cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy Dzieci osób, które ubiegają się o status uchodźcy w Polsce, objęte są wnioskiem o nadanie statusu uchodźcy złożonym przez ich rodziców. Ponieważ podlegają władzy rodzicielskiej, nie ma zwykle potrzeby interwencji sądu opiekuńczego. Jeśli zaistnieje potrzeba interwencji sądu opiekuńczego, w miarę możliwości powinien on stosować prawo ojczyste dziecka. Małoletni bez opieki ubiegający się o ochronę na terytorium RP należą do grupy osób wymagającej szczególnego traktowania. Mianem tym określa się skrótowo małoletnich, którzy przybywają do Polski bez opieki rodziców i składają wniosek o nadanie statusu uchodźcy. Procedura dotycząca postępowania z małoletnimi cudzoziemcami bez opieki jest uregulowana w R. IV ustawy o nadawaniu cudzoziemcom ochrony, art Zgodnie z ustawą Organ otrzymujący wniosek o nadanie statusu uchodźcy od małoletniego bez opieki jest zobowiązany do wystąpienia do sądu rodzinnego w miejscu pobytu małoletniego bez opieki o ustanowienie kuratora do reprezentowania małoletniego w postępowaniu oraz o umieszczenie go w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Statystyki, sporządzone przez Urząd do Spraw Cudzoziemców, dotyczące osób małoletnich składających wniosek o nadanie statusu uchodźcy, jednoznacznie wskazują, iż większość cudzoziemców wnioskująca o nadanie statusu uchodźcy stanowią osoby niepełnoletnie. Są to jednak dane biorące pod uwagę zarówno małoletnich objętych wnioskiem rodziców, jak i 15

17 małoletnich cudzoziemców bez opieki. Dane dotyczące wniosków małoletnich cudzoziemców złożonych od stycznia do września 2008 r. przedstawiają się następująco 3 : Wiek: Dziewczynki: Chłopcy: 0-13 lat lat Suma: Małoletni bez opieki Statystyki dotyczące dzieci bez opieki, będących w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy, z uwzględnieniem wieku i miejsca, w którym mieszkają/ły w czasie trwania procedury: Rok 2007: do domu dziecka skierowano 11 małoletnich cudzoziemców, którzy w momencie składania wniosku nie mieli opieki osoby dorosłej do ośrodków dla cudzoziemców skierowano 57 małoletnich, którzy w momencie przekraczania granicy byli pod opieką osoby dorosłej oraz 21 małoletnich bez opieki mających na terenie RP członków rodziny, którzy przybyli wcześniej. Rok 2008: do domu dziecka skierowano 14 małoletnich cudzoziemców, którzy w momencie składania wniosku nie mieli opieki osoby dorosłej do ośrodków dla cudzoziemców skierowano 70 małoletnich, którzy w momencie przekraczania granicy byli pod opieką osoby dorosłej oraz 18 małoletnich bez opieki mających na terenie RP członków rodziny, którzy przybyli wcześniej. Małoletni przybywający bez opieki na podstawie postanowień sądowych o ustanowieniu kuratora dla małoletnich bez opieki kierowani są do Domu Dziecka Nr 9 w Warszawie. Placówka jest wynajęta przez Urząd do Spraw Cudzoziemców na podstawie porozumienia z miastem stołecznym Warszawa 4. 3 Dane pochodzą ze statystyk prowadzonych Przez Urząd do Spraw Cudzoziemców, 4 Ibidem. 16

18 KURATORZY A OPIEKUNOWIE FAKTYCZNI W PROCEDURZE UCHODŹCZEJ PRZEPROWADZANEJ NA WNIOSEK MAŁOLETNIEGO CUDZOZIEMCA BEZ OPIEKI. Dzieci osób, które ubiegają się o status uchodźcy w Polsce, objęte są wnioskiem o nadanie statusu uchodźcy złożonym przez ich rodziców. Ponieważ podlegają władzy rodzicielskiej, nie ma zwykle potrzeby interwencji sądu opiekuńczego. Małoletni bez opieki Podstawową funkcją sadu opiekuńczego wobec małoletnich pozostających bez opieki, jest ustanowienie dla nich kuratora do celów postępowania o nadanie statusu oraz zwłaszcza w przypadku dzieci poniżej 13 roku życia postanowienie o umieszczeniu w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Kuratorzy: ustanowienie, funkcje Ustawa o kuratorach sądowych z 27 lipca 2001 r. wskazuje rodzaje, metody powoływania i wymogi, jakie osoba musi spełnić by zostać kuratorem. Rodzaje kuratorów: Kuratorzy sądowi: Zawodowi zgodnie z art. 4 ustawy o kuratorach sądowych, kuratora zawodowego mianuje, odwołuje, przenosi do innego sądu lub zespołu kuratorskiej służby sądowej albo zawiesza w czynnościach prezes sądu okręgowego, na wniosek kuratora okręgowego. Zgodnie z art. 5 ust. 1, kuratorem zawodowym może być mianowany osoba, ktora: posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, jest zdolna ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora zawodowego, ukończyła wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogicznopsychologicznych, socjologicznych lub prawnych albo inne wyższe studia magisterskie i studia podyplomowe z zakresu nauk pedagogicznopsychologicznych, socjologicznych lub prawnych, odbyła aplikację kuratorską, zdała egzamin kuratorski. Minister Sprawiedliwości, na wniosek prezesa sądu okręgowego, może, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, zwolnić od obowiązku odbycia aplikacji kuratorskiej i złożenia egzaminu kuratorskiego (art. 5 ust. 2). Kuratorzy społeczni powołuje go, zawiesza w czynnościach i odwołuje prezes sądu rejonowego na wniosek kierownika zespołu. Kandydat musi spełniać następujące warunki zawarte w art. 84 ust. 1: 17

19 posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora zawodowego, posiada co najmniej wykształcenie średnie i doświadczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, opiekuńczej lub wychowawczej, złożył informację z Krajowego Rejestru Karnego, która jego dotyczy 5. Kuratorów społecznych wpisuje się na listę przy prezesie sądu rejonowego. Wszczęcie postępowania o nadanie statusu uchodźcy przez małoletniego bez opieki wiąże się z obowiązkiem leżącym po stronie organu przyjmującemu wniosek o nadanie statusu uchodźcy, w wystąpieniu do sądu rodzinnego o wyznaczenie kuratora, który reprezentuje małoletniego i zajmującego się prawną stroną pobytu małoletniego cudzoziemca. Interwencja kuratora jest konieczna ze względu na brak zdolności do czynności prawnych osób poniżej 18 roku. Jeżeli okoliczność małoletniości wnioskodawcy wyjdzie na jaw w trakcie toczącej się procedury, o ustanowienie kuratora przez sąd wnosi Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców. Kuratorowi przysługuje wynagrodzenie, podlega on nadzorowi sądu. Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczy, art. 180 ust. 1 i 2, kurator ma obowiązek prowadzić sprawę małoletniego do chwili, gdy odpadnie cel kurateli, czyli np. osoba poddana kurateli osiągnie pełnoletniość, bądź gdy sprawa małoletniego zostanie ukończona. Zadania kuratora w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy małoletniemu bez opieki są określone w ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Od momentu wyznaczenia kuratora małoletniemu przez sąd, działa on w postępowaniu w jego imieniu: przekazuje małoletniemu termin przesłuchania, wyznaczonego przez Szefa Urzędu; kurator informuje małoletniego o znaczeniu i możliwych skutkach przesłuchania oraz o sposobie przygotowania się do przesłuchania, kurator obowiązkowo przysłuchuje się przesłuchaniu małoletniego, podczas którego może zgłaszać uwagi i zadawać pytania. Odebranie zeznań i wyjaśnień od małoletniego pozostającego bez opieki następuje w sposób uwzględniający jego wiek, stopień dojrzałości i rozwój umysłowy, a także fakt, że małoletni może mieć ograniczoną wiedzę o faktycznej sytuacji panującej w kraju jego pochodzenia. W przesłuchaniu obowiązkowo uczestniczą kurator, opiekun faktyczny, psycholog lub pedagog, a także inna osoba dorosła, jeśli została wskazana przez cudzoziemca i nie utrudni to postępowania. 6 Kodeks etyki kuratorskiej wyznacza drogę postępowania kuratorów względem podopiecznego. Art. 2 kodeksu etycznego stanowi, iż kurator sadowy wypełnia swoje obowiązki z poszanowaniem praw i godności człowieka, uznając jego podmiotowość oraz przestrzegając zasady równego traktowania. Bezwzględnie wiążący jest dla kuratora zakaz wszelkiej dyskryminacji ze względu na jakiekolwiek cechy: wiek, płeć, rasę, narodowość, 5 Ustawa o kuratorach sądowych z dnia 27 lipca 2001 r. z dalszymi zmianami

20 przekonania religijne, czy polityczne, sytuacje materialną, orientacje seksualną, popełnione czyny i inne uwarunkowania 7. Procedura wyznaczania kuratora osobie małoletniej pozostającej bez opieki na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w procedurze nadania statusu uchodźcy została ujęta w art. 61 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzieleniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz z póź. zm.). Jest to jednak regulacja bardzo ogólna, mówiąca o właściwości organów wnoszący wniosek o ustanowienie kuratora przez sąd rodzinny. Nie są opisane zadania oraz obowiązki kuratorów. Zgodnie z informacjami otrzymanymi w piśmie z Urzędu do Spraw Cudzoziemców, szczególne obowiązki kuratorów wynikają z orzeczenia Sądu o ustanowieniu kuratora. W zakresie wymogów osób będących kuratorami dla małoletnich cudzoziemców stosowana jest praktyka sądowa 8. STATYSTYKI DOTYCZĄCE OFIAR HANDLU LUDŹMI WSRÓD CUDZOZIEMCÓW, ICH IDENTYFIKACJA I TARAKTOWANIE, UZYSKANIE OCHRONY Ustawa o nadawaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nie zawiera przepisów bezpośrednio dotyczących ofiar procederu handlu ludźmi. Tylko ogólny charakter przepisów regulujących specjalne traktowanie osób małoletnich, osób niepełnosprawnych oraz osób, wobec których istnieje prawdopodobieństwo, iż byli poddawani przemocy, pozwala na zakwalifikowanie ofiar handlu ludźmi do grupy Cudzoziemców wymagających w czasie trwania procedury uchodźczej szczególnego traktowania. Identyfikacja ofiar handlu ludźmi dotychczas nie została poddana specjalistycznej procedurze oraz nie jest dokonywana przez specjalnie powołanych do tego celu funkcjonariuszy. Wg informacji uzyskanych z Biura Organizacji Ośrodków dla Cudzoziemców, polskie służby nie mają wypracowanego procesu identyfikacji ofiar handlu ludźmi. Osoba taka sama dokonuje identyfikacji siebie, jako ofiara. Przypadki znane pracownikom Ośrodków dla Cudzoziemców i Aresztów w Celu Wydalenia, zostały zakwalifikowane jako handel ludźmi po zgłoszeniu tego faktu przez ofiary w rozmowach z personelem medycznym lub pracownikami ośrodków. Cudzoziemcy niechętnie opowiadają o swoich przeżyciach, nie donoszą na policję o popełnionym względem nich przestępstwach, w tym przestępstwa handlu ludźmi, z obawy o swoje bezpieczeństwo. W związku z brakiem definicji handlu ludźmi w kodeksie karnym oraz brakiem instytucji zajmującej się identyfikacją ofiar tego procederu, organy właściwe dla przeprowadzania postępowań uchodźczych nie prowadzą statystyk, które zawierałyby informacje na temat liczby osób, które byłyby ofiarami handlu ludźmi i równocześnie uczestnikami postępowania o udzielenie ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Pismo z Urzędu do Spraw Cudzoziemców, z dnia 8 stycznia 2009 r. 19